Shkruan: Bahri Beqiri/
Marrëdhëniet e institucionalizuara ndërmjet NATO-s dhe Rusisë janë pezulluar që nga aneksimi i Krimesë, në kundërshtim me të drejtën ndërkombëtare, në vitin 2014, dhe luftës në Ukrainën Lindore.
Sa i përket rendit dhe sigurisë euro-atlantike, për shkak të pikëpamjeve kundërshtuese, raportet në vazhdimësi janë përkeqësuar thellësisht. Për më tepër, është e rëndësishme të qartësohen faktorët përcaktues dhe perspektivë në raportet bilaterale. Se si do të zhvillohen këto raporte në pesë deri dhjetë vitet në vijim, para së gjithash varet prej ngjarjeve të ardhshme siç janë Samiti i NATO-s në Varshavë (në vitin 2016), zgjedhjet në ShBA (2016) dhe zgjedhjet në Rusi (në vitin 2016 e 2018). Zhvillimet e jashtme do të luajnë po ashtu një rol të rëndësishëm.
Raportet ndërmjet Rusisë dhe NATO-s janë në krizën më të thellë që nga përfundimi i luftës së ftohtë. Edhe më tutje ka dështuar objektivi i vitit 2010, që të ndërtohet një “partneritet strategjik”, i cili do të bazohej në besimin reciprok, jetësimin e interesave të përbashkëta dhe respektimin e parimeve të dakorduara, sipas Kartës së Parisit, të vitit 1990. Përkeqësimi i thellë i këtyre raporteve reflekton në pezullimin e dialogut dhe të strukturave bashkëpunuese. Për arsye të aneksimit të Krimesë nga ana e Rusisë dhe destabilizimit të Ukrainës Lindore, NATO në prill të vitit 2014 prezantoi bashkëpunimin civil dhe ushtarak në Këshillin NATO-Rusi (KNR). Më herët këto shërbenin si masa për krijimin e besimit, siç është dialogu mbi doktrinat e mbrojtjes e deri tek bashkëpunimi praktik, duke përfshirë trajnimin e njësiteve për luftimin e drogës në Afganistan. Përkundër kritikave thelbësore ndaj Moskës, NATO-ja mbështetë mundësinë e dialogut politik me Rusinë.
Në prill të vitit 2014, u vendos që kanalet në nivel ambasadorësh të mbahen të hapura. Faktikisht edhe këtu mbretëron heshtja: që nga viti 2014 KNR është takuar vetëm një herë. Edhe më rëndë se përfundimi i bashkëpunimit praktik peshon humbja masive e besimit dhe ri-jetësimi i ideve tradicionale kërcënuese para së gjithash në disa shtete lindore të Evropës Qendrore dhe në një pjesë të lidershipit rus.
Për NATO-n, Rusia nuk është më një partner. Si përgjigje ndaj qasjes së Rusisë, Aleanca ka reaguar me reformat më të thella ushtarake që nga Lufta e Dytë Botërore, me të cilat dëshiron t’i forcojë dhe t’i përshtatë aftësitë e saj mbrojtëse. Kështu, mbrojtja e Aleancës u rikthye sërish si detyrë thelbësore. Për këtë qëllim Readiness Action Plan (RAP), i miratuar në Samitin e Uellsit në vitin 2014, përmbanë masa të menjëhershme dhe afatgjata të ri-sigurisë dhe përshtatjes. Me anë të ri-sigurisë, siç janë ushtrimet më të shpeshta dhe përforcimi i mbikëqyrjes së hapësirës ajrore, Aleanca i sinjalizon anëtarët e saj të shqetësuar se mund të llogarisin në mbështetjen e premtuar të NATO-s. Në vazhdën e përshtatjes Aleanca ka rritur gatishmërinë e saj vepruese dhe aftësinë e saj reaguese, siç janë: krijimi i një force të re për reagim të shpejtë dhe ndërtimi i shtabeve vëzhguese (Force Integration Unit) në Evropën Lindore. NATO-ja i konsideron këto si masa mbrojtëse të Aleancës, të cilat janë në harmoni me Aktin Themelues NATO-Rusi të vitit 1997. Aty, të dyja palët ranë dakord që të promovojnë parimet e besimit dhe të bashkëpunimit.
