Reshat Agaj – Dielli

MEHMET SHEHU,Aspirant i Mbretit Zog, bursist i fashizmit

January 15, 2018 by dgreca

NGA RESHAT AGAJ/*

….Më 1936 unë mora punën e parë në administratën e Financave të Shtetit dhe u emërova nëpunës tatimesh në Korçë, po nuk shkoi shumë kohë dhe më thirrën në ushtri për të kryer detyrimin ushtarak. Ishte një kohë shumë e vështirë për shkak të krizës ekonomike dhe familja vuante nga koha e shtërnguar. Aty në kazermat e Ali Rizait, siç i quanin, u mblodhën nja 120 djem të rinj, të gjithë maturantë të shkollave të mesme ose të larta, por në shumicë ishin nëpunës të shtetit, që duhej të kryenin shërbimin ushtarak.

Në këtë shkollë ushtarake, që zgjati plot nëntë muaj, njoha shumë njerëz, që janë në fuqi edhe sot e kësaj dite dhe fati e kish caktuar të luanin një rol historik të rëndësishëm në historinë e vendit tonë. Këtu njoha të birin e Shehut të Çorrushit, Mehmet Shehun, me të cilin u bëmë shokë të ngushtë dhe të dy ishim në një kurs, në atë të fanterisë. Mehmeti kish qenë jashtë në një shkollë ushtarake italiane me bursë të shtetit, por qe zënë me material propagandistik komunist në Napoli dhe e kishin arrestuar dhe dërguar në Tiranë. Miqtë e të atit e liruan nga burgu dhe, pasi shërbeu disa kohë si agronom, se kish kryer studimet në shkollën teknike amerikane në Tiranë, në degën e bujqësisë, e sollën edhe atë këtu për të kryer shërbimin ushtarak të caktuar për çdo të ri në atë kohë. Me Mehmetin ishim miq, se dajo i tij, Gani Aliko, ish mik i shtëpisë sonë dhe kohën e pushimeve e kalonim bashkë në kodrat karshi shkollës, nën hijen e thanave dhe rrethuar nga tërë ata burime të vegjël uji, që rridhnin në të katër anët. Ishte njeri i çuditshëm dhe nuk i qeshte kurrë buza.

Më 28 Nëntor 1937, në 25 vjetorin e pavarësisë së Shqipërisë, ne të gjithë u graduam aspirantë të plotësimit dhe me gradat tona parakaluam në sheshin e Bashkisë së Tiranës, para Mbretit Zog dhe personaliteteve të kohës.

E kush mund të profetizonte në atë kohë se vetëm shtatë vjet më vonë ai Mehmet Sheh, që komandoi brigadat e kuqe, që u futën në Tiranë dhe më shumë akoma, do të ishte fuqia dhe qendra e pushtetit komunist pas 1948-ës, kur e shkëputën nga Jugosllavia?

Kur u ndamë, Mehmeti më shkroi në një libër kujtimesh, që mbaja që nga koha e Shkollës Tregëtare në Bari plot me nënshkrime shokësh italianë dhe shqiptarë, këto fjalë me të vërtetë të çuditëshme:

“Zëri i këndezit dhe ky ka kuptim

Ngrehu dhe vepro, o ti me qëllim…

Këto vargje ia dedikoj shokut të dashur, Reshatit, i cili besoj se më do, ashtu si e dua. Mehmet Shehu”

Kur u shpërndamë, unë vajta në Korçë, se gjeta një punë pranë fabrikës “Birra Korça”, të italianit Umberto Uberti si kontabël, i rekomanduar po nga Doktor Melis, i Bankës së Korçës, që e kisha njohur qysh në Vlorë. Këtu në Korçë bashkë me shumë shokë të tjerë të kursit ushtarak gjeta dhe Mehmet Shehun, që kish ardhur tek i ungji Sulo Shehu, që shërbente atëherë si kapiten i rekrutimit në Korçë. Takoheshim shpeshherë në darkë në kafen e famshme Majestik të Korçës dhe një natë Mehmeti më hoqi mënjanë dhe më tha:

– Të lë lamtumirën Reshat, se unë po shkoj për në Spanjë. ( Spanja atëherë ish bërë shesh lufte midis fuqive të Frankos, nga njëra anë dhe komunistëve internacionalë, nga ana tjetër).

