Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

RECOGNIZING ALBANIAN HERITAGE AS A STEP TOWARDS MORE REPRESENTATION

by

Rafaela Prifti/

Tuesday’s Albanian Heritage Reception hosted by NYC Mayor Eric Adams at Gracie Mansion wrapped up a flurry of ceremonies and commemorative celebrations, some hosted or co-hosted by City Hall, to mark the 110th Anniversary of Albania’s Independence. The presence and role of city’s elected officials was a commonality that was carried throughout the weeklong celebrating of a milestone event starting on previous Monday with the honoring of the day at the Council Chamber, followed by Sunday’s symposium and the gala dinner hosted by Vatra, and the flag raising ceremony on Bowling Green, organized by Vatra in partnership with the Mayor’s Office of Immigrant Affairs on November 28.

Coming in on the heels of several commemorations of Albania’s Independence, the Mayor’s reception nonetheless elevated further the community’s gratification for being recognized for its contributions. Ornela Beshiri, staff of Assembly Member Nathalia Fernandez, said that “It was an incredibly proud moment to witness the celebration of our country’s independence being held for the first time at the Gracie Mansion. Our history, culture and traditions were well portrayed on this historic day.”

The gratitude flowed both ways as the guest speakers thanked the community for their support including in the recent electoral campaign. In the November midterm elections, two of the guests speakers won their respective races. Assemblywoman Nathalia Fernandez was elected the next State Senator for New York and Jenifer Rajikumar scored a historic victory by becoming the first Indian American woman ever elected to a New York State Office. Assembly Member Rajikumar acknowledged the Head of her campaign Viola Isufaj as “the secret weapon” for her successful run and conveyed reverence for the great Albanian Mother Teresa whose lifework, she said, is the “embodiment of public service”.

New York City has a unique reputation in welcoming immigrants that are part of its fabric, who in turn draw upon their experiences to make the city “a place for all” as Mayor Adams put it.

Guests, businessman, diplomats from Albania’s Mission to the UN and Kosova’s General Consulate in New York, elected representative from overseas and proud Albanians as well as proud New Yorkers were handed red and black rubber wrist bands, at the entrance, bearing the inscription: Krenar Qe Jam Shqiptar Proud to be An Albanian. Mark Gjonaj, former NYC Councilman and former NYS Assembly member, a promoter of Albanian community greeted the attendees at the Gracie Mansion reception. As the MC of the evening, Gjonaj introduced the guest speakers and several Albanian officials and dignitaries including Albanian representatives and visiting members of the Montenegro Parliament. In his introduction of the NYC Mayor and the host of the event, Gjonaj touted the working relationship with Mr. Adams going back to the time they served in Albany at the New York State Assembly, continuing afterwards in New York City public service positions. In November 2021, Mr. Adams won the race to become the 110th Mayor of the City. At the Albanian Heritage reception Mayor Adams expressed gratitude for the support of the Albanian American community of the city, their contributions in all areas, along with preserving Albanian customs and culture “infused” with the American way of life. The crowd’s applause intensified when the Mayor spread both hands in front of him in a crossed motion that has come to signify the national symbol of the flying Albanian eagle.

Dr. Pashko Camaj, Executive Member of the Pan Albanian Federation of America Vatra appreciates the fact that “the event hosted at “the people’s house” gathered many Albanian organizations from the region as well as notables from abroad in a celebration of this milestone in our nations history.” In addition, he said “the event highlights many contributions and achievements of the Albanian American community to this great City.”

Integrating the cultural component as an important part of the heritage, two folk dancing groups Nora Kelmendi and Barbana were invited to perform traditional Albanian dances. The young Albanian generation of the diaspora is proud of its birth or lineage heritage while also being part of the distinct composition of backgrounds and populations that make up New York City. Dora Nano, NYU student and recipient of the National Gold Key Award from the Scholastics Art and Writing Contest said that “as an Albanian-American child of immigrants, the event felt like a symbolic gesture and honor to the diaspora that has grown here in New York. It was a pleasure to witness this nod to the diversity of our city in such a historic location as well!!” A two hundred year old building nestled in the Upper East Side neighborhood of Yorkville, Gracie Mansion is the Mayor’s official residence dubbed as the city’s “little White House” by Parks Commissioner Robert Moses.

Recognizing our heritage deserves praise but it is a step that should lead towards increasing representation of Albanians at every level of the government. According to Djellza Pulatani of Fordham College, President of United Student Government at Lincoln Center, the takeaway from the reception is about setting a higher bar. “I was deeply grateful and content that we as Albanian-Americans in New York were recognized for all of our contributions and cultivations in this city. Last night’s proceedings were a symbol of the true integration of the Albanian community here. It was a historic night that should set the foundation for the further representation of Albanians in national political spheres.”

Photo by Dora Nano

DITA E TRASHEGIMISE SHQIPTARE, NJE VLERESIM NGA QYTETI QE DUHET TE JETE NXITJE PER PERFAQESIM ME TE GJERE

by

Rafaela Prifti/

Kryebashkiaku i Nju Jorkut Eric Adams dha një pritje të titulluar Dita e Trashëgimisë Shqiptare për përfaqësues të bashkësisë shqiptare dje pasdite në rezidencën zyrtare të tij në verilindje të qytetit, Gracie Mansion. Për rreth dy orë në sallat e pritjes së ndërtesës, e cila është monument kulture, qeveritarë shqiptarë, deputetë, nëpunës të bashkisë së Nju Jorkut, anëtarë të trupit diplomatik shqiptar, biznesmenë, zyrtarë e përfaqësues të shoqatave shqiptare shijuan mbrëmjen si dhe shkëmbyen urime për festën e pavarësisë, e cila u kremtuar në tubime e darka gjatë fundjavës së kaluar.