Në anën tjetër, Moska zyrtare i vlerëson këto masa si dëshmi të karakterit agresiv dhe ekspansionist të NATO-s. Në vitet 2014 dhe 2015 ajo i ndërtoi kapacitetet e saj ushtarake në distriktin ushtarak Perëndim, e cila kufizohet me shtetet anëtare të NATO-s si Norvegjinë, Poloninë dhe Shtetet Baltike, duke vazhduar me intensifikimin e aktiviteteve stërvitore, modernizimin e sistemeve të armatimit, do të ri-ndërtohet një ushtri e blinduar dhe do të stacionohen më shumë sisteme moderne të mbrojtjes ajrore. Pas aneksimit të Krimesë u eliminuan madje edhe kufizimet për modernizimin e Flotës Ruse e stacionuar në Detin e Zi. Për më tepër Moska demonstrimin e fuqisë ushtarake e shfrytëzon si skenar kërcënues. Kështu, në vitin e fundit numri i aeroplanëve rusë, që fluturojnë në afërsi të hapësirës ajrore të NATO-s është rritur dukshëm. Shqetësuese janë po ashtu edhe kërcënimet bërthamore të Krimesë. Ata u përforcuan në dhjetor të vitit 2014 dhe në mars të vitit 2015, me rastin e vendosjes së raketave me kapacitet bërthamor me rreze të shkurtër “Iskander”, për stërvitje në Kalingrad. Në këtë mënyrë, kjo kthen prapa dilemën e sigurisë, që besonim të jetë tashmë e kaluar, ku veprimet e caktuara mbrojtëse të njërës palë interpretohen nga tjetri si ofensivë dhe përdoret si shkak për eskalim. Rezultati është një spirale e rrezikshme Veprim-Reagim.
Skenarët e zhvillimit – Qëllimi i një partneriteti strategjik ndërmjet NATO-s dhe Rusisë, para së gjithash duket i dështuar. Nisur nga kjo, hapësira vepruese për zhvillimin e marrëdhënieve është e kufizuar. Skenarët e mundshëm janë si në vijim:
• Konfrontimi, me një shkallë të lartë të përshkallëzimit. Mungesa e besimit, dialogu i mangët dhe armatosja rezulton me jo- stabilitetin e lartë të krizës. Marrëdhëniet e acaruara mund të eskalojnë ushtarakisht ose pa dashje, për arsye të ndonjë keqinterpretimi, ose qëllimisht, për arsye të brendshme politike.
• Shmangia e konfrontimit. Edhe këtu ka si pretendime ashtu edhe shpresa për të zgjidhur konfliktin e rendit politik. Të dyja palët megjithatë janë duke punuar që të evitojnë eskalimin ushtarak, mbase me ndihmën e transparencës, masave për ndërtimin e besimit dhe marrëveshjeve bilaterale. Aty ku ka interesa të përbashkëta mund të bashkëpunohet ad hoc.
• Partneriteti pragmatik. Konflikti i rendit politik ekziston ende, por akterët janë të gatshëm që ta modifikojnë atë në zona të përzgjedhura. Kjo shkon krahas bashkëpunimit intensiv, afatgjatë dhe institucional, por që është e përçarë nga rivaliteti. Mundësia e eskalimit ushtarak është e ulët, kurse ajo e besueshmërisë më e lartë. Ndryshe nga një partneritet strategjik, i mungojnë bazat e përbashkëta të vlerave dhe një vizion i marrëdhënieve bilaterale. Se cili skenar do të dominojë për një afat të gjatë kohor varet nga zhvillimet e brendshme në Rusi dhe në NATO, por edhe nga faktorët e jashtëm.
