Dr. Ardiana MIÇI
Kur studiuesi gjerman Gelzer vizitoi Boboshticën në fillim të shek XX (1903), e përshkruan me mjaft delikatesë peizazhin që iu shfaq përpara. Shenjat që të çonin drejt një vendbanimi me jetë kulturore dhe sociale të zhvilluar fillonin me gjurmët e një kishe të vjetër, Shën e Diela. Lisat e lartë ishin për udhëtarët e banorët, që kryenin ato 7 km në këmbë nga Korça, sinjali se pothuajse kishin mbërritur. Atëherë, veç lisave kishin ngelur edhe disa gjurmë të kishës së dikurshme, ndërsa sot as lisat nuk janë më. Kjo ishte për Gelzer përshëndetja e parë me Boboshticën, ndërsa vendi që ai kërkonte ishte Manastiri i Shën Kollit, ku në vitin 1709 ishte mbajtur Sinodi i Shenjtë në të cilin u ngrit në nivelin e Kryepeshkopit të Korçës, Joasaf Gondu, nga Voskopoja (i cili më vonë u zgjodh Patriark i Patrikanës së Ohrit). Manastiri i Shën Nikollës ishte pozicionuar rrëzë asaj pjese të Moravës, që vendasit e quanin Skërka. Boboshtica shfaqej ngadalë hap pas hapi duke befasuar mysafirët me peizazhin dhe thesaret që fshihte në brendësi të rrugëve të lakuara me kalldrëm. Herë pas here shfaqej pema shekullore e manit që jo vetëm bënte hije dhe zbukuronte fshatin por ishte burimi i një pije delikate që quhej rakia e manit.
Vendosur në krah të Mborjes dhe Drenovës, rrëzë kodrave në perëndim të vargmalit të Moravës, aty ku Gryka e Vogël krijon gjarpërimin e rrugës për në Dardhë, fshat-qyteti gjallonte me jetën e tij komunitare përpara se Korça të merrte udhë si qyteti më i madh dhe më i rëndësishëm i juglindjes. Në Defterin e Korçës dhe Përmetit (1431), Boboshtica numëronte 80 shtëpi dhe 200 mana, ndërsa Korça 26 shtëpi. Prej atëherë fshati u zgjerua duke vendosur lidhje të forta me qytetin e ardhshëm për arsye të afërsisë gjeografike, jetës kishtare të lidhur me Mitropolinë e Korçës, zhvillimit të zejeve dhe dëshirës së flaktë të banorëve për arsim dhe përparim. Për këto arsye, thotë Mazon (1936), Boboshtica u zhvillua shpejt dhe ndërtoi një aristokraci e cila dallonte dukshëm nga fshatrat e Prespës me të cilat kishte ngjashmëri gjuha kajnas që flisnin boboshtarët. Është pikërisht kjo gjuhë e cila ka nxitur mjaft kërkime dhe studime për të gjetur origjinën e banorëve.
Ndër mendimet që janë hedhur, dy janë variantet më të pranueshme që shpjegojnë origjinën e banorëve. Varianti i parë lidhet me zgjerimin më të madh të shtetit bullgar gjatë shek. X-XI, qendra e të cilit ishte në Prespë e pastaj në Ohër, ku u vendos dhe qendra e Patrikanës Bullgare. Ishte koha kur treva e Korçës me fshatrat e saj dhe qytetin Selasfor njihej me emrin Kutmiçevica, emër që gjithsesi ashtu si dhe pushtimi nuk jetoi gjatë. Por si pasojë e tij shumë familje, kryesisht feudalë bullgarë u vendosën përfundimisht duke përfituar toka dhe tituj. Bullgarët tashmë ishin sllavizuar, kishin përqafuar bujqësinë, fenë ortodokse, të drejtën për liturgji në gjuhën sllave dhe po mësonin kulturën bizantine. Rikthimi i pushtetit bizantin pas vitit 1019, me një politikë pajtuese ndaj tyre, u lejoi organizimin e kishës dhe e uli Ohrin në nivel peshkopate, nën varësinë e të cilës Korça dhe rrethinat qëndruan deri në vitin 1767. Në rrethana të tilla është e mundur që një komunitet bullgarësh të jetë vendosur në Boboshticë dhe Drenovë si bërthama e parë e dy kolonive që ruajtën edhe zhvilluan gjuhën në mënyrë të pavarur dhe të izoluar nga grupimet e tjera sllave ndërkohë që integroheshin në mënyrë natyrale dhe paqësore me komunitetin shqiptar përreth. Gelzer dhe Mazon, i konsiderojnë këta banorë të mbetur këtu që nga lëvizjet e popujve sllavo-bullgarë.
Varianti i dytë i lidh banorët e Boboshticës me kryqëzatën e katërt (1204). Shumë prej kryqtarëve, nuk u kthyen më nga erdhën, por u ngulitën atje ku shkuan, përvetësuan zakone, gjuhë dhe mënyrë të re jetese për tu përshtatur në situatat e reja ekonomike. Ka mundësi që kolonë sllavë të perëndimit, mes të cilëve polakë, të kenë mbetur të vendosur në Boboshticë dhe Drenovë gjatë kësaj kohe. Nuçi Naçi (1923), e mbështeti këtë variant duke shkruar në librin “Korça dhe katundet e Qarkut”: “thuhet se të parët që themeluan Drenovën dhe Boboshticën kanë qenë fëmijë të ikura a të dëbuara nga Pollonia prej 1100 a 1200 vjet më parë”. Më vonë, te Gazeta Hylli i Dritës (1939), shkruhet se në Manastirin e Shën Marisë në Boboshticë gjendej një papirus në gjuhën sllavo poloneze që shpjegonte origjinën e banorëve. Klerikët dëshmuan se këtë e mori ambasadori rus në Kostandinopojë dhe e dërgoi në Rusi. Kurorëzimi i një princi polak ishte bërë në kishën e vjetër të Shën Jovanit, ku sipas zakonit dera ishte mbyllur. Gjurmët e kësaj janë të dukshme në mur edhe sot.