Unë nuk ia bëra të mbarë si njeri i urtë dhe urrejtës i aventurave të çdo lloji dhe nuk ia dëshiroja këtë aventurë një mikut tim. Po ai e kish ndarë mendjen dhe e kish vendosur rrugën e tij. Kur e pyeta se si mund të arrinte në Spanjë, ai më tha se do të shkonte në Tiranë, prej ku do të merrte një bursë studimi nga komendator Giro, një fashist ekstremist, që kish ardhur atëhere në Tiranë për të blerë sa më shumë nga rinia shqptare, që t’i përdorte kundër Mbretit Zog, sepse ata, si u duk më vonë, e kishin caktuar rrugën e tyre e do të futeshin në Shqipëri me çdo kusht. Dhe Mehmeti vazhdoi:

– Do marr bursën nga Giro dhe do të shkoj gjoja për studime në Torino dhe prej këndej, të dalësh në Francë është punë e kollajtë dhe në Nicë të Francës është qendra e rekrutimit evropian për milicinë komuniste, në ndihmë të shokëve që luftojnë në Spanjë.

U çudita shumë kur dëgjova këto biseda të Mehmet Shehut atëherë, që më dukeshin si plane të marrësh dhe, pasi e pashë se e kish bërë mendjen top, i urova rrugë të mbarë.

Të nesërmen, Mehmet Shehu u nis për në Tiranë e prej andej për në Spanjë, ku luftoi deri në fund me fuqitë komuniste kundër fuqive të gjeneral Frankos dhe, kur nacionalistët fituan, atë dhe shumë milicë komunistë të huaj i mbyllën në një kamp përqëndrimi në Francë dhe, kur fuqitë gjermane, pasi plasi Lufta e Dytë Botërore, zaptuan Francën, e çliruan kampin dhe milicët e kuq i lanë të lirë, duke i riatdhesuar në vendet e tyre. Meqenëse Shqipërinë e kish zënë Italia, Mehmet Shehun e dërguan në Romë. Kampi, ku ndodhej Mehmeti, ish në Francën e lënë gjysmë të lirë ndën pushtetin e Gjeneralit Petain dhe këta milicë nuk ranë drejtpërdrejt në duart e gjermanëve, po, me urdhër të tyre, u lanë të lirë. Çudia ishte se këta milicë të kuq antinacionalistë militantë komunistë u lanë të lirë nga gjermanët. Prej Rome, ku u degdis, Mehmet Shehun e sollën shëndoshë e mirë në Shqipëri, me ndërhyrjen e miqve të rëndësishëm të Shehut dhe Gani Alikos, si Qazim Koculi me shokë, të cilët ka gjasa se mendonin ta përdornin Mehmetin në planet e tyre dhe as u shkonte ndërmend se si do të bëhej përbindëshi, që do t’i përpinte të gjithë, të mëdhenj e të vegjël.

Kështu, italianët, që e dërguan në Spanjë nën maskën e bursistit, e sollën përsëri në Shqipëri me kushte shumë të ndryshme, duke ditur fare mirë se ai ishte një milic i kuq, i vendosur dhe i rrezikshëm dhe e lanë të lirë, pa i krijuar asnjë pengesë. Mehmet Shehu, besnik i idesë së tij, pas dy ditëve që qëndroi në shtëpinë e të atit, doli në mal me pak partizanë, që i mblodhi aty-këtu dhe nisi atë lëvizjen që do ta bënte komandantin komunist numër një kundër okupatës italiane dhe asaj gjermane më vonë.

E përmend këtë histori të shkurtër për të vënë në dukje se jo rrallë, por shumë herë, njerëzit punojnë për tjetër qëllim dhe rezultati është krejtësisht i kundërt nga ai që ata janë munduar, duke dalë krejtësisht e kundërta e asaj që ata kanë ndërmend. Historia e Mehmet Shehut është një histori tipike e një njeriu revolucionar, sa të duash, por edhe kompromisaxhi, sa të duash. Kur ia deshi nevoja, i përdori fashistët e Giros me shokë dhe vajti për të bërë luftën për idealin e tij, duke marrë parasysh vdekjen. Edhe kur erdhi në Shqipëri, duket se do u ketë thënë miqve të tij se ai do të ishte gjithnjë në lidhje me ta, se ndryshe s’ka si të ndodhte që e lanë të lirë pa një, pa dy dhe prapë bëri punën e tij. Më vonë, kjo karakteristikë u vu në dukje në lidhje me qëndrimin e tij karshi rusëve dhe më vonë kinezëve. Italianët mendonin, besoj unë, se luanin në Shqipëri sipas motos së vjetër romake, përça e mbretëro. Ata atëhere mendonin se nacionalistët ishin shumë më të fuqishëm dhe ringjallja e një lëvizjeje komuniste do t’i neutralizonte ato fuqi në favor të italianëve. Fare pak mendonin atëhere, qoftë italianët, qoftë krerët nacionalistë shqiptarë, që ajo nëpërkë e vogël, që ata ushqyen me verbësinë e tyre, do t’i hante të dy palët e do bëhej lubi e pangopur me gjak njeriu.

