Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Lahuta në UNESCO dhe ç’ka po thotë Gjergj Fishta ?

by

1 Lahuta e Malcis

Shkruan: Gëzim Llojdia/

1.Lajmi se lahuta kjo vegël muzikore e përdorur në veri të vendit është njohur nga UNESCO, jo si pasuri më qartë jo si vegël muzikore  e shqiptarëve,cuditërisht dhe e vërtetë , por e serbëve ,po na bën të dyshojmë për shumë gjera që ndodhin ,kur të tjerët nxitojnë të marrin mallin tonë ,ta shesin si produkt të gatshëm të tyre.Ata ardhacakët  diku nga Karpatet ,falsifikuan historinë kur shqiptarët këmbëkryq rrihnin gjoksin se këtyre burrave, s’ka kush me ua hedh  treguan edhe një herë se  c’farë janë në gjëndje të bëjnë, kur fqinjët ende vijojnë të tregojnë legjenda dhe balada historike rreth trimërisë së tyre, ndërsa serbët ua shkojnë ndën hundë   sa herë që kanë dashur ta bëjnë.E kujt është përgjegjësia?Duhet kuptuar se UNESCO, nuk e futi,shtetin e Kosovës në gjirin e saj, dhe se  pasuriae arkeologjike  e këtij shteti gjëndet ende nëpër muzeumet serbe është një fakt për të kuptuar ,se puna nuk është kaq e thjeshtë.Fqinjët ardhacakë vepruan kështu kur më parë penguan Kosovën në këtë organizatë me lobimet e tyre dhe pas kësaj vendosin, lahutën veglën, që i kanë kënduar kahmotit shqiptarët si  të tyren por edhe ballkanas të tjerë.

2.N.qs  flasim për UNESCO duhet kuptuar se megjithëse Shqipëria është  aty prej 30 e kusur vjetësh ,ajo nuk ka mundur dot të fusë në listen e ruajtjes jo më shumë  se dy site.ja se se cfarë ka të regjistruar në listën ku përfshihet Shqipëria.Albania:

Cultural (2)Butrint (1992,1999).Historic Centres of Berat and Gjirokastra (2005,2008)

Si dhe  në listën e pritjes jo më shumë se site:Les tombes de la Basse Selca (1996)

L’amphithéâtre de Durres (1996),The Ancient City of Apollonia (2014),The Castle of Bashtova (2017).

Le të shikojmë Serbinë.

Rreth 5 site :Cultural (5)Gamzigrad-Romuliana, Palace of Galerius (2007)

Medieval Monuments in Kosovo (2004,2006) Monumentet mesjetare në Kosovë

Stari Ras and Sopoćani (1979),Stećci Medieval Tombstone Graveyards (2016),Studenica Monastery (1986).

Si dhe  në listën  e pritjes  rreth 12 site.

Cdo sqarim është i tepërtë.Ne jemi më të hershëm, po të lexosh në sitin e UNESCO  nga antarsimi dhe pasardhja e konvetës ,mirëpo fqinjët edhe pse ardhur më vonesë edhe këtu, janë kanë dalur të  vendosin jo më pak  5 site  si dhe rreth 12 site në listën e pritjes,karshi 4 të shqiptarëve që edhe në këtë fushë janë të parët në hyjre dhe të fundit në dalje.

3. Po të dëgjonte këtë gjëmë poeti kombëtar Gjergj Fishta do të rrotullohej në varr, mirëpo duke ditur, që poeti ynë  s’ka varr dhe shqiptarët ende e kanë lënë edhe pa një shtëpi muze ,  cfarë mbetet të themi.Rreth 32 vjet punoi Fishta , për të nxjerr në dritë kryeveprën e tij :” Lahuta e Malcís”  e shkroi në 1902 e botoi  në 1905,variant i fundit është i vitit     1937.Edhe pse e mohuan për 50 vjet ,vet titulli i këngëve epike të Fishtës është kuptimplote. Jo vetëm këtu por krejt cikli I Krshnikëve dhe më tej e emë gjerrë është kënduar me lahutë .Lahuta  thotë R.Sokoli në veprën e P. Bogdanit “Cuneus Prophetarum”: ‘..ata që kënduekshin ndë mjedis të vashzavet e rasa të laudeve…ka edhe dëshmi të tjera për përdorimin e saj në Kosovë. Dardan Lajçi, shkruan:” Lahuta përfaqëson arketipin më të lashtë të veglave kordofone me hark të kontinentit evropian. Lahuta është e ngritur edhe në shkallë kulti. Kulti i lahutës në familjen shqiptare është i përhapur, ashtu siç ekziston një respekt shenjtërues për këngët e kreshnikëve. Lahutarët i këndojnë këto këngë në dasma, në gazmende, në festa dhe në raste të tjera gëzimi, si dhe në mbrëmje, kryesisht gjatë stinës së dimrit. Dëgjuesit kanë respekt të veçantë për lahutarin, sidomos kur ai këndon. Qetësia është në shkallë të lartë, e kur lahutari e përfundon këngën, e urojnë e përgezojnë me fjalët “ Goja të lumtë!” ose “Djalit ia laç!” dhe ky është shpërblimi i vetëm dhe më i madhi për ta. Në lahutë vendosen zburime me karakter kombëtar si dhe figura si përkrenarja e Skënderbeut, koka e kalit, koka e gjarprit, flamuri dhe portrete të heronjëve shqiptar.