Në pamundësi për të nxjerrë përfundime shteruese me kaq burime, të dhënat gjuhësore hedhin më shumë dritë mbi këtë çështje. Banorët e dy fshatrave flisnin gjuhën kajnas (si ne) ose si e quanin ndryshe ata bullgarçe (kjo për ta nuk kishte lidhje me termin bullgar, që nënkupton një shtetas të huaj). Dy studiuesit francezë, Andrea Mazon (1936) dhe Marsel Courtiadhes (1990), në kohë të ndryshme e kanë vizituar Boboshticën dhe i kanë kushtuar studime të veçanta gjuhës, përrallave dhe këngëve dhe i kanë dokumentuar ato. Mazon e shihte gjuhën kajnas të shkonte drejt zhdukjes, ndërsa Courtiadhes pas gati 50 vitesh vërejti se kjo ishte duke ndodhur. Gjuha kajnas ishte një gjuhë e vjetër, e veçantë e grupit të gjuhëve sllave të jugut, që e zhvilluar në mënyrë të izoluar në një mjedis shqipfolës kishte dallime të dukshme si me gjuhën bullgare ashtu dhe atë maqedonase dhe rrjedhimisht dhe me atë polake. Sot, këtë gjuhë e flasin shumë pak banorë nga Boboshtica.
Pavarësisht origjinës së tyre, interes më të lartë shfaq zhvillimi i mëtejshëm i këtij komuniteti dhe mënyra se si ata u integruan në jetën dhe problemet kombëtare shqiptare. Në fakt, Boboshtica ka një histori edhe më të hershme sesa shek X, ajo ka qenë e banuar që në prehistori. Të dhënat arkeologjike sjellin dëshmi të një vendbanimi të fortifikuar, që ndodhet tek kodra e kishës së Shën Ilias dhe dy tuma. Bazuar në gjetjet e sipërcituara, gjurmët më të vjetra të popullimit i takojnë periudhës së bronzit të vonë dhe hekurit të hershëm. Deri tani këto tuma nuk janë gërmuar, ndërsa është e pritshme që prej gërmimeve arkeologjike në të ardhmen të dalin të dhëna të rëndësishme që të plotësojnë historinë e lashtë të fshatit.
Vazhdimësia e jetës në këtë vendbanim është siguruar nga burimet natyrore të bollshme. Tre përrenj dhe shumë burime nga Morava plotësonin nevojat për ujë, ndërsa fshati dikur rrethohej nga pylli me lis. Kështu, mbështetur rrëzë Moravës në lindje, që furnizonte me pyll dhe ujë nga njëra anë dhe duke punuar tokat e buta në fushë nga ana tjetër, banorët i dhanë udhë zhvillimit të fshatit. Mbi të gjitha kanë ndikuar aftësitë dhe kompetencat organizative e teknike, kultura e dëshira për arsimim e përparim dhe prirja e tyre për të bërë ekonomi. Prania e këtyre elementëve ngjizte një jetë socio-ekonomike dhe komunitare të pasur, ku herë pas here vihej në provë aftësia e banorëve për të zgjidhur vetë problemet me mbledhje fshatçe (të mbajtura në hajatin e Shën Kollit), dhe iniciativa për të marrë fatet e qeverisjes në dorë në kohë anarkie.
Ndonëse dinin një gjuhë sllave, boboshtarët nuk kishin të zhvilluar ndonjë ndjenjë të fortë etnike; ata kishin të fortë ndjenjën e solidaritetit mes tyre dhe vetë kajnas do të thotë si ne. Ekzarkizmi bullgar nuk arriti të kishte ndikim dhe në vazhdimësi ata qëndruan nën patrikanën që ishin edhe shqiptarët dhe liturgjia kryhej në greqisht. Polet e migrimit të hershëm ishin Greqia dhe Rumania, ndërsa në fillim të shek XX Amerika. Edhe pse nuk patën ndonjëherë iniciativë për të hapur shkollë në gjuhën bullgarçe boboshtarët kanë shfaqur historikisht interes të fortë për arsimimin. Që nga vitet 50-60 të shek XIX, ishte hapur një shkollë fillore me metodë alilodidaktike, ku mësonin rreth 110 nxënës. Mësimi zhvillohej në gjuhën greke, ndërsa gjuha kajnas përdorej më shumë brenda familjes dhe në diskutimet pas meshës të së dielës. Boboshtarët e shihnin gjuhën greke si gjuhën e lejuar të kulturës dhe arsimit në atë kohë, që i kishte ndihmuar të përparonin. Turqishtja zotërohej aq sa për të zgjidhur punët administrative, ndërsa gjuha shqipe flitej pastër dhe lehtësisht. Kjo situatë vazhdoi derisa shqipja u bë gjuha bazë e arsimimit.
Shkolla e parë në shqip u hap në vitin 1917 me mbështetjen e Themistokli Gërmenjit dhe mësuesit të fshatit Kristaq Manço (1892-1962). Në fillim të shek XX në Boboshticë mes banorëve dygjuhësh nuk kishte asnjë burrë analfabet. Shoqëria “Vëllazëria Boboshtare” e Bukureshtit ndihmoi hapjen e shkollës shqipe edhe për vajzat e fshatit. Arsimin e mëtejshëm në gjuhën shqipe dhe përparimin boboshtarët e gjetën tek Liceu Kombëtar (francez). Këtu, gjatë periudhës 1917-1939, kanë studiuar rreth 16 nxënës nga Boboshtica, nga të cilët Sotir Kuneshka u shpall dy herë nxënësi më i mirë i liceut. Në kohën kur studionin në Francë, së bashku me Gjergji Canco, komunikonin me Mazon në lidhje me studimin e gjuhës kajnas, që Mazon ishte duke shkruar. Veç studentëve dhe familjeve të tyre, Mazon falenderon ministrat shqiptarë Dhimitër Berate e Myfit bej Libohova si dhe prefektin e Korçës Ismet Kryeziu për lehtësirat që iu krijuan gjatë qëndrimit përreth tre muaj në Boboshticë për studimin e gjuhës. Gjatë periudhës komuniste në Shqipëri këto elementë gjuhësorë dhe studimet lidhur me to u zbehën dhe nuk përmendeshin pothuajse fare.