Marrë nga libri-ditar”Vëllai i Pengut” i Reshat Agaj. Ditarin ia dorëzoi editorit të sotëm të Diellit(atë kohë editor i gazetës Illyria- Korrik 1999- gusht 2009) vajza e Pertef Agaj, vëllai i Reshatit, që u pushkatua nga diktatura komuniste. Në bazë të ditarit u botuan shkrime dossier në Illyria dhe gazetat e Tiranës dhe më pas në editimin e editorit të sotëm të Diellit, ditari u kthye në libër me titull “Vellai i pengut”, libër që deri tani ka njohur 3 botime nën sponsorizimin e Teki Gjonzenelit dhe bashkëshortes së tij, Finlanda Agaj Gjonzeneli.

ME PUNË TË DETYRUAR NË KENETEN E MALIQIT….

August 25, 2015 by dgreca

Vëllai i pengut-ME PUNË TË DETYRUAR NË KENETEN E MALIQIT/
Me rastin e ribotimit për të tretën herë të Ditarit të Reshat Agaj”Vëllai i pengut”….*/
Nga Dalip Greca*/
… Në burg Reshat Agaj përcolli shokët e qelisë që u dënuan me vdekje dhe në ditarin e tij ai jep hollësi se si Reshat Stërmasi para se të pushkatohej pa në ëndërr fundin e vet tragjik; të njëjtën gjë përjetoi edhe Vasil Llazari. Ata, para pushkatimit ia treguan ëndërrat priftit Irine Banushit, i cili përpiqej që t’ua largonte parandjenjën.
Ditari i Agajt sjell tablonë e dhimbjes dhe përballjen me ashpërsinë e diktaturës në ato vite.
Një tjetër tablo dhune vjen nga kampet-burgje, ku të burgosurit shfrytëzoheshin dhe trajtoheshin si skllevër të mesjetës.
Ai tregon se me 14 maj 1948 i njoftuan se do t’i dërgonin në atë që quhej këneta e vdekjes në Maliq të Korçës. Jo pak,por 400 të burgosur i nisën që në mëngjes herët drejt kënetës së vdekjes. Në çdo kamion ishin vendosur 15-20 të burgosur, bashkë me plaçkat e tyre dhe të gjithë ishin të lidhur në një zinxhir të gjatë që lidhte duart e tyre rreth e qark. Reshati shkruan se ka qenë një udhëtim skllevërish, me vuajtje dhe dhimbje të papërshkrueshme, se në çdo lëkundje të makinës, lëkundeshin dhe ata, për pasojë duart u shtërngoheshin dhe u bëheshin plagë nga zinxhirët e trashë. Kur arritën atje pasdite vonë, gjetën dhe të burgosur të tjerë nga burgjet e Durrësit dhe Elbasanit, plot 2000 të burgosur, të strehuar në gjashtë baraka të gjata druri, mbuluar me llamarina dhe mushama të vjetra dhe brenda ishin dy radhë vende për fjetje, shtruar me dërrasa. Pikërisht aty kaloi plot gjashtë muaj të tmerrshëm, që nuk mundi t’i harronte derisa mbylli sytë në Kenosha e u varros në Detroit.
Reshati dëshmon se gjatë kohës që punoi atje pa vdekjen me sy. Aty vdiqën nga torturat, sëmundjet dhe mundimet supernjerëzore 135 shqiptarë të burgosur dhe u varrosën të gjithë në bregun para xhamisë së katundit Vloçisht, aty afër. Tetë vetë u vranë nga policët në mënyrë barbare , qoftë pse guxuan të bënin ndonjë kundërshtim të vogël, qoftë pse deshën policët për qef, t’u shtinin tmerrin të tjerëve me akte çnjerëzore dhe të frikshme.
Reshati dëshmon:” Para syve të mi u rrah sa dha shpirtin një tiranas që kish dhe djalin e tij të burgosur, të cilin e mbuluan, si të ishte një qen i ndotur, në rrugën që të çonte në kanal, atje në vendin e punës, në baltën e tmerrshme të Maliqit.”
Jeta në kampin-burg ishte llahtar. Zgjimi bëhej në orën katër të mëngjesit dhe brënda një ore, duhej të bëheshin gati dhe të viheshin në rresht, pasi të kishin marrë atë lugë çaj dhe bukën që iu jepej qysh në mëngjes e niseshin për t’u përballur me baltën dhe shkopinjët e policëve. Në fillim të kanalit ishte balta e tmerrshme e Maliqit plot me shushunja, që ngjiteshin nëpër këmbët e zbathura dhe ua pinin atë pikë gjak, që u kish mbetur. Çdo i burgosur duhej të mbushte normën e përditshme, që ishte tre metra kub dhe’ të gërmuar, për ta transportuar në anën e kanalit me karroca dore. Kjo ishte një normë me të vërtetë çnjerëzore,po të merrej parasyshë dobsia trupore, rezistenca e ulët e trupave të tyre, ushqimi mizerabël, balta e ngjeshur prej shekujsh nën ujë, gjatësia e ditës së punës, që i kalonte 12 orët etj.