Orientimi i Rusisë – Situata e brendshme politike nxitë aktualisht një sjellje konfrontuese të lidershipit rus. Që nga fillimi i mandatit të tretë të Putinit në vitin 2012, Rusia kufizohet gjithnjë e më shumë nga Perëndimi. Kjo është, para së gjithash, e motivuar nga politika e brendshme. Pas shkatërrimit të bazave të deritanishme legjitime të një ekonomie të suksesshme dhe aftësive për arritjen e mirëqenies, shkatërrim që filloi qysh para krizës në Ukrainë, Kremlini në vend të kësaj instrumentalizoi një ideologji, e përbërë nga nacionalizmi, superfuqia e së kaluarës dhe distanca normative ndaj Perëndimit “të pasur”. Në politikën e jashtme kjo reflekton në forcimin e përpjekjeve homogjene në hapësirën post-sovjetike dhe kthimin e serishëm në Kinë. Megjithatë, Putini edhe më tutje mund të mbështetet në vlerësime të larta të propagandës dhe instrumenteve represive. Zvarritja e reformave ekonomike, ndikimi i sanksioneve perëndimore dhe ulja e çmimit të naftës mund ta dëmtojnë stabilitetin e regjimit. Kjo mund ta nxiste lidershipin rus të ashpërsojë retorikën e saj anti-perëndimore dhe të demonstrimeve provokatore të fuqisë ushtarake si ajo e manovrave të mëdha në kufirin perëndimor ose një ngrohje e konfliktit në Ukrainë, mundësisht para zgjedhjeve të Dumës ruse, që do të mbahen në shtator të vitit 2016, vetëm pak javë pas Samitit të NATO-s dhe para pranverës së vitit 2018, kur janë planifikuar të mbahen zgjedhjet presidenciale.
Megjithatë nuk përjashtohet mundësia e afrimit të Rusisë me Perëndimin. Nxitëse për këtë qëllim mund të jetë domosdoshmëria ekonomike dhe kostoja e një partneriteti fillestar me Kinën. Kjo do të kërkonte uljen e ndikimit të ekstremistëve dhe rritjen e peshës politike të realistëve dhe liberalëve modernë.
Zhvillimet në NATO – Samiti i NATO-s që do të mbahet në Varshavë, në vitin 2016, mund ta përkeqësonte përkohësisht konfrontimin me Rusinë. Në Samit do të publikohen konkluzionet e arritura mbi ri-organizmin strategjik të Aleancës, të nisura në Uells. Është e mundshme që të jepen edhe këshilla mbi hapat e mëtutjeshëm adaptues, të cilat i ka kërkuar veçanërisht nikoqiri i këtij Samiti, Polonia. Përveç kësaj, mund të vijnë në rend të ditës pika të tjera, të cilat Moska tradicionalisht i kritikon, siç janë zgjerimi i Aleancës (pritet t’i bëhet ftesë Malit të Zi) ose përparimi i mbrojtjes raketore. Ajo që do të jetë vendimtare është nëse NATO përkundër pozicioneve të ndryshme do të arrijë ta ruajë unitetin e saj. Megjithëse të gjithë aleatët e kritikojnë ashpër sjelljen e Moskës, përderisa disa shtete lindore të Evropës Qendrore ndjehen drejtpërdrejt të kërcënuara, të tjerët nuk e shohin Rusinë si një problem kryesor për sigurinë e tyre. Franca është më shumë e shqetësuar për jo-stabilitetin në Afrikë. Për këtë arsye ndryshojnë edhe mendimet se deri ku mund të shkojë përshtatja ushtarake e NATO-s dhe sa e fuqishme mund t’i drejtohet Lindjes. Disa aleatë e refuzojnë dialogun e gjerë me Moskën përderisa të tjerët si Gjermania dëshirojnë t’i shfrytëzojnë kanalet e dialogut, të tilla si një mbledhje e KNR-së.
Zhvillimet e jashtme – Zhvillimet jashtë NATO-s dhe Rusisë në njërën anë mund të ndikojnë pozitivisht në marrëdhëniet bilaterale. Shuarja e konfliktit në Ukrainë mund t’i hapë rrugë uljes së tensioneve ndërmjet Rusisë dhe NATO-s. Ky mund të jetë rezultat i suksesshëm i diplomacisë së krizave ose i ndryshimeve politike në Ukrainë ose në Rusi. Edhe rreziqet e jashtme, si rreziku i islamizmit mund të përbëjnë nxitjen e bashkëpunimit të përkohshëm NATO- Rusi. Frikësuese është po ashtu intensifikimi i situatës së sigurisë në Afganistan dhe në shtetet qendrore fqinje. Ka mundësi që NATO të angazhohet atje përsëri ndjeshëm ushtarakisht, me kusht që ajo të jetë në gjendje për ta bërë këtë duke pasur parasysh fokusin e saj kryesor mbrojtjen e Aleancës. Prandaj, Rusia me pëlqimin e NATO-s do të mund të bëhet aktere përforcuese e sigurisë. Në anën tjetër, ndezja e ndonjë konflikti territorial etnik në hapësirën post-sovjetike, mund t’i rëndonte marrëdhëniet. E njëjta vlen edhe për revolucionet me ngjyra, të cilat Moska i sheh si forma perëndimore të luftës.