Shënimet kronikale të Kodikut të Korçës dhe Selasforit tregojnë për migrim të popullsisë së këtij fshati në vende të afërta dhe të largëta; në Anadoll, Egjipt, Greqi, Rumani, Bullgari, Rusi, Amerikë, ndërsa pas LIB edhe në Australi dhe Argjentinë. Rumania ishte vendi që tërhoqi shumë boboshtarë, që nga vitet ‘20 të shek XIX. Viktor Eftimiu (1889-1972), poeti dhe shkrimtari i madh me origjinë nga Boboshtica shkruante: Në Pitesht të Rumanisë 150 vjet e këtej janë ngulur mjaft familje, krerët e të cilave kishin ardhur nga Boboshtica. Vetë Viktori ishte larguar në moshën 9 vjeçare pas tre vite shkollë fillore në fshat drejt Bukureshtit ku më parë ishte vendosur i ati Gjergo Çavo, ku iu desh të punonte, të mësonte e të gjente fatin e tij. Ndonëse Boboshtica ishte blerë nga banorët prej sulltanit në ankand si emlaq, në vitin 1874, pas një situate ekonomike të mirë, burimet shteruan dhe shumë banorë iu drejtuan emigracionit. Për Boboshticën, Viktori do të shkruante “as ato pyje nuk i kam parë më, janë prerë qëkur. Bimë e lartë nuk rritet dot në shpinën e Gramozit dhe të Lisecit, veç vllastarëve që njerëzit i presin porsa lëshojnë shtat për tu ngrohur”. Në një mënyrë ose tjetër boboshtarët migronin për të siguruar një jetë më të mirë pasi gjendja në atdhe ishte e vështirë. Albanologu, J.G. Hahn, ish konsulli austriak në Janinë shkruante se “të gjithë ata që rrëmojnë, ndërtojnë, sharrojnë, djegin qymyr në Turqinë evropiane dhe Greqi janë shqiptarë”.
Viktori vinte nga fisi Çavo nga babai dhe nga fisi Ekonomi nga nëna. Gjysh Teodor Ekonomi një njeri fisnik, që merrte vesh nga të gjitha ishte një tregimtar mjeshtër, ndërsa gjyshi Timko Çavo kishte vdekur duke bërë dru në mal, ende pa e njohur. Ai ndihet i kënaqur që zhvilloi dashurinë për leximin, shkrimin dhe aktrimin të nxitur nga gjysh Ekonomi dhe nuk ndoqi rrugën e tregëtisë si stërgjyshi i tij Jovan i cili udhëtonte në Vjenë nga i sillte gjyshe Jovankës copa atlasi të bardhë. Përmes kësaj familje, vihet re se prirjet e boboshtarëve nuk ishin vetëm ndaj të bërit ekonomi por ishin të forta edhe ndaj artit dhe të shkruarit ashtu si edhe ndaj filantropisë. Ilo Mitkë Qafzezi në autobiografinë e tij e përmend familjen Çavo, si një familje që i kishte dhënë Korçës, një varg mirëbërësish arsimorë dhe shoqërorë. Në Kodikun e Korçës dhe Selasforit ka dëshmi të ndihmave që boboshtarët kanë dhënë ndaj kërkesave për shkollat në Korçë dhe Voskopojë.
Sipas Gelzer (1904), fshati me 200 shtëpi mbështetej fort tek emigracioni dhe lidhja e fortë e migrantëve me vendlindjen. Ky kohezion në vend të huaj sipas tij ishte me vlerë të madhe për individin dhe në të njëjtën kohë ishte dëshmi se sa e gjallë dhe e fortë ishte ndërgjegjja e komunitetit tek ata, duke kontribuar në shkolla, vepra publike, në rritjen kulturore dhe çështjen kombëtare. Sipas gazetës “Shqipëri e Re”, botuar në Konstancë, shoqëria “Vëllazëria Boboshtare” e Bukureshtit kujdesej për martesën e vajzave të varfra të fshatit, për shkollat, rregullimin e rrugëve, ndërtimin e çezmave dhe kronjve të gurtë dhe për të sjellë ujin nga mali me kanalizim modern. Gjatë gjysmës së dytë të shek XIX, migrantët nga Rumania mbështesnin financiarisht pagesat për shkollën dhe mësuesit.
Po kaq e fortë ishte krijuar ndër ta edhe ndërgjegjia kombëtare. Emigracioni ishte një mundësi jo vetëm për të bërë ekonomi por edhe për të patur hapësirë për të zhvilluar prirjet dhe liritë që popujt fqinjë i gëzonin tashmë. Boboshtarët të përfshirë në shoqëritë shqiptare në Rumani kontribuan fort për zgjimin e shqiptarëve dhe çështjen kombëtare. Që në fazën e parë të Rilindjes në Rumani vepronin shoqëritë “Drita” dhe “Diturija” dhe më 1899 shoqëria “Shpresa” e studentëve shqiptarë të Rumanisë. Thanas Kantili, nga Boboshtica (kishte një kafene në qendër të Bukureshtit) ishte zëvendës kryetar i Shoqërisë “Diturija”, dhe e përfaqësoi këtë komunitet si delegat në Kongresin e Triestes në vitin 1913. Në vitin 1919, Viktor Eftimiu, Dhimitër Canco (i riu), Stavri Kuneshka, Mandi Korda, Kristaq Antoniu, etj nga Boboshtica i dërguan një telegram proteste Konferencës së Paqes në Paris, ku tërhiqnin vëmendjen për mbrojtjen e integritetit territorial të Shqipërisë. Për mënyrën sesi shqiptarët e mërguar ndiheshin e vepronin në shtetet ku gjetën liri, mundësi arsimimi dhe ndihme për vendlindjen, është shumë domethënës vargu i V.Eftimiut: “si një rrënjë lisi e shkulur që tok me vete merr dhe plisin e dheut…”
Mjaft boboshtarë që emigruan në SH.B.A u përfshinë në shoqëritë e atjeshme dhe mjaft prej tyre edhe te Federata Panshqiptare “Vatra”. Shoqëria mirëbërëse “Bashkimi” e migrantëve nga Boboshtica që kishte qëllim ngritjen e veprave publike mbështeti financiarisht ndërtimin e urës në mes të fshatit, ndërtoi një km rrugë dhe këmbanaren e kishës së Shën Kollit të fshatit. Me kërkesë të qeverisë shqiptare, për të zgjuar ndërgjegjen e shqiptarëve dhe për të siguruar fitoren e plotë të Shqipërisë, 37 anëtarë të Bandës “Vatra”, kthehen në atdhe në vitet 1920-1925. Katër prej tyre, Kosta Shosho, Miti Melko, Kristaq Koço dhe Stavri Boboshtica ishin nga Boboshtica. Ndërsa Themistokli Gramatiku, ishte pjesë e Gardës Vullnetare që erdhi së bashku me bandën. Në Argjentinë, në gjirin e komunitetit shqiptar të organizuar në shoqatën “Vllazënia shqiptare”, kishte edhe disa boboshtarë të cilët ishin aktivë për çështjet e atdheut. Boboshtarët u organizuan edhe brenda fshatit në shoqëri që kërkonin të nxisnin përparimin përmes arsimit, zhvillimit të edukatës shtetërore dhe leximit të shtypit. Shoqëria “Shpresa” që u krijua në Boboshticë në vitin 1926, kërkoi abonim në gazetën “Zëri i Korçës”, në mënyrë që ajo të lexohej në fshat.