Ai kujton se kishte të burgosur që e hanin racionin e bukës 700 gramësh menjëherë në mëngjes, sapo e merrnin në dorë dhe e kalonin ditën me gjellën e drekës dhe të darkës pa bukë. Kish njerëz që, për një paketë duhan, e shisnin gjysmën e bukës dhe mbanin barkun zbrazur për ato të shkreta cigare dhe mbeteshin në rrugë, duke i shtyrë policët me dru prapa kurrizit, në mos më keq.
Le ta shfletojmë ditarin:” Këtu kam parë me sytë e mi se uria e çon njeriun të bëhet një shtazë e vërtetë. Ai që nuk e njeh urinë, nuk e njeh fare jetën. Vuajtjet këtu arritën kulmin e durimit njerëzor dhe shumë njerëz, që ishin pak të kaluar në moshë, u enjtën aq shumë nga këmbët dhe fytyra, sa u bënë të panjohur e mezi njiheshin. Ënjtja, thonin doktorët, vinte nga mungesa e vitaminave. Në kamp kishim nja pesë doktorë që mbanin infermierinë në këmbë. Edhe ata ishin të burgosur me dënime të ndryshme. Kur policët vendosnin që njëri të shkonte në punë, sado të thonin doktorët se ai nuk ishte në gjendje, nga që ishte i sëmurë, ai do shkonte medoemos e, në vdiste rrugës, asnjeri nuk e çante kokën për të. Polici më i tmerrshëm i këtij kampi ishte një kurveleshas, vendosur me familjen e tij në Lushnje. Ai ishte një tigër i vërtetë, i pashpirt dhe pamëshirshëm. Një tjetër polic, që gati sa s’më vrau në vend mua, ishte Ali Gana, nga Tërbaçi i Vlorës, i cili kish patur familjen e tij më parë në Brusnjë, ku banonin kushërinjtë e mi dhe kishte një urrejtje të pashpjeguar kundër gjithë familjes Agaj. Një ditë me shi, kur ra bilbili për të ndaluar punën, unë u vonova vetëm pak çaste për t’u vënë në radhë, sepse po fshija baltën që më ish ngjitur për trupi. Aliu erdhi pas meje e më dha një grusht aq të fortë në hundë, sa më shkoi gjaku rrëke dhe, po të kisha lëshuar një zë sado të vogël ,apo ndonjë fjalë, ose, po të kisha bërë ndonjë gjest ankues, ai mbante dorën në kobure gati të ma hiqte. Fatmirësisht e durova këtë grusht me durimin e shenjtorit dhe nuk lëviza nga vendi.”
Më pas Reshati tregon edhe një rast tjetër, kur ai deshi që të mbushte paguren me ujin e kanalit, mbeti i fundit i kolonës, atëherë i shkon pranë polici, dhe e shtyu fort; e hodhi me kokë në fund të kanalit dhe koka iu fut në baltën e madhe, gati sa nuk i mori frymën.
Në këtë kohë një polic që ishte në anën tjetër, se kolona e të burgosurve shoqërohej nga të dy anët e kanalit me dy rreshta të gjatë policësh të armatosur gjer në dhëmbë, i bërtiti policit që e shtyu, duke i thënë:
– A t’i bie qenit, a t’ia marr shpirtin qenit?
Ai i dëgjonte qartë fjalët dhe orë e çast priste që t’i fishkëllente plumbi në trup, siç kishte ndodhur dhe me shumë të tjerë që e kishin pësuar.
Një tjetër polic i thirri:
– Ik përpjetë, ik përpjetë!
Dhe ai, i trullosur dhe pa mend siç ishte, u hodh përpjetë dhe nisi të vrapojë derisa të zë kolonën, që ishte disa hapa para tij, duke lënë në vend torbën dhe ato pak rraqe që mbante me vete, si tasin e gjellës dhe të tjera.
Ai shkruan në ditar se aq i tmerrshëm ishte terrori i asaj dite, saqë, kur e pa veten në pasqyrë të dielën pasuese, vuri re se, që nga mesi i ballit e deri prapa kokës, një vijë e bardhë ishte formuar në flokët e tij.I ishin zbardhë flokët nga tmerri, që përjetoi.
Kështu kaluan gjashtë muaj tmerri.Në ditar gjenë raste ekstreme dhune, gjenë të përshkruar tablonë mjerane të urisë, ku të burgosur me sy të errësuar nga të pangrënit, mbyllnin sytë dhe mblidhnin lëkurat e patateve që hidhnin në ujëra e zeza ata të guzhinës, të cilat i hanin si të babëzitu.
Një tjetër tmerr dhe mallkim për ata ishin morrat, që kishin mbuluar jo vetëm barakat, por edhe fushën e madhe midis barakave.
Rrahjet dhe dhuna ishin të zakonshme. Injoranca e policëve merrte jetë të pafajshme.Gjatë një kontrolli, Reshatit i gjetën një libër në gjuhën angleze, që ia kishte dhënë Viktor Dosti. Edhe pse i tha policit se libri vërtetë ishte në anglisht, por ai fliste për Englesin. Mirëpo polici s’dinte se ç’ishte Englesi dhe godiste pa pushim vetëm pse libri ishte në anglisht.Më 14 nëntor 1948 i kthyen në burgun e Tiranës, të lodhur e të raskapitur.