Dhe duke paralajmëruar harresën ndaj saj ky socilog  nga Rugova thotë : Megjithatë, brezi kufitar i Shqipërisë me Kosovën, Mirdita lart, fisi Kelmend, aty-këtu po e përdorin. Lahuta, megjithatë, do të mbetet ndër instrumentet më popullore në traditën më të madhe ndërshqiptare, sepse përmes tingullit të saj është ngjallur historia shqiptare. Këngët shqiptare të Eposit të Kreshnikve janë monument i kuturës shpirtërore të shqiptarët.Prof Ramadan Sokoli thotë:Në Shqipërinë Veriore lahutë quhet një vegël muzikore me një kordë,prej qimesh kali,së cilës i bihet me hark; ndërsa në Shqipërinë jugore llahutë quhet një vegël tjetër e gjinisë kordofone,e pajisur me katër palë tela,të cilëve u bihet me pendëz. Pra,pavarësisht nga emri i përbashkët,kemi të bëjmë me dy vegla të ndryshme si për ndërtimin e tyre,ashtu edhe për mënyrën e përdorimit, veçoritë e tingëllimit,prejardhjen ose historikun e tyre etj. Pa u zgjatur rreth burimit dhe ndryshimeve që ka pësuar ky emer gjatë kalimit të kohës,në këtë shkrim do të ndalemi kryesisht rreth lahutës së Shqipërisë veriore.Malësorët tanë e përdorin me ëndje këtë vegël dhe e dëgjojnë me vëmendje kur shoqëron këngët e trimërisë nga epika jonë historike ose baladat dhe rapsoditë e epikës sonë legjendare. Lahuta përdoret në ato krahina të Shqipërisë Veriore ku këndohen këngët e kreshnikëve,domethënë nëpër trevat mbi lumin Drin. Nepërmjet shtegëtimeve blegtorale të malsorëve tanë kjo vegël ka zbritur deri në jugun e Lezhës. Kurse nepër krahinën e Matit e të Dibrës nga njëra anë deri në rrethin e Krujës e nepër malësitë e Tiranës nga ana tjetër, përdoret një variant i lahutës (“laurija”) me dy,tre ose katër tela,të cilët nxjerrin tinguj nëpërmjet fërkimit me hark. Një vegël e tillë përdoret gjithashtu nga arbëreshët e Greqisë.Përhapja gjeografike e këtyre dy veglave nuk është e kufizuar vetëm nepër krahinat e Shqipërisë Veriore dhe verilindore.

Pa u zgjatur më tej përse sërbet na e morën  dihet, por përse nuk u mbrojt kjo pasuri e jona duhet gjetur faji?

Piktura të shekullit XVI ne kishat e jugut

by

 1 Gezim ll

Nga Gëzim Llojdia/

  1. Cilët piktorë kanë punuar në kishat e Dhërmiut?Për të mos mbetur mister diku nga viti 1966 ,një artikull i historianes së artit  Dhorka Dhamos në vitin 1966 i titulluar :”Vepra të reja të piktorëve të shekullit të XVI,trajton pikërisht këtë temë.1966 Dhorka Dhamo boton: Mbi disa ikona të panjohura të piktor Nikollës dhe Onufer Kipriotit me 124 faqe.Në vitin 1974,Dhorka Dhamo boton  në gjinin e ikonografisë :Piktura murale e mesjetës në Shqipëri,një botim të Shtëpisë botuese «8 Nëntori(La Peinture Murale du Moyen âge en Albanie).Te artikulli i gazetës autorja Dh.Dhamo  sjell detaje të reja rrreth pikturës  dhe autorit siç ishte Nikolla në shekullin e XVI dhe kryesisht për kishat e jugut.

5 foto

2.Pikturat e shumta dhe me vlere artistike të Dhërmiut deri vonë të pa studiuara ose të shqyrtuara vetëm kalimthi kanë mbetur disi të veçuara nga rruga e zhvillimit  të artit vendas,thotë autorja D.Dhamo. Ndonjëherë ato janë cilësuar si të  shekullit XII si ndodhi me pikturat murale të kishës së  Shën Stefanit, por, siç do të  shohim më vonë kjo nuk i përgjigjet se vërtetës. Një hije dyshimi i hedh datimit të mësipërm në radhë të parë afria e ngushte stilistike që kanë ndërmjet tyre fragmentet e Shën Stefanit me pikturat mu­rale të padatuara të kishës së Ipapandisë, që ndodhet pranë saj. Shumica e pikturave në këtë te fundit ruhen në një gjendje fare të mirë. Ky grup me tipare stilistike krejt të përbashkëta ë ‘asnjë mënyrë nuk mund të lidhet, pikësëpari për nga mënyra e punimit dhe për nga fryma e përgjithshme që e përshkon, me një periudhë kaq të largët siç është shek. XII.  Në asnjë moment të  periudhës pa­ra pushtimit otoman nuk gjejmë gjëkundi përfytyrimin e Spiridhonit. Kulti i tij nis të përhapet tek ne më vonë. Një tjetër arsye me  rëndësi është ikonografia e figurave. Para shekullit XVI në  pikturën tonë, as Shën Gjergji me Shën Mitrin, as edhe ndonjë strateg tjetër nuk përfytyrohen si kalores mbi kuaj, por qëndrojnë drejt e në këmbë. Këto ndryshime të rëndësishme   ikonografike nxjerrin krye veçanërisht te vepra e Onufrit. Ato nuk linden si të shkëputura nga historia jonë, nuk janë huajtur në mënyrë të  verbët, por janë një materi] me interes, sepse   tërthorazi kane buruar prej ndryshimeve që solli vet rrjedha e ngjarjeve të fundit të  shek. XV dhe fillimit të  shek. XVI. Lëvizjet në ikonografinë e artit gjithmonë kane ndihmuar për ta përcaktuar në kohë monumentin. Rasti i dy kishave të mësipërme jep edhe diçka më tepër që çon përfundimisht datëlindjen e tyre   në shek. XVI: që  të  dy monumentet janë pikturuar nga dora e mjeshtrit të njohur të kësaj periudhe. Nikollës së Onuf­rit. Një krahasim sado i shpejtë i fi­gurave me ato që ka pikturuar Nikolla me 1578 në Kishën Vllaherne të Beratit e dëshmon fare qartë  këtë identifikim. Figurat kanë po ato përpjesëtime të zgjatura, gjymtyrë tepër të zhvilluara, koka të  vogla,qafa ele­gante dhe fytyra   ovale të  bukura. Pleqtë diferencohen nga të rinjtë nga një punim me grafik ,një  linjë e rrumbullakuar shënon mollëzat e fanove, pjesën e mbivetullave. Më  zbeh të tingëllon ne fytyrat e pleqve gama e ngjyrave, me e kursyer është te roza dhe e kuqja tone, që ngrohin veçanërisht fytyrat e grave. Që  të  gjitha portretet pa dallim mbulohen me vija të panumurta në ngjyrë të bardhe, si në një rrjetë  njolle, nga larg të pashquar. Në këtë mënyrë  piktori ndriçon pjesët më me reliev, modelon dritën. Theksimet e bardha i shtojnë një notë  të re disi të ftohtë koloritit origjinal e të pasur të Nikolles, që e shquan aq fort dhe nga Onufri që ka qen ati dhe mësuesi i tij. Të gjitha këto tipare dalin të qartë si në fragmentet e Shën Stefanit ash­tu dhe në figurat e Ipapandise. Dimë se Nikolla ka punuar në Kurjan të Fierit dhe më 1578 në Kala të Beratit. Në ç’periudhë të  aktivitetit të tij janë dekoruar muret e dy kishave të Dhërmiut?