Siç e theksuam edhe më lart, veç prirjes për të bërë ekonomi, boboshtarët kishin një dëshirë të fortë për arsimim që i çoi në dyert e disa universiteteve të njohura të kohës ku zhvilluan fort të shkruarin dhe publicistikën, artet, muzikën, shkencën dhe kontribuan në atdhe me themelimin e disa institucioneve me rëndësi kombëtare. Historia e tyre ishte mes atdheut dhe migracionit, dhe në disa raste përfundoi tragjikisht, por kontributi i tyre mbeti.
Mësuesi i parë i fshatit, Dhimitër Canco (1814-1904), i shkolluar në Stamboll, ishte i pari njeri me autoritet që jo vetëm nxiti dëshirën për arsim tek fëmjët por udhëhoqi komunitetin në organizimin e tij për të zgjidhur problemet. Kujtimet e tij që ruhen në Bibliotekën Kombëtare janë burim i rëndësishëm për të njohur historinë e fshatit.
Viktor Eftimiu (1889-1972) lindur në Boboshticë, akademik, poet e dramaturg që jetoi në Rumani, nuk e harroi atdheun e punoi e shkroi për të. Në hyrjen e “Doktor Faustit magjistar” botuar në shqip ai shkroi: “ e ndiej veten të lumtur që do të përkëdhelem në gjuhën shqipe e që do të lexohem nga bashkëatdhetarët e mi, të cilët i kam kujtuar gjithmonë”.Vëllai i tij, Stilian Eftimiu ka lënë disa kujtime lidhur me historinë e fshatit Boboshticë që ruhen në Bibliotekën Kombëtare.
Gjergj Bubani (1899-1950), pas liceut francez në Korçë dhe studimeve për kimi në Athinë, migroi në Rumani ku në 1921 punoi si kryeredaktor i gazetës “Shqipëri e re”, në Konstancë ku u dallua për shkrime me interes kombëtar; në 1922 publikoi gazetën “Dodona”, ku shkruajtën edhe Eftimiu, Asdreni, Lasgushi, etj; e më pas gazetën “Kosova”. Në 28 Nëntor 1938 me inagurimin e Radio Tiranës, u thirr nga mbreti Zog për tu bërë drejtor i saj, nga ku një vit më pas do të demaskonte në disa gjuhë pushtiminn fashist të Shqipërisë. Arrestohet dhe burgoset pas vitit 1944.
Dhimitër Canco i riu (1904-1990), pasi studioi në vendlindje në vitin 1922 shkoi në Konstancë, ku angazhohet në rrethet patriotike shqiptare duke botuar artikuj në gazetën “Shqipëri e re”. U angazhua si sekretar i seksionit artistik i shoqatës kulturore-sportive “Flaka” që organizoi mjaft veprimtari kulturore me ndjenja kombëtare. Në Tiranën e vitit 1930, një ngjarje me impakt ishte hapja e librarisë “Argos”, pranë shkollës Harry Fultz. Kjo iniciativë e tij solli për herë të parë literaturë bashkëkohore perëndimore në Shqipëri.
Gjergji Canco (1906-1971), lindur në Boboshticë, pas Liceut Francez, në gazetën e të cilit u angazhua me shkrime, studioi në Francë për matematikë dhe punoi si mësues në shkollën teknike amerikane Harry Fultz, në Tiranë, të cilën më vonë e drejtoi me sukses deri sa doli në pension.
Kristaq Antoniu (1907-1979), lindur në Rumani, në familje boboshtare, me talent në muzikë, u kthye në atdhe në 1932, ku pas shumë koncerteve dhe shkollimit në Austri iu dedikua themelimit dhe suksesit të Teatrit Kombëtar të Operas dhe Baletit.
Kristaq Koço (1912-1949) lindi në Greqi nga Evridhiqi Çavo dhe Sotir Koço, nga Boboshtica. Në 1921 emigroi në Rumani ku zbuloi rastësisht zërin e rrallë tëbaritonit. U kthye në Shqipëri për ti dhënë mundësi talentit dhe pas studimeve në Milano punoi në Radio Tirana. Është bashkëshorti i Tefta Tashko Koço dhe babai i Eno Koço.
Eftim Canco(1915-1982), u shkollua në Bukuresht për drejtësi, me rezultate të shkëlqyera e u angazhua me artikuj tek gazeta “Oshëtima”, organ i studentëve shqiptarë në Rumani. Ndonëse u ftua të qëndronte si professor në universitetin ku u diplomua, u kthye në atdhe e punoi si avokat deri në vitin 1967, deri kur ekzistoi institucioni i avokatisë.
Sotir Kuneshka (1912-1991), pas shkollimit në Liceun Kombëtar të Korçës dhe studimeve universitare në Paris, themeloi në Tiranë katedrën e fizikës dhe kontribuoi në hedhjen e themeleve të shkencës në Shqipëri.
Evans Liolin me origjinë nga Boboshtica emigroi në fillimet e shek XX në Amerikë. Angazhimi i familjes së Evans dhe Helena Liolin, në jetën kishtare të ortodoksëve shqiptarë në Amerikë u pasua edhe nga tre fëmijët e tyre, dy nga të cilët u bënë klerikë të shquar dhe vazhdues të kishës së Nolit në Boston. Kryepeshkopi Nikon Liolin (1945-2019) shërbeu si kreu i Kishës Ortodokse të Kryepeshkopatës Shqiptare të Amerikës dhe Dioqezës së Anglisë së Re dhe At Artur Liolin, kancelar i Kishës së Shën Gjergjit në Boston, studiues dhe udhëheqës i bashkësië shqiptare në Boston.