NJË MAJ 1949, lirimi nga burgu

Pas rënies së Koçi Xoxes dhe influencës jugosllave, qeveria bëri shumë lirime nga burgu në 1 majin e vitit 1949. Nga burgu u vjetër i Tiranës, ku qëndronte i mbyllur Reshati, atë ditë u liruan plot 250 vetë. Disa oficerë të Sigurimit rrinin te porta e burgut dha u jepnin nga një deftesë për transportim për në vendet, ku seicili prej tyre do të shkonte pranë familjeve. Reshatit i qëlloi numri 199 dhe priti, deri sa I erdhi radha. Me plaçat ngarkuar si Zhan Val Zhani i Viktor Hygosë, siç e përshkruan ai në romanin “Të mjerët”, doli jashtë i veshur me rrobat e vjetra personale. Bashkë me të ishin dhe Idriz Ruka, Kajtaz Abedini, që e akuzoi në gjyq, kur e arrestuan dhe Xhevit Mëhilli nga Dukati. Shkuan zunë një vend në një hotel të Tiranës për t’u nisur të nesërmen për në Vlorë.
Të nesërmen shkoi në Vlorë, e prtiti Ejup Zotaj, që ishte bërë drejtor i Spitalit të Vlorës, për arsye se e shoqja ishte kushërira e Hysni Kapos. Ai i dha kurajo duke i thënë se me siguri do ta merrnin sërish në punë si stenograf.