Pikëpamjet dhe opinionet – Konflikti i rendit politik ndërmjet NATO-s dhe Rusisë për momentin duket i pakalueshëm me marrëdhënie të shkatërruara. Andaj, ka gjasa që të jetë e pashmangshme një faze e gjatë e jostabilitetit relativ dhe e tensioneve. Për të parandaluar eskalimin ushtarak dhe për të rritur stabilitetin në zonën euroatlantike do të duhej që përpjekjet aktuale të fokusoheshin si në shmangien e përshkallëzimit (Skenari 1) ashtu edhe mbajtjen nën kontroll të konfliktit (Skenari 2) dhe që të punohet drejt një partneriteti pragmatik (Skenari 3). Kjo e fundit nuk do të thotë zbutje e normave legjitime të Kartës së Parisit. Sovraniteti, integriteti territorial dhe zgjidhjet e lira të Aleancës janë të pa negociueshme për shtetet anëtare të NATO-s. Në mënyrë që lidershipi rus ofertat për dialog dhe bashkëpunim praktik të mos mund t’i interpretojë si legjitimim i veprimeve të tij në Ukrainë, partneriteti pragmatik mund të drejtohej vetëm atëherë kur Rusia të kontribuojë ndjeshëm në zbatimin e Minskut 2.
Një partneritet i tillë në NATO mund të jetësohet vetëm atëherë kur është e garantuar mbrojtja e aleatëve nëpërmjet parandalimit të besueshëm, aftësisë mbrojtëse dhe fleksibilitetit. Nëse janë të plotësuara këto kushte atëherë nevojiten tre hapa në rrugën drejt partneritetit pragmatik:
Komunikimi dhe Dialogu – rrjeti tashmë i dendur i kontakteve nuk do të ri-aktivizohet në një të ardhme të afërt, mirëpo pikërisht në kohën e krizave, komunikimi me qëllim të de-eskalimit nuk duhet të jetë i vendosur plotësisht. Në afat të shkurtër vlen të shfrytëzohen kanalet jo-formale siç janë takimet e Sekretarit Gjeneral të NATO-s me përfaqësuesin rus në NATO. Suksesi i përparimit substancial në implementimin e Minskut 2 këshillon që të ri-fillohet gradualisht me formatet e dialogut në KNR.
Ndërtimi i besimit dhe ligjshmëria – me gjithë bllokadën e vazhdueshme politike hapat praktiko-teknikë mund të pajtohen që së pari të evitohet eskalimi i paqëllimshëm ushtarak dhe së dyti të ringjallet kontrolli klasik i armëve. Për fushën e parë nevojitet përdorimi i mekanizmit të propozuar të kontakteve të krizave në nivelin ushtarak ndërmjet NATO-s dhe Rusisë. Po ashtu do të ishte e dobishme një marrëveshje ndërmjet Moskës dhe Brukselit, që të definohen rregullat e mirësjelljes për sigurinë nga përballjet në hapësirën ajrore dhe detare. Në fushën e dytë, si objektiv duhet të jetë ndalimi i erozionit të marrëveshjeve ekzistuese për kontrollin e armëve. Kjo ka të bëjë, në rend të parë, me pranimin e Dokumentit të Vjenës, aktualisht paketës më të rëndësishme të OSBE-së për masat e kontrollit të armëve konvencionale.
Bashkëpunimi praktik – nëse do të përmirësoheshin marrëdhëniet, bashkëpunimi praktik në KNR mund të ngritej përsëri hap pas hapi. Kontaktet në nivelin ushtarak së pari mund të aktivizoheshin në fushat jo-kundërshtuese politike, ku të dyja palët kanë përfitime të njëjta, siç është kërkim-shpëtimi në det. Këtu Aleanca do të mund të mbështetej në përvojat e anëtarëve individualë, siç është Norvegjia.