Aktualisht Boboshtica, pjesë e njësisë administrative Drenovë dhe ka 1466 banorë duke u renditur pas Mborjes, Drenovës dhe Dvoranit. Kjo shifër përfaqëson popullsinë e regjistruar në gjendjen civile ndërkohë që për shkak të lëvizjeve migratore popullsia faktike është shumë më e vogël. Pas vendosjes së regjimit komunist dhe mbylljes së Shqipërisë, popullsia prirej të lëvizte kryesisht drejt Tiranës dhe Korçës, ndërsa pas viteve 1990 edhe jashtë shtetit. Gjatë kësaj periudhe shumë boboshtarë ndoqën studimet jashtë vendit sipas linjës së politikës së jashtme të Shqipërisë dhe brenda vendit, duke u dalluar sërish. Që më herët por kryesisht prej viteve 60 të shek XX atje janë vendosur familje vllehe të ardhur nga zonat përreth të cilat janë integruar në jetën e vendbanimit gradualisht. Këtu kanë ndikuar edhe reformat e ndërmarra nga shteti për gjithë vendin. Struktura moshore e popullsisë shfaq një prezencë të popullsisë së moshuar në fshat. Vitet e fundit duket se lëvizja e popullsisë është stabilizuar në krahasim me dy dekadat e mëparshme duke shënuar edhe kthime nga emigracioni. Popullsia e kthyer nga emigracioni ka investuar në sektorët e bujqësië, blegtorisë, argopërpunimit etj. Banorët e Boboshticës punojnë kryesisht në ekonomitë e tyre private familjare, në administratë, kanë investuar në turizëm ose janë ende në emigracion.
Shtrirja dhe potenciali turistik i fshatit Boboshticë
Një fshat që kishte 12 kisha e ndofta më shumë, doemos që do të kishte edhe një jetë sociale dhe kishtare mjaft të gjallë. Kjo pësoi goditje pas vitit 1968, kohë kur shteti komunist filloi fushatën kundër fesë. Nga 12 kishat e dikurshme dy prej tyre arritën ti mbijetonin shkatërrimit falë sensibilizimit për vlerat arkitekturore, artistike dhe historike përmes punës së studiueses Puzanova dhe u shpallën trashëgimi kulturore në vitin 1963. Sot janë restauruar dhe dokumentojnë arkitekturën dhe pikturën murale të shek XIV-XVI. Dy manastiret u dëmtuan shumë duke u përdorur si magazina, disa kisha kanë mbetur vetëm rrënoja ndërsa disa të tjera janë rikonstruktuar nga e para. Shtëpitë me gurë por me komoditete dhe zbukurime si nga brenda e jashtë ishin tipike për boboshtarët që sillnin kulturën edhe nga vendet që kishin vizituar (një pjesë prej tyre u dogjën gjatë LIIB). Burimet dhe çezmat si elemente dekorative dhe funksionale të peizazhit mbajnë ende emrat e njerëzve që i kanë ndërtuar si burimi i Milovit, i Cifkës, i Turckës, i Greçkës, çezma e Padhamidhit, dhe burimi i Kokës.
Nuk është rastësi që Boboshtica ka hedhur hapat e para në fushën e turizmit, qysh me ndryshimin e sistemit, përmes zhvillimit të strukturave të shërbimit të ushqimit dhe pijeve. Sot kjo ofertë është zgjeruar edhe në fushën e hotelerisë. Në Boboshticë funksionojnë 9 restorante të njohura për kulinarinë tradicionale dhe 6 hotele, të cilat përfaqësojnë një bazë të mirë për suportin e turizmin kulturor dhe turizmit bazuar në natyrë. Megjithëse qeveria shqiptare e ka përfshirë Boboshticën në projektin e 100 fshatrave, ende nuk ka një plan zhvillimi të mirëfilltë për të nxitur rigjallërimin e këtij vendbanimi. Një planifikim dhe studim i mirë do të ishte me vlerë të madhe për të ndërhyrë me sukses në nxitjen e turizmit pa dëmtuar vlerat ekzistuese. Asfaltim i një rruge të izoluar duket më shumë si një përpjekje për të treguar vullnet, por praktika ka treguar se pa planifikim të mirë, çdo ndërhyrje ka rrezikun e gabimit brenda saj.
Rigjallërimi i vendbanimeve rurale, vjen edhe përmes evokimit të periudhave më të larta të organizimit të tyre, pasi kultura që mbart popullsia dhe menaxhimi tradicional i resurseve janë një burim i çmuar për planifikimin e projekteve të zhvillimit. Për të rigjallëruar jetën dhe ekonominë e tyre është e dobishme vlerësimi dhe tërheqja e të gjitha burimeve që mbart territorri. Në ditët e sotme, për arsye nga më të ndryshmet, format e kontributeve komunitare që përmendëm më lart janë dobësuar shumë. Filantropia është harruar si fenomen si nga njerëz të pasur e të sukseshëm brenda vendit ashtu edhe nga ata që vlera e ekzistencës dhe nostalgjisë mund ti risjellë në viset e të parëve.
Shqipëria dhe fshatrat e saj kanë nevojë për përvojën dhe mësimet që vijnë nga vende me demokraci të zhvilluar. Nevoja më e madhe këtu ndihet në modelet e ruajtjes së mjedisit, në projekte të mira zhvillimi që lidhen me turizmin dhe në rizgjimin e kulturës së filantropisë në mbështetje të veprave publike, në ato fusha ku komunitetet nuk kanë aftësi investuese ndërsa shteti nuk u jep prioritet asnjëherë. Duket sikur forma të sofistikuara të korrupsionit dhe ryshfetit marrin atë pjesë të të ardhurave që individët e pasur, me dashuri do i dhuronin për vepra publike. Përballë të sotmes ku kanë humbur këto vlera ndriçon e kaluara e njerëzve të zakonshëm ose jo që filantropia dhe puna për përparimin e atdheut i ka bërë të mëdhenj dhe vendi ynë i mban në zemër e memorie.