Pa u futur në supozime një gjë është e sigurte: ato janë pikturuar pas Kurjanit, ku Nikolla përmendet pas një mjeshtri tjetër. Joanit. Në  Dhërmi ai është krejt i formuar si mjeshtër i pavarur, me një individualitet artistik të  përcaktuar mirë  dhe dorë të sigurtë, duke përjashtuar disa pjesë e detaje që janë punë e padyshimtë e ndihmësve dhe nxënësve të tij, fakt që edhe ky dëshmon se në  Dhërmi ai ka pu­nuar si mjeshtër i dëgjuar, që  krye­son një atelie të organizuar  Ndër punët më interesante, për nga ritmi i linjave dhe harmonia e ngjyrave, mund të cilësohen portretet e Kostandinit dhe të Elenës dhe sidomos paltitera – Shën Meria me foshnjën, që ka qenë një temë shumë e preferuar në mesjetë. A jo vazhdoi të këndohet e të  lartësohet në himne edhe në artin e rilindjes italiane, por duke humbur thuajse gjithshka mistike e fetare. Te Nikolla, e përgjithësisht në artin tonë mesjetar, kjo nuk ndodh. Deri në këtë shkallë arti i mjeshtreve tanë nuk u ngrit as në shek. XVII, për arsye që dihen.

Pra, përveç traditës fetare që u trashëgua në tematike, edhe përmbajtja e stili i vjetër nuk u thyen dot. Por artistet më të talentuar, ndër të cilët dhe Nikolla, duke qenë të lidhur me kohën, futën nuanca të shqetësimeve të saj në një sfond të  largët, të përgjithshëm, edhe duke qenë të mbërthyer nga tradita e kanunet rigoroze të kishës. Aktualiteti zuri vend në artin e tyre në një mënyrë sa të  tërthortë aq edhe spontane. Kështu Ni­kolla, përmes artit të tij konvencional e fetar, nuk percon deri tek ne veçse ndjenjën e një dëshpërimi te përgjithshëm, një ankth shpirtëror që duhet kuptuar, ne radhe te pare si një krize e orientim që  pushton tejembanë fenë kristiane dhe pastaj në fund fare, si një jehone e largët e këtij kërcënimi që solli për lirin e pavarësinë e vendit pushtimi otoman.

Përtëritja e forcave krijuese dhe ngritja në cilësi e pikturës së shek. XVI tek ne, kur në shume vende të Ballkanit arti është në zbritje  dhe nuk krijon veçse vepra të dobëta nga ana profesionale që cilësohen më tepër për karakterin e tyre  zejtar ose imitues, dëshmon dhe për një ane tjetër të  rezistencës se popullit  tonë, për rezistencën kulturale. Krijimet e Nikolles në Dhërmi sëbashku me ato të piktorit Onufër Qipriotit,që tani së fundi zbulohet edhe si dekorues i mureve të Shën Kollit po në Berat,dëshmojnë për vazhdimësinë  e lidhjeve shpirtërore ,që ishin krijuar si jehonë e atij bashkimi 25 vjeçar të vendit nën Skënderbeun,për të përballuar së bashku armikun me armë dhe vërtetojnë edhe një herë se Berati i cilësuar nga Onufri si një qytet i shkëlqyer,vazhdoi të jetë një qendër e rëndësishme kulturave duke tërhequr pranë vetes  së tij,nga njëra anë krahinën e Elbasanit dhe nga ana tjetër,Shqipërinë e Jugut.

Prof. Isuf Luzaj shkroi :”Prosopopean” , mendohej se ishte krijuar nga Musine Kokalari

by

 Prof.Dr. Isuf Luzaj

Vepra është daktilografuar me makine shkrimi në 36 faqe, të formatit të zakonshëm. Titulli është “Prosopopea”, që në shqip do të thotë:” libri i shenjtë, pjesë nga ungjilli. Autori nuk shënohet, ndërsa shënohet viti dhe vendi i përfundimit të poemës: Vlorë, fruer 1944. Vepra është një poemë epiko-lirike, ose poemë dramatike. Autori i panjohur ua kushton poemën: Dëshmoreve të Kombit me citimin: “Asnjëri gjatë jetës së tij nuk bën për Atdhe, aq sa bën heroi në një çast”./

Nga Gëzim Llojdia/

1.Nisja e Isuf Luzajt, në udhën e letërsisë fillon në vitin 1937 ,thotë studiuesi Enver Memishaj ,kur botoi në Korçë “Rrëfime”, vargje lirike. Libri u konfiskua dhe autori u burgos për 94 ditë. Po këtë vit, bashkëpunon me revistën “Përpjekja” të Branko Merxhanit.Vepra e Isuf Luzajt është thellësisht atdhetare dhe përshkohet fund e krye nga parimi: “E keni për detyrë kombëtare dhe fetare, që për atdheun ta jepni jetën, pa u menduar fare”.Emri i Isuf Luzajt, si letrar i ri është i njohur në vitet ’40, në shtypin letrar shqiptar, me daljen e tij në mërgim në SHBA u njoh si pedagog, poet e shkrimtar të fushës së filozofisë, shkruan Dr. Leka Ndoja, në temën e tij doktorate.Mendimtar i cili arriti të bëjë analiza socio-politike për situatën e Shqipërisë gjatë sundimit komunist. I përfshirë në travajet politike të Shqipërisë gjatë Luftës së Dytë Botërore në radhët e Ballit Kombëtar,‖ ai në vitin 1945, mërgoi fillimisht në Itali pastaj në Argjentinë dhe me vdekjen e‖Mithat Frashërit‖ më 1963, thirret në SHBA për të marrë drejtimin e partisë:”Balli kombëtar”‖ në mërgim. Gjatë kësaj periudhe mbrojti gradën profesor të filozofisë në Kolumbia University‖ dhe ushtroi profesionin e pedagogut në universitete të ndryshme të SHBA. Njëkohësisht Prof Luzaj i njohur me shkrimet e tij letrare në Shqipëri vijoi të shkruajë në poezi e të hartojë ese filozofike të cilat i botoi pjesërisht në të përkohshmet e mërgatës dhe në Shqipëri në vitet (‘90).Poezia e tij është me frymë popullore të trevës së Vlorës dhe ndikimet e tij të para i shkojnë poezisë së Ali Asllanit.