Dita e Trashëgimisë Shqiptare i kushtohej vlerave për të cilat shqiptarët krenohen historikisht si besa dhe mikpritja, thanë folësit që përshëndetën të pranishmit si Deputetja dhe Senatoja e zgjedhur e Nju Jorkut, Natalia Fernandez. Por për shqiptarët e ardhur këtu si edhe një brez i tërë shqiptar-amerikan, që janë “vendali” aktiviteti i dha mundësinë të ndihen në nivelin e shumë komuniteteve të tjera të qytetit të madh. Për Djellza Pulatanin, studente aktiviste në Fordham University, nata e mbrëmshme duhet të jetë “gurthemeli për përfaqësimin më të gjerë të shqiptarëve në sferën politike.” Midis mysafirëve nga trojet etnike të pranishëm ishin Deputi i Parlamentit të Shqipërisë Shpëtim Idrizi, Kryetar i Komunës së Tuzit Nik Gjeloshaj, Zëvendës Kryetar i Komunës së Tuzit Ivan Ivanaj, Ministri ii Administratës Publike Marash Dudaj, Presidenti i Këshillit Kombëtar Shqiptar i Malit të Zi Faik Nika e të :

Mark Gjonaj, ish-anëtar i Këshillit Bashkiak, ish-deputet i Asamblesë së Nju Jorkut dhe promotor për cështjen shqiptare, riafirmoi mbështjetjen e shqiptarëve për Kryebashkiakun Eric Adams, i cili u zgjodh në detyrë nëntorin e kaluar. Duke e quajtur Nju Jorkun “kryeqytetin e shqiptarëve në Amerikë” për shkak të rreth 100,000 shtetasve që banojnë këtu, Adams ritheksoi se ky është vendi “që inkurajon ruajtjen e trashëgimisë etnike në bashkëjetesë me kulturën amerikane.”

Valltarët e rinj të grupeve artistike Nora Kelmendi dhe Barbana sollën në sallë tingujt, koreografinë dhe kostumet e veshjet kombëtare që plotësonin tablonë kulturore të mbrëmjes kushtuar trashëgimisë shqiptare.

Kryebashkiaku Adams, i cili një ditë më parë, ishte në ceremoninë e bashkëorganizuar të Vatrës dhe zyrës së tij për ngritjen e flamurit shqiptar me rastin e 110 vjetorit të pavarësisë së Shqipërisë, e vlerërsoi lart kontributin e bashkësisë shqiptare për begatimin e Nju Jorkut sot dhe në të ardhmen.

Dielli do sjell më të plotë reportazhin anglisht.

70th Anniversary of Fan Noli’s Thanksgiving Prayer at the Massachusetts Senate

by

Rafaela Prifti/

The story of Thanksgiving in the United States goes back to a few lines written by English colonist Edward Winslow describing a harvest-time meal held in the fall of 1621 at Plymouth Colony in what is now Massachusetts. It was the 1621 harvest gathering that helped inspire the holiday that was nationally recognized in the 19th century. Last year to mark the 400th anniversary of Thanksgiving, a local Massachusetts museum dedicated to the English colony of Plymouth and local indigenous tribes opened a new exhibit “to better understand the events that led to the first Thanksgiving”, as announced in the press release. Although Plymouth is known as “America’s Hometown Thanksgiving Parade”, several other states claim to have held the first Thanksgiving. There are reports that organizers of the annual Virginia Thanksgiving Festival have long insisted that English settlers in their state were the true originators in 1619 — two years before the Pilgrims held their feast. Sources from Texas to Florida argue that sit-together meals going back to the end of 16th century are in fact evidence that the holiday originated in their states. Some historians in Texas contend that an earlier Thanksgiving was held in El Paso in 1598. The Jacksonville Historical Society in Florida argues the first feast involving Spanish settlers and Indigenous people occurred in 1565.

With respect to the Albanian community it is worth-noting that the first Albanian oldcomers to America were Arberesh who landed in Boston in the mid 1800s. They had fled to Southern Italy between 14th and 18th century to escape the Ottoman invasion.

“The second wave occurred later on when a small body of men from the Southern regions of Albania came directly to America, documented in our library as the second Albanian oldcomers of Boston in the late of 1800s. They were the first recorded Albanians from Albania to immigrate to Massachusetts at this time”, writes Neka Doko of Albanian Chancery at Fan Noli Library and Cultural Center (In Massachusetts, from Pilgrim Fathers to Noli’s Albanian Journey, Dielli Newspaper, November Issue, 2019)

In 1952 Bishop Fan Noli was invited to the Massachusetts Senate to deliver the Thanksgiving prayer:

“We thank Thee, O Lord, for the countless blessings Thou hast showered on us. We thank Thee for the privilege of living in this country of freedom and opportunity. We thank Thee for the privilege of living in this progressive State, where the noble spirit of the Pilgrim Fathers still prevails. We thank Thee for the privilege of living in this city of learning, with its famous schools and universities. We beseech Thee to make us worthy of all these blessings, and enable us to use for Thy glory the benefits we derive from our rich environment. Help us to work for the welfare of the Albanian people, for the salvation of humanity, and for the establishment of Thy Kingdom on hearth.” (Printed in the Senate Journal)

As Noli says in the 1952 prayer, today we are not less thankful for the “privilege of living in this country of freedom and opportunity”. On the 70th anniversary of delivering the Thanksgiving prayer, the preeminent scholar with the highest regard for learning would appreciate and advocate that along with giving thanks on this holiday, we give thoughts to exploring its history through well-informed examination and careful consideration.