Dr. Ardiana MIÇI
Rexhep Mitrovica (1888-1960): Firmetar i Aktit te Pavaresise. Veprimtar i levizjes kombetare, intelektual, deputet, minister, kryeminister. Mori pjese si delegat i Pejes ne Kuvendin Kombetar te Vlores dhe ishte njeri nga nenshkruesit e deklarates se Pavaresise. Nje nga themeluesit e Partise Kombetare (1914), anetar i Komitetit “Mbrojtja Kombetare e Kosoves”. Zgjidhet senator i Kosoves ne Keshillin Kombetar te Lushnjes.9) Dhimiter Tutulani (1875-1937): Firmetar i Aktit te Pavaresise. Veprimtar i levizjes kombetare. Ne nentor 1912, zgjidhet delegat i Beratit ne Kuvendin historik te Vlores, ku nenshkroi Deklaraten e Pavaresise, me siglen “Dh. Tout.”. Ne vitin 1918 ishte delegat ne Kongresin e Durresit dhe ne vitin 1920 ne Kongresin e Lushnjes. Ne vitin 1925 kreu detyren e kryetarit te Bashkise se Beratit.10) Abas Dilaver (Celkupa) (1850 – 1926): Firmetar i Aktit te Pavaresise. Veprimtar i levizjes kombetare. Gjate viteve 1905-1907 u lidh dhe bashkepunoi me atdhetaret e njohur te asaj kohe si Dom Nikoll Kacorri etj. Priti ne Durres Ismail Qemalin e me pas, bashke me delegatet qe e shoqeronin ate, mori pjese ne mbledhjen e pare Kuvendit te Vlores. Delegat i Durresit, Deklaraten e Pavaresise, e firmosi me siglen “Abas Dilaver”.11) Shefqet Dajiu (1882-1946): Firmetar i Aktit te Pavaresise. Veprimtar i perhapjes se gjuhes shqipe dhe i levizjes kombetare. Ne nentor te vitit 1912, zgjidhet si perfaqesues i Elbasanit ne Kuvendin historik te Vlores per shpalljen e Pavaresise Kombetare. Firmosi Deklaraten e Pavaresise me siglen “Shefqet Daji”. Ne vitet 1920-1923 eshte deputet i Elbasanit ne parlamentin shqiptar. Shefqet Dajiu arrestohet dhe burgoset ne vitin 1945. Vdes ne burg ne 1946.12) Xhelal Koprencka (1876-1919): Firmetar i Aktit te Pavaresise. Nismetar per hapjen e shkollave shqipe ne vitin 1908 ne Skrapar, veprimtar i levizjes kombetare per pavaresi. Zgjidhet delegat i Skraparit ne Kuvendin e Vlores dhe ishte nje nga 40 firmetaret e Aktit te shpalljes se Pavaresise kombetare ne vitin 1912, dhe firmosi Deklaraten e Pavaresise me siglen “Xhelal Ko.”. Zgjidhet anetar i Pleqesise.13) Hajredin Cakrani (1860-1940): Firmetar i Aktit te Pavaresise. Ne vitet 1908-1909, punoi ngushte me klubet atdhetare ” Laberia ” te Vlores dhe te Filatit. U zgjodh delegat i Mallakastres ne Kuvendin historik te Vlores ne nentor te vitit 1912, ku firmosi Deklaraten e Pavaresise me siglen “Hajredin Cakrani”. Pjesemarres ne luften e Vlores kunder pushtuesve italiane.14) Iljaz Vrioni (1882-1932): Firmetar i Aktit te Pavaresise. Nen-kryetarit i Lidhjes se Prizrenit, deputet, minister, kryeminister. Ne nentor te vitit 1912 zgjidhet delegat i Beratit ne Kuvendin historik te Vlores, ku nenshkroi Deklaraten e Pavaresise, me siglen “Iljas Vrijon”. Ne 1920, zgjidhet delegat i Beratit ne Kongresin e Lushnjes. Kater here Kryeminister i Shqiperise dhe disa here si Minister i Jashtem dhe si Minister i Plotfuqishem i Shtetit Shqiptar ne Paris.15) Murad Toptani (1867-1918): Firmetar i Aktit te Pavaresise. Poet, publicist. Mori pjese ne Kuvendin historik te Vlores ne nentor 1912 si delegat i Tiranes dhe firmosi Deklaraten e Pavaresise me siglen “Murad Toptani”. Pas renies se qeverise se Vlores, Esat Pashe Toptani (kusheri i tij), i dogji shtepine dhe nje pjese te pasurise se tij brenda saj – libra, korrespondence, antikuare.16) Luigj Gurakuqi (1879-1925):Firmetar i Aktit te Pavaresise. Veprimtar i levizjes kombetare, minister, deputet, gjuhetar, poet, publicist. Pjesemarres ne Kongresin e Manastirit (1908), ku u zgjodh anetar komisioni per njehsimin e alfabetit. Pjesemarres ne kryengritjen e malesoreve te Mbi Shkodres dhe bashkehartues me I. Qemalin i Memorandumit te Greces. Ne 1912, ishte nder organizatoret e kryengritjes se pergjitheshme. Ne Kuvendin e Vlores te pavaresise, si perfaqesues i Shkodres, firmosi Deklaraten e Pavaresise nen siglen “Luz Gurakuqi”. Minister i Arsimit ne Qeverine e Perkohshme te Vlores. Anetar i delegacionit ne Konferencen e Paqes ne Paris. Deputet i Shkodres ne Keshillin Kombetar dhe perseri perfaqesues i Shkodres ne Kuvendin Kushtetues ne vitin 1924. Minister i Financave ne qeverine e Nolit. U vra ne Bari e 1925.17) Spiridon Ilo (1876-1950):Firmetar i Aktit te Pavaresise. Patriot, atdhetar. Shoqeron Ismail Qemalin ne udhetimin Trieste-Durres-Vlore. Merr pjese ne Kuvendin historik te Vlores ne nentor 1912, ku firmosi firmosi Deklaraten e Shpalljes se Pavaresise me siglen “Spiro T. Ilo”. Ne vitin 1914, perfshihet ne ceten e Themistokli Germenjit ne luftimet kunder shovinisteve greke.18) Thanas Floqi (1884-1945):Firmetar i Aktit te Pavaresise. Jurist, veprimtar i levizjes kombetare, publicist, gjuhetar, botues, kompozitor, perkthyes. Mori