2.Në vitin 1996, ndërsa po punoja për veprën “Hysni Lepenica…”, në gazetën “Liria”, gjeta poezinë:”Martiri,, me vlera ideo-artistike, kushtuar Hysni Lepenicen, sipas gazetës ishte një krijim i Musine Kokalarit,thotë   E.Memishaj:”Mbi një vepër të pa njohur të prof. Isuf Luzaj”.Po në këtë gazetë, Makensen Bungo në artikullin “Një vepër e panjohur”, bënte të ditur se gjatë hulumtimeve të tij ,kishte gjetur në fondin e Musine Kokalarit poemën :”Prosopopea”pa emër autori, të pa njohur më parë dhe të pa botuar. Z. Bungo bënte thirrje, që nëse ndokush e dinte emrin e autorit të kësaj poeme ta publikonte atë. Poezinë, apo poemthin “Martiri”, e përfshiva ne librin tim “Hysni Lepenica…”, që botova në vitin 2000, me këtë post shënim:”Marrë nga “Zëri i Lirisë”, Tiranë, Organ i Partisë Socialdemokrate, dt. l janar 1944. Ka mendime se autorja nuk është Musine Kokalari. Kur punoja me këtë libër u njoha me z. Hektor Kokalari, i cili ruan origjinalin e librit “Prosopopea”. Atë e posedonte i ati, Vesim Kokalari para pushkatimit. Hektori pohon se babai tij këtë libër, ia ka marrë autorit të saj ,që  është z. Isuf Luzaj, që banon në Çikago, SHBA”.Pavarësisht nga këto informacione, unë e botova poezinë si krijim të Musine Kokalarit. Më pas gjatë hulumtimeve në fushën e historisë, gjeta në Arkivin Qëndror të Shtetit, poemën “Prosopopea”, të plotë, e cila ashtu si edhe Makesen Bungos,më tërhoqi vëmendjen për vlerat e sajë ideo – artistike.  Aty gjeta se poezia “Martiri”, ishte pjesë e kësaj poeme dhe ishte nxjerrë prej sajë e botuar në gazetën “Zëri i Lirisë”, organ i Partisë Socialdemokrate, në Nr.l, date 1 kallnor 1944 ditë e shtunë, identifikonte autorin e kësaj poeme dhe nuk ka dhënë asnjë mendim për autorin e saj, por në vitin 1997 ai shkoi në Amerike dhe atje pati korrespodencë me Isuf Luzin për të cilin shkruan:”Me të unë këmbeva vetëm tri letra. Kur i shkrova së pari, ai pranoi të bisedonte me mua me gëzim, megjithëse nuk njiheshim.Duke vijuar shqyrtimin rreth kësaj gjetje, autori E.M shkruan:”Isuf Luzi, kur u largua nga Shqipëria, dorëshkrimet e disa veprave, që kishte bërë gati për botim, nuk i mori me vete, i la në atdhe. Kështu, më ka shkruar në njërën nga letrat, që më dërgoi këtu në Amerikë. Fati tyre është për të ardhur keq ,se duhet të kenë humbur. Njëra nga këto më ka rënë mua në dorë rastësisht. U lidha me atë dhe me anë të një letërkëmbimi të thjeshtë mësova të dhëna mbi formimin e Partisë Socialdemokrate më 12 tetor 1943 dhe veç të tjerave edhe se kur ishte larguar nga Shqipëria, Prof. Isuf Luzaj kishte lënë në atdhe disa vepra të pabotuara, midis te cilave edhe një poeme titulluar “Prosopopea”.

 Nga ky letërkëmbim me Prof. Dr. Isuf Luzaj, mësova se cili ishte autori i veprës “Prosopopea” .Edhe studiuesja Mimoza Hysa, pohon autorësinë e Isuf Luzajt për poemën “Prosopopea”, kur shkruan: “Pas kapitullimit të  Italisë, Isuf Luzaj kthehet në Vlorë i lodhur, i dërrmuar, i zhgënjyer nga politika e krerëve të Ballit Kombëtar. Me largimin nga radhët e Ballit, përpiqet të realizoje ëndrrën e projektuar, që në burg në Itali, krijimin e Partisë Socialdemokrate. Kësaj here ia arrin qëllimit së bashku me Musine Kokalarin, Vesim Kokalarin, Kujtim Koculin, Manush Peshkëpinë dhe Selami Jelen. Partia e posakrijuar e shtrin aktivitetin e sajë në Tiranë, Shkodër e Vlorë dhe nxjerr gjithashtu shtatë numra të gazetës “Zëri i Lirisë”, ku profesori do të botojë me pseudonim, shkrime dhe krijime: programi i Partisë Socialdemokrate, artikuj edhe shkrime filozofike e vjersha, poezi për Hysni Lepenicën. C’farë gjetëm në dosjen e Raile Muhamet Luzi ?

Për të mos lënë asnjë dyshim për autorin e veprës, pas këtyre të dhënave mendova të shfrytëzoja dosjen e Raile Luzit, motrës së vogël të Isuf Luzit, e cila ishte dënuar për motive politike ,shkruan studiuesi E.Memishaj.S hkurt ,autori thotë se Raile Muhamet Luzi, kishte lindur në vitin 1928 në Kanine dhe banonte ëe lagjen Uji i Ftohtë Vlorë, fshatare e mesme, shtëpiake, me arsim fillore pa triska fronti. Ajo u arrestua më 29 janar 1953 dhe në procesverbalin e kontrollit të banesës së kësaj date, shënohen shumë materiale të sekuestruara me interes historik si thirrje, Statut i Partisë Socialdemokrate, procesverbal mbi formimin e kësaj partie, historik i ngjarjeve të luftës, etj, por që nuk u gjetën në dosje. Këto materiale ose janë marrë nga studiuesit komunist ose janë zhdukur për shkak të injorancës së hetuesve. Pavarësisht nga shqetësimi im, që materialet e sekuestruara nuk i gjeta në dosje më gëzoi fakti se në faqen 15-16 të dosjes gjeta dorëshkrimin e poezisë “Martin” ,që i dedikohej Hysni Lepenices.