KAMPIONATI I KONTRADIKTAVE – KATAR 2022

by

Rafaela Prifti/

Kampionati botëror i Futbollit filloi sot në Katar. Nga data 20 nëntor deri më 18 dhjetor ekipet më të mira kombëtare do luajnë për të fituar titullin Kampion përpara spektatorëve në stadiume dhe audiencës sportdashëse në mbarë botën. Për herë të parë në historinë e sportit të futbollit, 32 skuadrat pjesëmarrëse do luajnë në muajt nëntor e dhjetor. Kalendari u ndryshua sepse në sezonin e verës zakonisht qershor – korrik kur është luajtur kampionati, temperaturat në gadishullin arabik arrijnë dhe mund të tejkalojnë 40 gradë celsius. Për shkak të këtij ndryshimi lojrat e rregullta të futbollit evropian u ndërprenë dhe koha e trajnimit të ekipeve kombëtare ishte e kufizuar. Kjo ishte vetëm një nga argumentet në debatet për ngjarjen më të madhe dhe më të shikuar të botës së futbollit. Sipas burimeve mediatike, shikueshmëria e kampionatit arrin rreth një milardë. Katari është vendi me sipërfaqen më të vogël (pak më shumë se 11,000 km katrorë) nga të gjithë pretendentët për vend nikoqir të kampionatit. Midis konkurentëve në vitin 2009 ishin Shtetet e Bashkuara dhe Japonia.

Pavarësisht faktorëve jo të favorshëm lidhur me sipërfaqen dhe mungesën e traditës në futboll, Katari derdhi miliona dollarë për të influencuar votën e kryesisë së FIFA-s. Vendosmëria e vendit të vogël të gadishullit arabik për të treguar veten dhe përkarshi fqinjëve si Arabia Saudite dhe Emiratet e Bashkuara nuk duhej nënvlerësuar. Koncepti tingëllonte ‘fantastik’ dhe akuzat për korrupsion filluan menjëherë pasi lajmi u dha nga Al-Jezeera përpara se të hapej zarfi me emrin e Katarit në konferencën për media. Hetimet e mëtejshme i vërtetuan dyshimet dhe detyruan drejtuesit e FIFA-s të jepnin dorëheqje nën paditë dhe dënimet gjyqësore për pranimin e rryshfeteve të majme nëpërmjet të cilave Katari e bleu me lekë vendin e mikpritësit të kampionatit botëror të futbollit 2022.

Sipas njoftimeve mediale, vendi është “rindërtuar i tëri” për ngjarjen sportive një mujore.

Grupet për mbrojtjen e të drejtave të njeriut kanë njoftuar se mijëra punëtorë kryesisht nga Azia Jugore kanë punuar dhe janë lënduar ose kanë humbur jetën në kushte shumë të rënda pune përfshirë ngritjen e 7 stadiumeve të reja dhe një të rikonstruktuar, të gjithë të pajisur me klimatizatorë.

Një askpekt tjetër në listën e kontradiktave është kriminalizimi i homoseksualitetit në Katar. Presidenti i FIFA-s Gianni Infantino, i cili ndonëse kishte kritikuar mediat që të “mos përziejnë politikën me sportin” mbajti një orë konferencë përpara hapjes së kampionatit, ku e quajti ‘hipokrizi’ qendrimin e disa vendeve evropiane për bojkotimin e ndeshjeve. Por edhe mbrojtësit e të drejtave njerëzore thonë se gjendja e krijuar nuk është faji i lojtarëve dhe se FIFA i ka vendosur të gjithë në një situatë të vështirë. Të gjithë pranojnë se klima e përgjithshme është shumë e politizuar. Për disa historianë si Abdullah Al-Arian, kampionati e ka vendin e vet në Lindjen e Mesme.

Gjithsesi vendet e Gjirit persik midis tyre Katari kërkojnë të fitojnë prestigj dhe kredibilitet politik nëpërmjet sportit dhe me influencën e tyre të fortë financiare kanë blerë ekipe private si Paris Germain në Francë si dhe lojtarë të njohur futbolli në botë. Por për tani në qendër të kampionatit janë vetëm lojrat. Sot ndeshja e parë Ekuador – Katar përfundoi 2-0. Ekipet tona kombëtare nuk marrin pjesë në këtë kampionat. Ndërsa në grupin 2, Shtetet e Bashkuara luajnë nesër me Wales.

Në shumë qytete ndihet atmosfera sportive dhe tifozët kanë organizuar tubime në klube për të ndjekur ndeshjet dhe mbështetur skuadrën amerikane. Në qytezën Hoboken në Nju Xhersi u shfaq një mural i punuar enkas për t’i shtuar jehonën Kampinatit të Futbollit 2022.

Franca eshte fituesja e Kampionatit Botëror 2018.

Strategjia Shumëdimensionale e Vatrës i Parapriu Pavarësisë, Vizioni Mbarëkombëtar Nuk është Koncept i Ri

by

Dielli bisedoi me Dr. Ardiana Miçi, Lektore dhe Hulumtuese, Departamenti Histori – Gjeografi, Universiteti “Fan S. Noli” Korçë

“…e bëmë Shqipërinë më vete, e bëmë kishën autoqefale shqiptare…të mirë a të ligë, por e bëmë…Ju mbetet të tjerëve ta çojnë më përpara.” Fan Noli

Dielli – Vizioni mbarëkombëtar nuk ështe koncept i ri në kohën e sotme por ishte i tillë për themeluesit e Vatrës të cilët hartuan një strategji shumëdimensionale në funksion të tij. Ju dhe Dr. Adelina Nexhipi keni qasje shumëplanëshe në trajtimin e kësaj teme në kontekstin e marrëdhënieve diplomatike shqiptaro-amerikane. Ndërsa nismëtarët dhe themeluesit e Vatrës ishin diplomuar në shkolla prestigjioze evropiane dhe më pas kryen studime pasuniversitare edhe në Amerikë, ata nuk kishin ndonjë model paraprak të ndërtimit të shtetit përderisa në fillim të shekullit XX Shqipëria nuk e kishte krijuar shtetin e pavarur dhe vazhdonte të ishte pjesë e Perandorisë Osmane.