pjese ne Kuvendin historik te Vlores ne nentor 1912, ku firmosi Deklaraten e Shpalljes se Pavaresise me siglen ” Thanas V. Floqi “. Me pas punoi si jurist ne administraten shteterore ne Vlore.19) Lef Nosi (1873-1946):Firmetar i Aktit te Pavaresise. Veprimtar i levizjes kombetare, albanolog, studiues, deputet, minister. Ne nentor 1912 ishte delegat i Elbasanit ne Kuvendin e Vlores, ku firmosi Deklaraten e Shpalljes se Pavaresise me siglen ” Lef Nosi “. Ne qeverine e Ismail Qemalit, Lef Nosi caktohet minister. Anetar i delegacionit shqiptar prane Konferences se Paqes ne Paris. Ne 1945 u burgos dhe denua me vdekje. U pushkatua ne vitin 1946.20) Nuri Sojliu (1870-1940):Firmetar i Aktit te Pavaresise. Mbeshteti Kongresin e Elbasanit dhe ate Manastirit, ku mbeshteti alfabetin latin te gjuhes shqipe. Ne nentor te vitit 1912, u zgjodh delegat i Struges ne ne Kuvendin e Vlores, ku firmosi Deklaraten e Shpalljes se Pavaresise me siglen ” Nuri “. Ai mbeshteti levizjet politike me fryme demokratike te viteve `20.21) Ferit Vokopola (1887-1967):Firmetar i Aktit te Pavaresise. Teolog, ekonomist, poet, publicist, minister, deputet. Ne nentor te vitit 1912, u zgjodh delegat i Lushnjess ne ne Kuvendin e Vlores, ku firmosi Deklaraten e Shpalljes se Pavaresise me siglen ” M. Ferit Vokopola “. Ai ishte perfaqesues i Beratit, ne Parlamentin shqiptar nga viti 1923-1939. Minister i Bujqesise ne kabinetin e Iljaz Vrionit (1927-1928).22) Ymer Deliallisi (1873-1944):Firmetar i Aktit te Pavaresise. Ne nentor te vitit 1912, u zgjodh delegat i Shijakut ne Kuvendin e Vlores, ku firmosi Deklaraten e Shpalljes se Pavaresise me siglen ” Ymer “. Ne vitin 1920, perfaqeson Shijakun ne Kongresin e Lushnjes, ku edhe zgjidhet senator.23) Xhemal Deliallisi (1880-1941):Firmetar i Aktit te Pavaresise. Ne nentor 1912, u zgjodh delegat i Shijakut ne Kuvendin e Vlores, ku firmosi Deklaraten e Pavaresise me siglen “Xhemmalyyddin bej”. Ngarkohet me detyra ne Qeverine e Perkohshme te Vlores dhe ne administraten e Princ Vidit.24) Mustafa Merlika Kruja (1887-1958):Firmetar i Aktit te Pavaresise. Deputet, minister, Kryeminister, albanolog. Si delegat i Krujes ne Kuvendin Kombetar te Vlores me 28 nentor 1912, firmosi Aktin e Pavaresise kombetare, me siglen “Mustafa Asim Kruja” ku u zgjodh dhe anetar i Pleqesise. U caktua nenprefekt ne Vlore dhe me pas sekretar i pare i Qeverise se I. Qemalit. Me 1919 ishte sekretar i delegacionit shqiptar ne Konferencen e Paqes ne Paris. Ishte deputet i Kosoves ne zgjedhjet e para parlamentare te ne 1921. Pas ardhjes se komunizmit u detyrua te arratisej. Mustafa Kruja vdiq ne SHBA me 27 dhjetor 1958, ne moshen 71-vjecare.25) Abdi Toptani (1864-1942):Firmetar i Aktit te Pavaresise, minister. Ne vitin 1902 organizoi kryengritjen e armatosur te malesoreve te Shengjergjit e te Shupalit kunder administrates osmane. Ne Kuvendin e Vlores ai firmosi Aktin e Pavaresise me siglen “Abdi”. U zgjodh minister i Financave ne Qeverine e pare shqiptare.26) Veli Harci (1850-1914):Firmetar i Aktit te Pavaresise, intelektual. Veli Harci ishte nje intelektual i formuar. Veprimtar i klubit patriotik te qytetit, ai perfaqesoi Gjirokastren ne Kuvendin e Vlores dhe firmosi Aktin e Pavaresise me siglen “Veli Harci”.27) Nebi Sefa (1861-1942):Firmetar i Aktit te Pavaresise, atdhetar. Mori pjese ne kryengritjen e pergjithshme te viteve 1911 dhe 1912. Ne nentor te atij viti u zgjodh delegat i Lushnjes per ne Kuvendin e Vlores. Ku nenshkroi Aktin e Pavaresise me siglen “Nebi Sefa Lushja”. Ne vitet `20 perkrahu kursin politik te ndjekur prej forcave fanoliane.28) Mit’hat Frasheri (1880-1949):Firmetar i Aktit te Pavaresise, intelektual, deputet, patriot, minister. Mori pjese ne Kongresin e Manastirit, me 1908 ku u zgjodh kryetar i Kongresit dhe nenkryetar i Komisionit te hartimit te alfabetit. Ne Kuvendin e Vlores, Frasheri ishte delegat i Elbasanit dhe firmosi Aktin e Pavaresise me siglen “Mid’hat Frasheri”. Ne qeverine e Ismail Qemalit zgjidhet minister i Puneve te Pergjithshme. Ne janar 1923 fillon detyren e ministrit Fuqiplote te Republikes se Shqiperise ne Athine, deri ne dhjetor 1925. Me 1941 eshte nje nga themeluesit e Organizates Nacionaliste – Balli Kombetar. U detyrua ne nentor 1944 te largohet nga Shqiperia dhe te vendoset ne Itali. Nuk u pajtua kurre me komunizmin. Komunistet e detyruan te birin e Abdyl Frasherit, te ikte nga Shqiperia. Vdiq ne New York, SHBA, me 3 tetor 1949.29) Zihni Abas Kanina Hamzaraj (1885-1957):Firmetar i Aktit te Pavaresise, atdhetar, minister. Mori pjese ne kryengritjen e pergjithshme ne 1911. Ne Kuvendin e Vlores, si delegat i Vlores, firmosi ne Aktin e Pavaresise me siglen “Zihni Abbas Kanina”. U zgjodh drejtor i