Po shënojmë për interes të lexuesit se: vajza 25 vjeçare Raile Luzaj u akuzua dhe dënua se:Familja e sajë ka ndihmuar deri në fund Organizatën e Ballit Kombëtar, vëllezërit e sajë: Isuf dhe Ifrahim Luzi kanë qenë udhëheqës dhe organizator të Ballit Kombetar, të arratisur jashtë shtetit në vitin 1944 si dhe disa akuza konkrete. Më poshtë E. M thotë:Tani pasi u njohëm me vuajtjet e padrejta të kësaj zonje, le të shqyrtojmë poezinë “Martiri”, që gjetëm në dosjen e sajë kushtuar Komandantit të Përgjithshëm të Ballit Kombëtar Hysni Lepenica. Poezia është shkruar me shkrim dore në format të zakonshëm, po në atë format, që është daktilografuar edhe poema “Prosopopoea”. Nga krahasimi i kësaj poezie me atë të botuar në poemën ” “Prosopopoea” dhe në gazetën “Zeri i Lirisë”, të cituar më lartë, del se është e njëjta poezi fjalë për fjalë. Autori nuk e shënon emrin e tij në këtë poezi, por mendja vet-vetiu na shkon se ai s’është tjetër veçse Isuf Luzi, vëllai i Ralile Luzit. Sipas hetuesve kriminel kjo poezi ishte kaq e rrezikshme sa që e kanë detyruar zj. Raile të konfirmojë me dorën e sajë pas letrës format ku është shkruar poezia: “Vërtetoj që u gjet në kontrollin, që u bë në datën 26.1.1953. Firma”.Por për të mos lënë asnjë dyshim për autorin e kësaj poezie dhe për pasojë edhe të poemës ‘Trosopopea”, dorëshkrimi i poezisë së bashku me një letër të Isuf Luzit datë 16.11.1992, drejtuar deputetit Ibrahim Vasiari në Vlorë, shkrimi iu nënshtruan një këqyrje dhe analize nga një specialist i Ministrisë së Brendshme. Specialistit iu kërkua t’i përgjigjet pyetjes: Dorëshkrimi i poezisë tek e cila nuk është shënuar autori dhe letra e shkruar nga Isuf Luzaj, a janë shkruar nga e njëjta dore nga i njëjti person?

Përgjigja e z. Arvit Mitkolli ishte: “Po .Poezia dhe letra janë shkruar nga i njëjti person”, gjë do të thotë se autori i poezisë dhe poemës “Prosopopea”, ishte pa asnjë dyshim Isuf Luzi. Edhe një detaj tjetër duhet marrë parasysh se Raile Luzi ka disponuar një makinë shkrimi ,të cilën ia ka dhënë Petref Bajramit nga Vlora, të dënuar më vonë me pushkatim, për pjesëmarrje në organizatën antikomuniste “Rilindja Kombëtare”.Ky fakt na bën të mendojmë se edhe poema “Prosopopea” është daktilografuar në shtëpinë e Isuf Luzit dhe Raile Luzit me këtë makinë shkrimi.

 Përmbajtja e poemës dramatike “Prosopopea“

Vepra është daktilografuar me makine shkrimi në 36 faqe, të formatit të zakonshëm. Titulli është “Prosopopea”, që në shqip do të thotë:” libri i shenjtë, pjesë nga ungjilli. Autori nuk shënohet, ndërsa shënohet viti dhe vendi i përfundimit të poemës: Vlorë, fruer 1944. Vepra është një poemë epiko-lirike, ose poemë dramatike. Autori i panjohur ua kushton poemën: Dëshmoreve të Kombit me citimin: “Asnjëri gjatë jetës së tij nuk bën për Atdhe, aq sa bën heroi në një çast”. Në këtë poemë janë himnizuar denjësisht heronjtë dhe dëshmoret ,që u dalluan ne betejat për liri dhe pavarësi të popullit shqiptar ,që nga plaku Ismail Qemali e deri tek Selam Musai, duke mos harruar Bajram Currin, Preng Bib Doden, Naim Frashërin e Themistokli Gërmenjin.Vepra i bën jehone heroizmit të popullit në shekuj dhe veçanërisht vullnetarëve të lirisë gjatë Lëvizjes Antifashiste, 1939 – 1944. Poema dramatike, fillon me “Proemio”, ku autori i drejtohet Zotit. Rëndësia e këtij zbulimi ka disa arsye:Kjo vepër kushtuar figurave madhore të kombit mbante autorë tjetër. Dhe e dyta është një vepër, që i kushtohet një pjese patriotike, që ndonëse humbën luftën rreth 80 vjet më parë ,nxirren në pah vlerat  e tyre atdhetare. Ndërsa së fundi kjo vepër është shkruar nga një filozof shqiptar i vlerësuar shuam në perëndim,i dënuar nga Stalini i vlerësuar nga SHBA ,që kishte letërkëmbim me Sartërin ,ka marrë titullin “Profesor emeritus” në SHBA, një dekoratë, që mban shënimin “Profesor i Amerikës” dhe të cilën ia pat dorëzuar vetë presidenti  Regan, ka dhënë mësim në universitetet amerikane: Harvard, Columbia, Vox Hampshire, Indiana, Illinois, etj. Ka botuar libra në fushën filozofike. Poet dhe  mendimtar. Duhet vlerësuar punimi shkencor rreth kësaj gjetje historike për rëndësinë e saj artistike  me rreth 130 faqe me shënime të dhëna dhe fotografi të studiuesit të shquar, E.Memishaj,

Mistere dhe mjegullë…

by

KOPERTINA

…. rreth Hysni Toska, një   personaliteti  i harruar i trevës së Roskovecit, Fier/