Shpallja e pavarësisë në 1912 dhe rikonfirmimi i saj në vitet 20 i paraprinë vendosjes së marrëdhënieve diplomatike shqiptaro amerikane në vitin 1922. Në të dy rastet Amerika ka luajtur një rol pozitiv në mbështetje të shqiptarëve, por kjo mbështeteje nuk erdhi vetevetiu, një komunitet i jashtëzakonshëm shqiptarësh i vendosur këtu punoi fort për ta arritur këtë. Megjithëse terreni i zgjimit kombëtar ekzistonte tek shqiptarët kohë më parë se të shpallej pavarësisa, arritja e saj u vështirësua nga mjaft faktorë krahasuar me popujt e tjerë të Ballkanit. Në një fjalim të vitit 1962, Fan Noli, me një artikulim sa të thjeshtë aq edhe të shkëlqyer shprehej se patriotizmi tek shqiptarët ishte krijuar qysh herët, mjafton të shohësh këngët popullore të shekujve XVIII dhe XIX të mbledhura nga Eftim Mitko tek “Bleta Shqiptare” në 1878. Dhe Noli citon më tej vargjet e këngës të Rapo Hekalit ku thuhet: “…pse lëfton a derëzi? As për mua, as për ti, por për gjithë Shqipëri”. Të mendosh që kjo këngë këndohej rreth viteve 1850. Noli argumenton pastaj se vetëdijësimi për Shqipërinë ishte në zemrat e mendjet e shqiptarëve shumë më herët,.. “ne vetëm e kanalizuam dhe e organizuan atë”, e bëmë Shqipërinë më vete, e bëmë kishën autoqefale shqiptare…të mirë a të ligë, por e bëmë – shprehet ai. “Ju mbetet të tjerëve ta çojnë më përpara…”. Fjalia e fundit është aktuale në çdo kohë, secilit brez i takon ta çojë më përpara atë që është arritur.

Dielli – Cilat ishin disa nga rrugët me të cilat figurat e kombit arritën atëherë ta sillnin çështjen shqiptare në arenën ndërkombëtare?

Një faktor me rëndësi ishte edukimi i tyre në shkolla prestigjioze në Turqi, Rumani, Greqi, Egjipt etj dhe ndonëse një pjesë e tyre ishte në administratën osmane e kishin të fortë ndjenjën kombëtare. Elementët më të përgatitur dhe më të aftë u vlerësuan nga bashkëatdhetarët të cilët ju besuan rolet më të rëndësishme në avancimin e çështjes kombëtare. Ata e kuptuan se politika evropiane e kohës nuk i mbështeste kërkesat e shqiptarëve për të bërë një shtet të tyre, ndërkohë që fqinjët kishin interesa territoriale, dhe vetë shqiptarët nuk kishin asnjë aleat të drejtpërdrejtë ndërkombëtar. Kolonitë shqiptare në Bullgari, Egjipt dhe sidomos Rumani kishin luajtur rol të rëndësishëm deri atëherë me organizimin e shqiptarëve, botimin e gazetave dhe librave ndërkohë që gjuha dhe shkollimi u ndalohej shqiptarëve në vendin e tyre. Koordinimi i kolonive midis tyre bënte të mundur që ato mos vepronin të izoluara nga njëra tjetra. Kombi kishte nevojë për njerëz të mençur dhe të zotë. Dhe kur një figurë spikaste në oratori dhe veprimtari, ata e ngrinin dhe e mbështesnin duke e vënë në kontakt me përfaqësues të tjerë të spikatur të kolonive. E p.sh thuhej, më në fund e njoha personalisht dikë…. për të cilin kisha dëgjuar të flitej. Pra kontaktet njerëzore kishin rëndësinë e tyre. Duke besuar se Amerika ishte vendi ku mund të gjenin përkrahje për lëvizjen kombëtare, elementët më të spikatur dhe të përgatitur u orientuan të vinin këtu, me synimin për të arritur mbështetjen amerikane nga brenda. Fan Noli erdhi në Amerikë në vitin 1906 pas njohjes me lëvizjen kombëtare në Egjipt, dhe i inkurajuar nga krijimi i shoqërisë “Mall i mëmëdheut” në Amerikë, ndërsa Sotir Peci dhe Petro Nini Luarasi kishin ardhur pak përpara tij dhe kishin filluar punën. Pas tyre erdhën dhe intelektualë e patriotë të tjerë. Është një treshe tipike “musketierësh” mund ta quajmë që do vendoste disa gurë themeli për lëvizjen kombëtare, ndërsa kishte vetëm një dekadë që shqiptarët e parë imigrantë vinin drejt Amerikës dhe po krijonin gradualisht diasporën shqiptare. Shumica e tyre hynin në Amerikë përmes Ellis Island. Shumë interesant është rasti i Petro Nini Luarasit, i cili pas hapjes së shkollave shqipe në Luaras dhe Kolonjë dhe drejtimit të Mësonjëtores së Parë Shqipe në vitet më të vështira, niset drejt Amerikës (1904). Teksa Petro Nini me bashkëudhëtarët etij i afroheshin brigjeve të Amerikës, ata diskutonin me njëri tjetrin se çfarë shtetësie do deklaronin tek nëpunësit e hyrjes meqë zyrtarisht i takonin Perandorisë Osmane. Ata vendosen të deklaroheshin shqiptarë pasi nuk dëshironin të regjistroheshin si turq. Sipas kujtimeve të mbajtura nga Guri Sevo, i cili ishte njëri prej tyre, ata i mbajtën edhe pesë ditë në Ellis Island për këtë arsye. Me këtë mënyrë u ngjiz fryma patriotike në kolonitë shqiptare të Amerikës. Rafaela, mendoj se ia vlen të shkojmë bashkë në Ellis Island për të gjetur ca gjurmë të Petros si edhe të gjyshërve tanë atje.Në atë kohë Amerika ishte konsoliduar si vend i ndërtuar me idealet demokratike dhe çfarë kishte rëndësi, në sferën politike nuk kishte interesa të drejpërdrejta ndaj Shqipërisë, në dallim nga fuqitë evropiane. Prandaj Adelina dhe unë si autore u orvatëm të hedhim dritë mbi kushtet historike dhe rrethanat e atëhershme për ta dhënë sa më të plotë tablonë e kohës në këtë vit jubilar të vendosjes së marrëdhënieve shqiptaro amerikane. Patriotët shqiptarë erdhën në Amerikë për të siguruar mbështjetjen amerikane dhe intuita e tyre intelektuale dhe mprehtësia politike që i orientoi drejt Amerikës nuk gaboi. Amerika u bë partneri më i fuqishëm dhe më i rëndësishëm ndërkombëtar për shqiptarët.