pergjithshem ne ministrine e Puneve te Jashtme. Me fillimin e Luftes se Dyte Boterore, Kanina u be pjese e Ballit Kombetar, perkrah Mit’hat Frasherit. Ne vitin 1951 u arrestua dhe u burgose, derisa vdiq, me 1957.30) Qemal Karaosmani Elbasani (1875-1949):Firmetar i Aktit te Pavaresise, patriot, deputet. Ne nentor 1912 u zgjodh delegat i Elbasanit ne kuvendin e Vlores dhe shoqeroi Ismail Qemalin nga Durresi ne Vlore. Firmosi Aktin e Pavaresise me siglen “Qemal Elbasani”. Mbeshteti qeverine e dale nga Kongresi i Lushnjes dhe per disa vite ishte asamblist. Ai u persekutua nga regjimi komunist.31) Sali Gjuka (1876-1925):Firmetar i Aktit te Pavaresise, atdhetar. Mori pjese ne kryengritjen e pergjithshme te viteve 1910-1912. Si perfaqesues nga Kosova dhe delegat i Pejes, Gjakoves, Plaves e Gucise, mori pjese ne shpalljen e pavaresise dhe firmosi Aktin me siglen “Salih Gjuka”. U zgjodh keshilltar i Pleqesise. Ne janar 1913 filloi punen si drejtor i arsimit per Beratin.32) Dhimiter Berati (1888-1970):Firmetar i Aktit te Pavaresise, diplomat, minister. Firmos Aktin e Pavaresise me siglen “D. Beratti”, si delegat i kolonise shqiptare te Bukureshtit. Ai u emerua sekretar i kryetarit te Qeverise, anetar i Pleqesise si dhe u caktua drejtor i pergjithshem ne gazeten e qeverise se Vlores. Ne Konferencen e Paqes me 1919 ishte delegat i shqiptareve te Bukureshtit.33) Dhimiter Mborja Emanoil (1884-1945):Firmetar i Aktit te Pavaresise. Me 28 nentor 1912, firmos Aktin e Pavaresise me siglen “Dh Emmanuel” ne emer te kolonise se Bukureshtit. Ne shkurt 1915 zgjidhet keshilltar i shoqerise se “Komunitetit Ortodoks Shqiptar te Bukureshtit”. Me 1924 mbeshtet qeverine e Nolit. Ishte kunder regjimit komunist.34) Dhimiter Zografi (1878-1945):Firmetar i Aktit te Pavaresise, atdhetar. U zgjodh delegat i kolonise shqiptare te Bukureshtit per te marre pjese ne Shpalljen e Pavaresise. Me 28 nentor 1912 firmosi aktin e Pavaresise me siglen “Dimitri Zografi”. Anetar i Pleqesise. Kundershtoi vendimet e padrejta te Konferences se Parisit ne kurriz te popullit shqiptar dhe firmosi protesta drejtuar kryesise se saj ne qershor 1919.35) Pandeli Cale (1879-1923):Firmetar i Aktit te Pavaresise, atdhetar, minister, deputet. Ne kryengritjen e pergjithshme te vitit 1910 – 1912 drejtoi cetat e zones se Korces. Merr pjese ne mbledhjen e Bukureshtit te 5 nentorit 1912 dhe shoqeron Ismail Qemalin per ne Shqiperi. Me 28 nentor 1912, si delegat i Korces, firmos Aktin e Pavaresise me siglen “Pandeli Cale”. Zgjidhet anetar i qeverise se pare shqiptare. Merr pjese aktive ne levizjen patriotike qe coi ne Kongresin e Lushnjes me 1920. Po ate vit ishte Prefekt i Korces, ndersa ne shkurt 1921 deputet ne te parin parlament shqiptar.36) Bedri Pejani (1885-1946):Firmetar i Aktit te Pavaresise. Delegat ne Kongresin e Dyte te Manastirit (1910) dhe sekretar i Komitetit te Kosoves (1918-1924). Ne nentor 1912, mori pjese si perfaqesues i Plaves, Gucise, Gjakoves dhe Pejes ne mbledhjen e Vlores dhe firmosi Aktin e Pavaresise me siglen “Bedri Pejan”. Ne vitin 1943 ishte nga nismetaret per krijimin e “Lidhjes se Dyte te Prizrenit” dhe deri ne vitin 1944 kryetar i saj. Pas luftes u arrestua ne Shqiperi. Vdiq sapo doli nga burgu, ne 1946.37) Qemal Mullaj (1881-1966):Firmetar i Aktit te Pavaresise, atdhetar, deputet. Si delegat i Lushnjes, ne nentor 1912 mori pjese ne Kuvendin historik te Vlores dhe firmosi Aktin e shpalljes se Pavaresise me siglen “Qem. Mullaj”. Pas renies se qeverise se Vlores dhe me nisjen e Luftes i Boterore u largua nga Shqiperia. U kthye ne atdhe rreth vitit 1920, per t’u rimarre perseri me politike. Deputet ne parlamentin e pare shqiptar.38) Dr. Myrteza Ali Struga (Dibra) (1876-1937):Firmetar i Aktit te Pavaresise, mjek, patriot. Ne nentor te vitit 1912, Dr. Myrteza Ali Struga, se bashku me Zyhdi Ohrin dhe Nuri Sojliun u zgjodhen delegate te Ohrit e Struges per ne Kuvendin e Vlores, ku firmosi Aktin e Pavaresise me siglen “Dr. H. Myrteza Aliu”. Sii perfaqesues i Ohrit e Struges ishte delegat ne Kongresin e Lushnjes me 1920.39) Aristidh Ruci (1875-1950):Firmetar i Aktit te Pavaresise, atdhetar. Merr pjese ne kryengritjen e pergjithshme me 1911. Ishte delegat i Vlores ne Kuvendin qe shpalli pavaresine dhe firmosi Aktin me siglen “A. Ruci”. U zgjodh anetar i kryesise se Bankes Kombetare Shqiptare me 1937.40) Zyhdi Ohri (1872-1938):Firmetar i Aktit te Pavaresise, atdhetar, senator. Ne vitet 1898-1900 u perfshi ne Lidhjen Shqiptare te Pejes. Ne nentor 1912, i zgjedhur nga Ohri si delegat, mori pjese ne Kuvendin e Vlores dhe firmosi Aktin e Pavaresise me siglen “Zuhdi Ohri”. Ishte pjese e Senatit te dale nga qeveria e Ismail Qemalit. Ne 1920 mori pjese ne Kongresin e Lushnjes.