Gezim Llojdia

Shkruan: Gëzim Llojdia/

1.Luari është fshati i lindjes së Hysni Toskës. Ai ndodhet në pjesën administrative të bashkisë Roskovec ne qarkun e Fierit. Shtrihet në një lartësi 154 m mbi nivelin e detit dhe kufizohet ne lindje me fshatin Kurjan, ne veri me fshatrat Vidhishte dhe Kuman, në perëndim me fshatin Zharrez dhe ne jug me fshatin Siqece. Sipërfaqja e tij është 1120 ha,thotë autori Nuri Plaku, në një  biografi të gjatë dhe studimore kushtuar personalitet Hysni Toskës. Po të bëjmë një retrospektivë do të shohim se ndarja e parë territoriale, pas shkëputjes nga Perandoria Otomane është bërë në vitin 1923 dhe  Krahina e Roskovecit është inkuadruar si njësi më vete nën emërtimin Komuna “Tregu i Frasherit” në përbërje të Rrethit Qendër  të Qarkut Berat. Popullsia e kësaj krahine në këtë periudhë ka qenë 9413 banorë dhe përfshinte 32 fshatra. Referuar gazetës zyrtare Nr. 21, datë 18.04.1929 në ndarjen territoriale të bërë në vigjilje të shpalljes së Shqipërisë Monarki, në fund të vitit 1928, Krahina e Roskovecit ka vazhduar të përfshihet në Rrethin Qendër të qarkut të Beratit me emërtimin “Komuna “Tregu i Frashërit”.Popullsia e kësaj komune në fund të vitit 1928 ishte 7632 frymë dhe përmblidhte 25 fshatra si më poshtë: Arapaj, Cukalat, Çiflik- Strum, Çomlekaj, Donofrose, Drenovice, Ngjeqar, Hallambrezi, Jagodine, Kuman, Kumaraka, Kurjan, Luar, Marinze, Matke, Pobrat, Rërëz, Roskovec,   Sllanice, Stamatica, Strum, Suk, Velmish, Vidhishte dhe Ngraçie e përfshirë vetëm në ndarjen administrative të vitit 1923. U shënuan të gjithë fshatrat sepse këto vendbanime përbëjnë atë që historikisht është thirrur “Krahina e Roskovecit.

Rrënjët e këtij fisi zgjaten në thellësi të viteve, duke shkuar deri ne periudhën e Ali Pashë Tepelenës. Pikërisht ne këtë periudhe dokumentohet shfaqja e njërit nga pinjollët e këtij fisi dhe pikërisht Hysen Toskës, për të cilin flitet se është stërgjyshi i Hysni Toskës. Madje edhe emri i Hysniut mendohet të jetë  përsëritje e emrit të këtij stërgjyshi. Hysen Toska përmendet nga kronikani grek Panajot Aravantinos, autor i historisë së Ali Pashë Tepelenës, si pjesëtar i grupit, që nënshkruan traktatin me suljotet, i dërguar nga Aliu me 12 dhjetor 1803. Ai është në përbërje të 16 vetëve, me në krye të birin e Aliut,Veli Pashën, pasha i Delvinës. Por pak vjet më vonë dhe pikërisht në lëvizjen e madhe të kryengritjeve kundër reformave të Tanzimatit, që shpërthyen në Shqipërinë e Jugut, hasim një tjetër  pinjoll të fisit Toska. Ky është Nurce Toska nga Buzi i Madh i Tepelenës. Sipas disa të dhënave në kryengritjet anti-osmane të Shqipërisë së Jugut në vitet 1820-1847, dolën 30 udhëheqës popullore. Në listën e këtyre komandanteve figuron edhe Nurce Toska i cili është njeri nga luftëtarët e çetave të Jugut në kryengritjet e Tafil Buzit. Ideja për trajtimin e figurës së Hysni Toskes autorit i ka  lindur gjatë njohjes me veprimtarinë e tij patriotike në arkivin e Muzeut Historik të Fierit. Emrin e tij e kisha dëgjuar me herët, madje që në fëmijëri kur më flisnin me respekt prindërit e mi, të cilët  e  kishin njohur pasi banonim në fshatin Marinez, shumë afër me Luarin. Më vone e kisha dëgjuar edhe nga bashkëfshatarët e mi të moshuar te cilët e përmendnin me gjysmë zëri, por me nderim e respekt të veçantë.

2.Studiuesi dhe drejtori i muzeut historik Fier,N.Plaku  thotë”:Aktiviteti i Hysni Toskës fillon në vitet e para të shek. XX, me angazhimin e tij në lëvizjen anti-osmane te-ë krahinës së Mallakastrës dhe Myzeqesë dhe përfundon në vjeshte të vitit 1943, kur u rrethua nga forcat partizane të grupit “Shpiragu ” në shtëpinë e tij në Berat dhe iu kërkua të dorëzohej, pa iu komunikuar asnjë faj. Duke ditur qëllimin e mbrapshte të kësaj kërkese, ai nuk pranoi të dorëzohej dhe u vetëvra. Pas disa ditësh, forcat partizane i pushkatuan edhe djalin e vetëm 16-vjeçar pa gjyq dhe pa i komunikuar as atij, asnjë faj. Fill pas vrasjes, Hysni Toska u konsiderua “kriminel” dhe u anashkalua nga të gjitha ngjarjet më të  rëndësishme të  kohës. Historiografia shqiptare e periudhës, nuk e ka përmendur thuajse asnjëherë emrin e tij. Mbi të, për dhjetëra vjet me radha ka zotëruar një heshtje e rëndë  varri. Mjaftonte etiketimi “kriminel” nga politika e kohës dhe çdo studiues do ta anashkalonte nga të gjitha ngjarjet e trajtuara, pavarësisht se ai ishte protagonisti kryesor i tyre. Madje, ky opinion ka bërë të lihen në heshtje edhe disa nga figurat dytësore të  kësaj treve, të cilat, në bashkëpunim me të, kanë dhënë kontribute të shquara në ngjarjet më të rëndësishme historike të vendit në gjysmën e parë të shek. XX. Mbas viteve ’90, Hysni Toska u shpall “Martir i Demokracisë”, por mentaliteti i njerëzve të painformuar vazhdonte të ruante ende për të, përshtypjen e erret të një  “kriminelit” shkruan N.Plaku. Në këto kushte,thotë ai  figura e Hysni Toskës kërkonte një punë të lodhshme për ta zbardhur dhe interpretuar në një këndvështrim të ri, mbi bazën e dokumenteve arkivore dhe fakteve reale, të cilat do ta prezantonin atë përpara opinionit shoqëror në mënyrë të plote dhe bindëse.Me një punë studimore ku janë përfshirë të dhëna të rëndësishme autori ka punuar dhe ka sjellë dëshmi për të faktuar  nëse ishte ,kriminelë emërtim i mbartur keqazi dhe shfrytëzuar,  që nga  vjeshta  e vitit 43 ,kur ai e mbylli jetën me vetëvrasje.