Dielli – Po ndërsa e gjetën atmosferën të favorshme për aspiratat e tyre liridashëse, këta patriotë përballeshin me analfabetizmin dhe rezistencë nga grupe interesi që punonin për interesat e fuqive evropiane. Paralelisht me lobimin e politikanëve dhe të zyrtarëve amerikanë dhe mbledhjen e fondeve, ata kryenin shkollimin e emigrantëve shqiptarë, botimin e gazetave si pjesë integrale të edukimit kulturor por edhe vetëdijësimit kombëtar të kolonisë shqiptare këtu. Çfarë i orientonte ata në hartimin e një programi të tillë?

Figurat drejtuese mendonin se do gjenin kushte të favorshme për avancimin e interesave kombëtare në Amerikë. Përsa i përket zhvillimit kulturor dhe arsimor, shqiptarët jashtë vendit ishin më të lirë për ta bërë këtë sesa brenda, sidoqoftë patriotët duhet të punonin në të gjitha planet sepse kjo ishte e vetmja rrugë për të zgjidhur njëherë e mirë çështjen kombëtare. Për sa i takon komunitetit shqiptar në Amerikë, në pjesën më të madhe ata kishin ardhur këtu për arsyse ekonomike dhe shumë prej tyre nuk ishin të shkolluar. Duke e njohur këtë aspekt, organizatorët u orientuan së pari në hapjen e shoqërive. Petro Nini Luarasi punoi për të bashkuar shqiptarët duke ndihmuar në themelimin e shoqërive të para, “Pellazgu” dhe më pas “Malli i Mëmëdheut” në Jamestown, New York, të cilat luajtën një rol të madh në periudhën përpara themelimit të “Vatra”. Petro Nini vizitoi shumë koloni të shqiptarëve të Amerikës dhe me oratorinë e tij të njohur kërkonte t’i bashkonte ato për të mirën e lëvizjes kombëtare. Sotir Pecit ju besua detyra e hartimit të gazetës Kombi, për të cilën ai bënte çdo gjë vetë, ndërsa Noli do të dorëzohej prift për të kryer një detyrë me shumë rëndësi për kombin. Petro Nini vazhdoi të vizitonte dhe mobilizonte kolonitë në mbarë Amerikën derisa u kthye në atdhe. Ishte si një pelegrin, që çfarë fitonte e harxhonte për çështjen kombëtare. Dhe madje kur u kthye në Shqipëri, dhe e pyetën se ç’pasuri kishte sjellë me vete, Petro Nini u përgjigj: “Fëmijëve u solla babanë, nënës së tyre burrin, Shqipërisë mësonjësin dhe miqve mikun e tyre, Petron”. Ai është një nga hedhësit e themeleve të strategjisë kombëtare edhe në Amerikë, ndonëse përmendet më shumë për shkollat shqipe e drejtimin e Mësonjëtores.

Dielli – Pjesa më e madhe e emigrantëve shqiptarë erdhën si punëtorë sezonalë si gjyshi im dhe gjyshi juaj, por shumë të tjerë ishin analfabetë. Si arriti të bëhet gazeta një mjet për ngjizjen e ndjenjës kombëtare në ato kushte?

Shqiptarët e asaj kohe jetonin në konakë dhe kishin të zhvilluar ndjenjën komunitare, flisnin të njëjtën gjuhë por shumica nuk dinin ta lexonin dhe ta shkruanin atë. Në vitet 1906 kur doli Kombi për herë të parë, Kostë Çekrezi përmend se vetëm 20 vetë ishin të arsimuar prej mijëra emigrantëve që llogariteshin asaj kohe. Prandaj Sotir Peci jo vetëm e botonte dhe shpërndante gazetën tek abonentët por edhe ju shpjegonte pse u duhej ta lexonin atë. Disa e pyesnin “Çfarë më duhet mua kjo copë letër?” Pra nismëtarëve ju desh të ndiznin njëkohësisht ndjenjën atdhetare dhe dëshirën për shkollim dhe edukim kulturor. Përmes nevojës për të lexuar lajmet dhe përmes publicistikës, gradualisht shqiptarët e kolonisë filluan të mësojnë shqip.

Një shembull tjetër është Llambi Vaskë – George, anëtar i degës së Vatrës në Micigan, që kishte ardhur në Amerikë në moshë të vogël e kishte kryer shkollën e mesme këtu. Ai përgatiti një metodë për mësimin e anglishtes për bashkëatdhetarët e tij përmes të cilës ata gjenin rast të mësonin edhe shqip, kryesisht në orët pas pune. “Metoda” u përmirësua disa herë dhe u shpërnda edhe nëpërmjet Vatrës. Si sekretar i Trupit Vullnetar dhe i Bandës së Vatrës ai ka mbajtur edhe shënime në formën e një ditari ku me një gjuhë lakonike tregon se sa gazeta priste me postë gjatë ditëve të javës dhe jep të dhëna mbi debatin politik në gazeta të ndryshme shqiptare por dhe në sfondin amerikan. Ndikimi i këtij shtypi ishte i jashtëzakonshëm edhe në planin diplomatik. Mjafton fakti se në vitet 1919 dilnin 14 gazeta shqiptare në Amerikë, katër prej tyre në shqip dhe anglisht, ndërsa të tjerat vetëm shqip. Ato mbanin të gjallë debatin politik kombëtar dhe çështjen patriotike. Ndonëse punonin për një qëllim kombëtar, për pavarësinë e atdheut dhe mbrojtjen territoriale të Shqipërisë, midis grupimeve të shqiptarëve kishte edhe kontradikta. Por për mendimin tonë, kjo ishte shprehje e pluralizmit të mendimit. Një pjesë e anëtarëve të njohur për patriotizmin e tyre dhe vlerat intelektuale u larguan nga Vatra, të tillë si Kristo Dako, Sevasti dhe Parashqevi Qiriazi, Mihal Grameno etj. Debatet dhe polemikat mes tyre që pasqyroheshin në faqet e gazetave ishin shprehje e kulturës demokratike e qytetare, sigurisht të ndikuara edhe nga mjedisi amerikan ku ata jetonin. Për ilustrim po përmend ditarin e shkurtit 1918 ku Ll. V. George shkruan dy fjali; “Punova 12 orë. Z. K. Grameno, me një artikull në “Dielli” kritikon z. Adams për sa shkruante javën e kaluar në “Koha”… Këtu ka pasur ndikim jeta dhe përvetësimi i normave të demokracisë amerikane, që na kthen tek pyetja juaj më lart sesi e hartuan ata programin kombëtar për modelin e shtetit shqiptar. Patjetër morën modelin amerikan të shtetit ku synimet ishin të njëjta për zgjimin e ndërgjegjes dhe kur ata nuk pajtoheshin për një rrugë apo një tjetër. Në këtë vazhdë krijimi i bandave muzikore, hapja e klubeve, ngritja e skuadrave sportive, që nuk ekzistonin në Shqipërinë e asaj kohe, e me rradhë janë modele të jetës amerikane. Në të vërtetë teza se debatet e polemikat në shtyp janë dëshmi se shqiptarët grinden me njëri tjetrin zbehet përpara faktit se argumentimi publik i qëndrimeve të kundërta është shprehja më e qartë e kulturës demokratike dhe pjekurisë politike të palëve.

Dielli – Një nga një dhe së toku, elementet që përmendët ishte në funksion të strategjisë kombëtare. Secili prej tyre, nga diplomacia te banda, kishte peshën dhe vendin e vet. Banda e Vatrës arriti të ngrinte peshë ndjenjat kombëtare të bashkësisë këtu dhe të kthehej në shprehje të përkushtimit atdhetar. Si e shikoni ju atë më konkretisht?

Janë disa ditë festash në Korçë, gjatë të cilave ne përjetojmë shumë bukur atmosferën përmes Bandës që luan në rrugët e qytetit apo kur shoqëron procesionin gjatë javës së Pashkëve. Dhe këtë thesar të qytetit që e trashëgojmë sot, ia dedikojmë Bandës “Vatra” e cila hodhi farën e muzikës dhe kulturës që u konservua aq mirë në Korçë. Përveç Korçës, Banda shkoi në Vlorë ku u bë mbështetja emocionale më e fortë e luftëtarëve dhe vazhdoi udhëtimin në qytete të tjera. Por nëse shohim në detaje se çfarë u ngjiz në qytetin e Korçës në këtë kohë, do duhej të flisnim gjatë. Drejtuesi dhe kompozitori Thoma Nasi me origjinë nga Dardha krijoi korin Lira, Shoqërinë e Arteve të Bukura dhe Orkestrën e Parë Simfonike, të cilat mbollën dhe kultivuan farën e kulturës në vitet 1920-1928 në Korçë. Meqë një pjesë e themeluesve të Vatrës vinin nga fshatra, rrethina dhe vetë qyteti i Korçës, ata i kthyen vendlindjes pasurinë kulturore me të cilën ishin brymosur. Llambi V. George, që e përmenda më parë, në ditarët që mbajti gjatë kohës së shoqërimit të Bandës Vatra në Shqipëri na tregon shumë për mënyrën se si pritej Banda kudo që shkonte por edhe për integrimin e anëtarëve të Trupit Vullnetar dhe të Bandës në jetën shoqërore e politike të kohës. Me pak fjalë, Banda u bë ambasadorja dhe frymëzimi i shqiptarëve që luftonin për të mbrojtur territorin dhe identitetin e tyre ndërkohë që hodhi themelet e jetës kulturore dhe emanicipimit të shoqërisë shqiptare. Ka shumë gjurmë të kësaj kohe në Korçë, detaje si koncerte, teatër, muzikë, poezi, këngë patriotike e lirike, bibliotekë publike…etj ndaj më vjen biseda tek Korça, por është edhe qyteti im.

Dielli – Çfarë roli pati Vatra në vendosjen e marrëdhënieve diplomatike shqiptaro amerikane në atë kohë? Ku e vendos ky moment Vatrën në tablonë e madhe historike?