3.

Duke hedhur dritë përmbi këtë figurë në fillim N.Plaku  ka botuar një portret me titull “Hysni Toska – Luani i zbutur përgjysmë”. Ku shkrimi u botua në fund të vitit 2005 në buletinin e bashkisë së Fierit me një tirazh prej 2500 kopjesh, të cilat u shpërndanë brenda një kohe shume të  shkurtër. Si u prit ky shkrim dhe çfarë debati hapi ai?N.Plaku thotë: Artikulli hapi “kutinë e Pandores” për nostalgjiket, por ndërkohë, ishte edhe një apel për shumë të tjerë të cilët kishin mendim ndryshe për figurën e Hysni Toskes. Diskutimet qen të shumta e të larmishme dhe pjesa e doktrinuar arriti deri në propozime ekstreme ,thotë studiuesi Nuri Plaku ,për largimin tim nga vendi i punës si person që kërkoja të rehabilitoja “kriminelet e luftës” dhe si i tillë, kisha dalë “jashtë radhëve të duhura.” Kjo e bënte edhe më të vështirë studimin e mëtejshëm të kësaj figure, por gjithsesi kisha bindjen se Hysni Toska ishte një personalitet historik, një figure popullore me rrezatim të fuqishëm, të cilin e kishin mohuar padrejtësisht.

Isha i bindur ,vijon autori N.Plaku, gjithashtu se, nëpërmjet figurës së tij do zbardheshin edhe disa nga ngjarjet historike mjaft të rëndësishme të trevës si: Kuvendi i Sinjes mbajtur më 23 korrik 1912 dhe Kongresi i Fierit mbajtur më 10 gusht 1912 etj, në të cilat ai kishte qen pjesëmarrës aktiv. Këto ngjarje shume të  rëndësishme për Fierin nuk i kisha hasur në asnjë historik të zonës, në asnjë kumtese të arkivuar në arkivin e Muzeut dhe në asnjë libër ,që fliste për historinë e këtij rrethi. Ato përmendeshin në mënyrë sipërfaqësore dhe pa evidentuar asnjë pjesëmarrës fierak. Zbardhja e këtyre ngjarjeve i rikthente Fierit një pjese të  rëndësishme të historisë së periudhës së Pavarësisë, e cila kishte mbetur e erret. Se bashku me rehabilitimin e Hysni Toskes, evokoheshin gjithashtu edhe disa figura të tjera myzeqare kryesisht nga zona e Roskovecit, të cilët kishin qen komandante në forcat e tij, por ishin lënë në heshtje se kishin qene bashkëluftëtare me të. Madje shpesh, në  vend të firmëtarëve të vërtetë të  Sinjes, përmendeshin të  tjerë emra, duke krijuar kështu mëkatin e manipulimit të historisë. Autori thotë ,se disa muaj më  vonë , në shkurt të 2006 e ribotoj artikullin . Tashme reflektimi i opinionit qe edhe më i gjerë. Krahas reaksionit që  zhvillonin nostalgjiket  vlen të përmendet reflektimi dinjitoz i një veterani të LANQ-it, Llazar Bane, i cili, botoi në gazetën “Zëri i Popullit” shkrimin me titull “Hysni Toska, krenari për kombin”. Shkrimi përshkohej nga një frymë reale dhe pendese, sepse Bane kishte marrë pjesë në rrethimin e Hysni Toskës në Berat, ishte plagosur prej tij në këtë rrethim dhe kujtonte me dhimbje thirrjet e dëshpëruara të atij burri, që teksa gjuante partizanët nga këmbët për t’i mbajtur larg, thërriste: “Kam qen e jam patriot!”

4.

Punën, autori e ka filluar duke hulumtuar nëpër arkiva e biblioteka të ndryshme për të krijuar bazën e të dhënave dokumentare të këtij studimi. Krahas shumë burimeve në  Arkivin Qendror të Shtetit, krahas dokumenteve të ndryshme që i përkasin fondit të Hysni Toskes, gjendet edhe një dorëshkrim i jetës dhe aktivitetit të tij, shkruar nga Lef  Nosi. Ishte fakt mjaft pozitiv, që një rilindës i shquar si Nosi, t’i kushtonte aq shume v’emendje Hysni Toskes. Ai e kishte njohur personalisht Toskën, madje ka bashkëpunuar me të gjatë periudhës së Qeverisë së Përkohshme të Vlorës dhe Mbretërisë Shqiptare. Në këtë shkrim, Nosi përshkruan momente shumë të rëndësishme të aktivitetit të tij patriotik, të cilat e paraqesin Toskën një luftëtar të rëndësishëm të krahut progresist në të gjitha konfliktet e kohës. Në dokumentet e Qeverisë së Përkohshme të Vlorës gjenden disa telegrame ,që lidhen me aktivitetin direkt të Hysni Toskës gjatë kësaj periudhe. Të bën përshtypje fakti, që Ismail Qemali kishte besim të plotë të Hysni Toska duke i ngarkuar detyra mjaft të rëndësishme. Madje është shprehur se njerëz të tillë si ai i duheshin Shqipërisë. Ndërsa, ndër shkrimet e shumta vlen të përmendet trajtesa në vargje e poetit vlonjat Shaban Seferi (Vranishti), me titull “Gjakderdhja shqiptare”, që ndodhet në Arkivin e Institutit të Historisë në  Tiranë. Libri është botuar në vitin 1936 dhe autori i këndon me frymëzim të ndjerë poetik  gjithë luftërave, që ka bërë Hysni Toska, trimërisë, guximit dhe besnikërisë së tij ndaj atdheut, duke e portretizuar atë si një hero legjendar. Në krye të kësaj vepre autori ka lënë edhe këtë shënim: “Në  punën, që bëra duke hartuar librin u ruajta shumë dhe nuk vura asnjë shtojce të pa qen, por radhita vetëm ato që kanë ndodhë dhe dëshmohen prej luftëtarëve, që sot rrojnë.”

Duke iu referuar kësaj vepre, prof. dr. Bardhosh Gace shkruan: “Poema “Gjakderdhja patriotike” e poetit dëshmor Shaban Seferi, me pamjet e saj të gjalla rrënimtare, shpalos hap pas hapi jetën, bëmat dhe trimërinë e këtij luftëtari të shquar popullor, i  cili, ashtu si atdhetarë  të  tjerë të kohës së tij, derdhën energjitë e tyre për Lirinë dhe pavarësinë e Atdheut.”Me botimin e disa librave historike, kujtime apo ditarë, nga autorë të emigracionit politik të Luftës së Dytë Botërore, si: Ago Agaj, Xhelal  Staravecka, Eqrem Bej Vlora, Beqir Velo Kanina etj, u zbardh një pjesë e mirë e aktivitetit patriotik të Hysni Toskës.Në shtypin e viteve ’20 të  shekullit të  kaluar, një numër gazetash dhe revistash, brenda dhe jashtë vendit, e përmendin emrin dhe aktivitetin e tij, në shumë rubrika informative dhe ngjarje të rëndësishme, që  ato përshkruajnë. Të tilla janë: gazeta “Liri e Shqipenies” (Selanik), gazeta “Dielli”(Boston), revista “Biblioteka Zëri i Shqipërisë” (Sofje), gazeta “Shqipëri e Re” (Rumani), gazeta e Qeverise se Përkohshme të Vlorës, “Perlindja e Shqypenies”, gazeta “Populli”, “Atdheu”, etj. Në shtypin e viteve ’30 të shekullit të kaluar, gazeta “Minerva”, në Tiranë ka botuar një shkrim në rubrikën :”Të njohim deputetet tonë”, kushtuar figurës së  Hysni Toskës. Gjithashtu, në fondin folklorik të  zonës së Mallakastrës, gjenden disa tekste këngësh historike kushtuar këtij luftëtari, çka tregon se ai ka qen  ,një lider i njohur i lëvizjeve kryengritëse dhe një figure e dashur dhe e rëndësishme për popullin e kësaj treve. Krahas këtyre të  dhënave, ekzistojnë edhe burime folklorike, këngë dhe episode, dëshmi dhe kujtime të  bashkëkohësve, të botuara e të pabotuara, të cilat e pasurojnë akoma me shume figurën e tij. Nga të gjitha këto të  dhëna,  ka rezultuar, se Hysni Toska, gjatë aktivitetit te tij atdhetar, ka qen një luftëtar i përkushtuar dhe besnik deri në vetëflijim për çështjen kombëtare dhe se nuk është përzier në asnjë lloj veprimtarie kriminale shkruan autori Nuri Plaku.  Në vitin 2010, me propozim të Muzeut Historik në Fier, Këshilli bashkiak i këtij qyteti, emërtoi me emrin “Hysni Toska”, njërën nga rrugët e tij. Ndërsa në vitin 2012, në kuadër të festimeve të 100-vjetorit të Shpalljes së Pavarësisë kombëtare, po me propozim të Muzeut, Këshilli bashkiak i qytetit të Roskovecit, e shpalli “Qytetar nderi të qytetit Roskovec”. Me këto veprime, pak nga pak figura e Hysni Toskës po zë vendin e vet të merituar në shoqërinë e re demokratike.

 

Intituti Luce, filmimi i germimeve arkelogjike me 1927

by

Si filmoi:” Intituti Luce” në Phoinike  dhe Butrint në vitin1927,gërmimet arkeologjike/

685028625

Nga Gëzim Llojdia/

Sandro De Maria në shkrimin e tij:”Leon Rei, Luigi Ugolini dhe origjina e arkeologjisë shqiptare” botuar te revista :”Iliria”Nr.1-2,2003-2004, sjell një fakt interesantë për drejtorin e parë të ekspeditës italiane në Shqipëri,Lugi Maria Ugolini  dhe më saktësisht një letër e Ugolinit drejtuar Ministrisë së Jashtme italiane  në vitin 1927 ,ku ai shpjegon se para disa ditësh kishte mbritur  një Operator i :Luce” në Phoinike për të filmuar gërmimet arkeologjike ,si dhe zbulimet e bëra  të deri atëhershme nga ekspedita italiane, në skajin jugor. Jo vetëm nga ana propagandistik,regjimi që po fuqizohej në shtetin e çizmes kishte synime por ato metra film të xhiruara në dy sitet arkeologjike në jug pavarësisht këtij qëllimi,janë sot  dëshmi e një pune arkeologjike në zbulimin e rrënojave ,që flinin në tokën tonë, prej qindra vjetësh.

Sandro De Maria shkruan:

Në të njëjtën mënyrë Ugolini do të nxitet të mbajë konferenca të ndryshme mbi gërmimet në Shqipërinë për qendra të ndryshme ndërkombëtare, duke fituar sukses të padiskutueshëm. Edhe instrumenti i marrjeve kinematografike, të realizuara nga “Intituti LUCE”, qoftë në Phoinikenë vitin1927, qoftë në   Butrint ,do të shikohet si shumë i rëndësishëm për njohjen e sukseseve të Ekspeditës. Përse i përket filmit të realizuar në Phoinike në verën e vitit1927, ruhet një letër domethënëse e Ugolinit i (drejtuar me shumë mundësi Ministrit të Jashtëm) nga e cila del qartë rëndësia që arkeologu Italian i jepte këtij mjeti të ri për njohjen e punimeve të Ekspeditës.

Ugolini shkruante:

“Para ca ditësh erdhi këtu mbi akropol[ të Phoinike-s] një operator i «Luces» për të filmuar disa monumente arkeologjike të gërmuara ose në gërmim e sipër. U mundova që punimet të”merreshin” sa më mire që të ishte e mundur. Por tani më duke te nevojshme që drejtuesit e «Luce» në Romë të mos presin asnje skenë nga sa u filmua ,sepse janë të pakta (janë vetëm disa monumente dhe objekte me interes te veçantë për publikun), dhe sepse Ekspedita Arkeologjike Franceze po vazhdon propagandën e saj.

Në qoftë se drejtuesit e «Luce» do të kujdesen edhe për këtë pjesë të filmit, dhe do të projektohet gjithçka u filmua në Finiq (rreth njëqind metra), ne do të kemi formën njohëse më të fuqishme për veprimtarinë tone arkeologjike  Nuk do të harroj të bëj edhe konferencat. Pikërisht sot i shkruajta ambasadës sonë në Durrës, duke i u përgjigjur pyetjeve të ndryshme…”.