Vatra hapi apo shtroi rrugën që do të thotë se krijoi në mjedisin amerikan një diasporë të organizuar e cila arriti të afirmohej. Ajo u kujdes që të ndërtonte marrëdhënie shumë të mira me shtetin amerikan e t’i ushqente ato në shërbim të çështjes kombëtare, gjë që në momente të caktuara ka qenë shumë e vështirë. Për shembull, gjatë Luftës së Parë Botërore, Vatra dhe drejtuesit e saj gjetën dhe mbajtën një ekuiliber shumë të brishtë midis palëve ndërluftuese dhe interesave të tyre të brendshme për shtrirje territoriale dhe influencë, siç ishte rasti i Austro-Hungarisë. Kur Amerika hyri në luftë me aksin, përfaqësuesit shqiptarë ishin të vetëdijshëm për konfliktet e brendshme dhe pasojat e mundshme të çdo lëvizje të pamatur mirë.

Në momentet më të vështira të Shqipërisë së pas pavarësisë, Vatra plotësonte atë që mungonte e që nuk mund të bëhej në Shqipëri. Në kohën kur Shqipëria nuk kishte qeveri, ata e krijuan atë “në mërgim”; kur Shqipëria nuk kishte ushtri, ata e krijuan Trupin Vullnetar i cili ishte de facto forca ushtarake e vendit; në vend të taksave, “qeveria” e Vatrës mblidhte kontribute vullnetare, përmes të cilave u mbështetën veprimtaritë diplomatike dhe ato ushtarake. Vetëm të qëndroje në Paris gjatë periudhës së Konferencës së Paqes, duhet të kishe burime financiare. Ndonëse mund të tingëllojë e rëndomtë popujt e vegjël mund të kenë humbur shanse gjatë historisë sepse nuk kanë mundur të financojnë përfaqësuesit e tyre në takime e konferenca të mbajtura në kryeqytetet evropiane. Në vitin 1918 në takimin me Presidentin Wilson, Fan Noli mori pjesë si përfaqësues i diasporës shqiptare duke bërë që shqiptarët të kishin një nivel të lartë përfaqësimi. Vatra njihej si diaspora shqiptare në Amerikë në sajë të punës që kishte bërë në diplomaci, arsim e shkollim. Drejtuesit e Vatrës patën aftësinë dhe largpamësinë të kujdeseshin dhe përhapnin edukimin e emigrantëve si edhe të përfaqësonin Shqipërinë në nivelet më të larta sepse ishin të edukuar në shkollat më prestigjioze amerikane, p.sh Noli e Konica ishin studentë të Harvard. Intelektualët shqiptarë të kohës, në mjaft raste ishin në gjendje ta mënjanonin xhelozinë në interes të përfaqësimit sa më dinjitoz të kombit. Po t’i rikthehemi më herët Petro Nini Luarasit, ai për hir të çështjes kombëtare, edhe mund të ishte bërë prift nëse në Amerikë nuk do kishte ardhur një tjetër shqiptar më i përshtatshëm se ai”- thuhet në kujtimet për të. “Fan Noli ishte më “aksios” për këtë detyrë.” Ndjenja e përgjithshme ishte se na duhet “një zë i zoti” dhe të tillë ata shikonin Fan Nolin. Prandaj në takimin e Presidentit amerikan Woodrow Wilson me rreth tridhjetë përfaqësues të kombeve të shtypur, përfaqësimi i Shqipërisë nga Fan Noli nuk ishte fat por një zgjedhje e vetëdijshme e mbështetur nga zotësitë e tij. Në atë takim kishte disa përfaqësues të kombeve të tjera të cilët nuk dinin anglisht dhe komunikonin me përkthyes ndërsa Noli bisedonte me Presidentin Wilson me gjuhë të rrjedhshme dhe mprehtësi prej intelektuali të kalibrit të lartë.

Dielli – Kjo është forca apo fuqia e përfaqësimit?

Po, është e vërtetë, kjo është forca e përfaqësimit. Në atë kohë ne përfaqësoheshim nga njerëz të mençëm të cilët rekomandoheshin të shkonin në Amerikë sepse aty mendohej se do gjendej përkrahje për çështjen kombëtare. Dhe me nivelin e përfaqësimit të tyre, me aktivitetet e Vatrës në të gjitha planet, shqiptarët e siguruan atë. Ndërkohë që Presidenti Wilson hapi një etapë të re me platformën e tij për vendet e shtypura, vatranët ditën ta kapnin momentin në shërbim të Shqipërisë. Dhe jo vetëm kaq, ata arritën të ngrinin përmes të dërguarit të tyre Mehmet Konica në Londër një krah të fuqishëm diplomatik, Komitetin “Miqtë e Shqipërisë”, ndërkohë që përgatitej terreni në Amerikë përmes lobimit me anë të personave dhe grupeve që ishin afër Presidentit Wilson. Pra, pa vënë shpallje a deklarime të mëdha Vatra kishte hedhur themelet e diplomacisë.

Dielli – Për shkak se ka një zgjatje dyvjeçare, a mund ta saktësojmë këtu kohën e paraqitjes së kërkesës pranë autoriteteve dhe më pas zyrtarizimin e marrëdhënieve diplomatike midis Amerikës dhe Shqipërisë?

Më 17 dhjetor 1920, Shqipëria u pranua në Lidhjen e Kombeve, ku Noli tregoi sërish aftësitë si diplomat i përkryer me takimet paraprake, kontaktet me shtypin dhe fjalimin elokuent në Asamble. Sipas të drejtës ndërkombëtare, pranimi i një shteti në Lidhjen e Kombeve, konsiderohej si formë e njohjes kolektive të tij, kështu që kjo ripohonte statusin e Shqipërisë si shtet i pavarur. Megjithatë, vendimi i Konferencës së Ambasadorëve të Parisit që njihte qeverinë shqiptare dhe konfirmonte kufijtë e vitit 1913, doli thuajse një vit më vonë në 9 nëntor 1921. Në këtë arritje, Amerika kishte luajtur një rol vendimtar dhe vendosja zyrtare e marrëdhënieve diplomatike mes dy vendeve ishte tashmë çështje proceduriale, megjithatë po e përshkruaj shkurt. Në nëntor 1921, Komisionieri i qeverisë shqiptare në Uashington, Kostë Çekrezi, dorëzoi kërkesën për njohje në Departamentin e Shtetit. Fati e solli që sërish Noli në detyrën e Ministrit të Jashtëm, të nënshkruante në janar 1922, notën zyrtare që kërkonte vendosjen e marrëdhënieve diplomatike mes Shqipërisë dhe SHBA. Më 28 korrik 1922, Xhafer Ypit, në cilësinë e Kryeministrit të vendit dhe Ministrit të Punëve të Jashtme, ju dorëzua nota e njohjes së qeverisë shqiptare nga SHBA dhe në dhjetor 1922 mbërriti në Tiranë përfaqësuesi i parë diplomatik i qeverisë amerikane U. Grant-Smith, në cilësinë e Ministrit të parë Fuqiplotë dhe të Jashtëzakonshëm të SHBA në Shqipëri. Në korrik 1926, Faik Konica, një vatran intelektual i spikatur, përfaqësoi Shqipërinë si Ministri i parë Fuqiplotë dhe i Jashtëzakonshëm shqiptar në Uashington deri në vitin 1939.

Dielli – Çfarë mesazhi përcillet nga figurat dhe bashkatdhetarët e asaj kohe për ditët e sotme? A shërbëjnë ato vetëm si mësime e fakte historike apo janë pika orientuese për ne sot?

Vatra është burim frymëzimi për shqiptarët. Vatranët jo vetëm hartuan rrugën, por e ndoqën atë deri në “bërjen e Shqipërisë”. Si e përmenda edhe në fillim, Noli shprehej: ne e bëmë Shqipërinë më vete…. “Ju mbetet të tjerëve ta çojnë më përpara…”. Fjalia e fundit është aktuale në çdo kohë…. Një komb konsiderohet se ka hyrë në rrugën e zhvillimit kur e gjithë shoqëria ndjen një nivel të caktuar prosperiteti, të gjitha shtresat kanë një mirëqënie të kënaqshme, pas kësaj më të zotët le të ecin më përpara. Po t’i referohemi këtij sistemi, duket se Shqipëria nuk ka hyrë ende në fazën e zhvillimit apo të ngritjes “take off”, dhe jemi për një kohë të gjatë në “pre take off”

ndërsa duket se shoqëria po shkon drejt polarizimit. Krerët dhe patriotët e asaj kohe u shkolluan me synimin që të përfaqësonin kombin. Kjo gjë duhet të frymëzojë edhe brezat e sotëm. Shkollimi nuk duhet të jetë vetëm ambicje individuale por edhe kombëtare dhe përsosja individuale të vihet në shërbim të avancimit të kombit. Kjo nënkupton vlerësimin e profesionistëve dhe vlerën e tyre të përfaqësimit. Historikisht nga Shqipëria kanë ikur gjithmonë më të mirët, mendja dhe mençuria kanë rrjedhur jashtë duke ulur propabilitetin për vlerën e përfaqësimit. Ashtu si bashkëatdhetarët e fillimshekullit XX mbështetën më të zotët për t’i përfaqësuar dhe udhëhequr, ashtu edhe sot duhet përkrahur potenciali më i mirë në mënyrë që ta çojmë Shqipërinë më përpara, si thoshte Noli. Në ditët e sotme kjo “më përpara” përkon me hapin përcaktues në zhvillimin e çdo kombi, të kapërcehet faza përgatitore “pre-take off” e të futemi në stadin e ngritjes, përparimit dhe prosperitetit.

Dielli – Ju jeni një nga ekspertet e vendit për mbrojtjen e trashëgimisë natyrore dhe kulturore si edhe për zhvillimin e qendrueshëm e fusha të tjera por në kontekstin e festës dhe përvjetorit të pavarësisë e përqendruam bisedën në strategjinë shumëdimensionale dhe largpamësinë e themeluesve të Vatrës dhe drejtuesve vizionarë të diasporës.

Në vite të tilla jubilare kur kemi shumë përvjetorë si 110 vjetori i Vatrës, 100 vjetori i marrëdhënieve diplomatike Shqipëri-Amerikë, fokusi natyrisht do jenë te këto ngjarje të rëndësishme. Për kërkimin për këtë periudhë kam patur edhe nxitje personale dhe mendoj se do të vazhdoj të kërkoj, ndoshta edhe mund të na bashkohen rrugët për disa gjurmë. Ndërkohë studimet e mia lidhen me zhvillimin e qëndrueshëm, bashkëpunimin ndërkufitar midis komuniteteve kufitare për mbrojtjen e trashëgimisë natyrore dhe kulturore dhe ndikimin e tyre në ruajtjen e mjedisit dhe të paqes. Fokusi im ka qenë zona kufitare e liqeneve të Ohrit dhe të Prespës si zonë e Perdes së Hekurt që dikur ndante Evropën Perëndimore nga ajo Lindore dhe zhvillimet që ajo ka patur pas rënies së komunizmit. Mendoj se jo vetëm historia por edhe edukimi në tërësi duhet të jetë me fokus pozitiv në ditët e sotme. Ne shpesh i referohemi të keqes dhe e përmendim vazhdimisht por kjo në fakt na heq vëmendjen nga pozitiviteti, pra ajo që duhet të arrijmë. Duhet të flasim më shumë për të mirën dhe zgjidhjen sesa për problemet dhe për negativen. Edhe fokusi i OKB-së në dekadën e fundit duket se do të jetë i përqëndruar këtu.

Dielli – Ju falemnderit për bisedën!