Tablo e zymtë mjerimi

Të nesërmen shkoi në Drenie pranë familjes. Pertefi, i vëllai ishte i burgosur dhe nuk dihej asgjë më shumë. Refua, nëna e tij, motrat Zineti, Manua dhe Elizabeta, gruaja e tij Drita dhe kunata Erveheja me dy fëmijët e saj Fillandën dhe Astritin, që kish lindur më 1946-ën, kur ai ishte në burg, e pritën krahëhapur. I gjeti të gjithë shëndoshë e mirë, por të mjerët s’kishin bukë, se u ishte mbaruar misri. Nga e tërë bagëtia, që kishin pasë më parë, u kishin mbetur nja 10-12 dhen dhe një lopë e racës “Shkodra”, e cila ishte shumë e dashur për fëmijët se i mbante gjallë me qumështin e saj.
Qeni Gumo, që mezi e mbanin lidhur me zinxhirë, kur Reshati ishte i lirë, tashti ish i sëmurë dhe kish rënë për të dhënë frymën e fundit. Çohej nganjëherë në këmbë dhe lëshonte për një çast atë zërin e tij, por përsëri binte në shtratin e tij, i bërë fare skelet. Të nesërmen Gumo ishte shtri përdhe dhe rreth e rreth të tërë fëmijët e qanë me lot. Gumo i shkretë ngordhi se s’kish ç’të hante dhe fëmijët hanin lakra të pjekura në furrë me një dorë miell poshtë dhe një dorë miell sipër, për t’i dhënë pamjen e byrekut dhe një dorë kripë. Ky ishte ushqimi i vetëm i familjes. Nënë Refoja, i bënte Reshatit nga një kulaç të vogël, të cilin ia jepte ta hante veçmas, kurse ata vetë rrethonin një sofër druri e hanin të gjithë njëherazi rreth tepsisë me lakra e petë misri.
Në një vakt, kur po hante, i shkoi pranë duke u hequr rëshqanthi pas murit Astriti i vogël, djali i Pertefit, që ishte tre vjeç dhe e pyet:
– Çeço, ç’bën ti, ha bukë?
Reshati shkruan me pikëllim:”Unë kurrë s’do t’i harroj ato fjalë, sa të jem gjallë. Ai foshnjë i mjerë, i ushqyer keq e mos më keq, vështronte që unë po haja nga gjaku i tyre, se ata të gjithë hanin lakra. Buka m’u zu në fyt menjëherë dhe nuk pranova më të ha veç nga ata dhe i thashë nënës se doja të hanim të gjithë bashkë, lakra ju e lakra unë.”

PËRSËRI STENOGRAF NË TIRANË

Nuk vonoi dhe pas një jave e thirrën në Tiranë për punën që kishte patur më pare. Dukej se kjo ishte arritë me interesimin e Ejupit. Puna e tij e mëparshme në gazetën “Bashkimi” ishte pëlqyer si stenograf i mirë e i përpiktë, saqë kësaj here e morën në shërbim në gazetën “Zëri i Popullit”, gazeta e Partisë Komuniste, që drejtohej nga Fadil Paçrami, ish anëtar i Komitetit Qëndror të Partisë. Redaktor i lajmeve të jashtme, nga i cili varej Reshati, ishte Agron Frashëri, një ish i pasur prej Korçe. Ai ishte shumë i sjellshëm dhe sillej shumë mirë me të, kurse redaktorët e tjerë e shikonin me bisht të syrit dhe mundoheshin të mos shkëmbenin asnjë fjalë me të. Jo rrallë edhe e provokonin. Një herë,në mbledhjen e Këshillit të Sindikatës së gazetës, ku si nëpunës bënte pjesë edhe ai, u shtrua çeshtja e pranimit të tij si anëtar i sindikatës. Një vajzë u ngrit dhe e akuzoi duke thënë se nuk duhej të pranohej, sepse kishte qenë kapiten gjatë luftës civile, në shërbim të Ballit Kombëtar. Iu përgjigj se kurrë nuk kishte qenë kapiten dhe në asnjë punë ushtarake dhe se ajo kishte informacione të gabuara.
Në atë kohë, ish miku dhe përkrahësi i tij, ish drejtori i gazetës “Bashkimi”, Petro Marko, qëndronte në burg dhe Reshati s’kishte më njeri që t’i thoshte një fjalë të mire për punën. E dinte gjithashtu edhe faktin se aty tolerohej vetëm për shkak të profesionit dhe për asnjë meritë tjetër. Agron Frashëri redaktori i lajmeve të jashtme e respektonte dhe i fliste gjithnjë me të butë dhe njerzillëk. Ai ishte nipi i Fazlli Frashërit, mikut të ngushtë të Mbretit Zog.
– Se çfarë e kishte hedhur Agronin në lëvizjen komuniste, duke qenë nga origjinë beu, është një punë interesante të dihej. Në kohën e lëvizjes komuniste, gjatë okupacionit italian dhe gjerman shumë djem të shtëpive të para dhe shumë fetarë u tërhoqën në këtë rrjedhë si ajo flutura pa mend, që vërtitet rreth llampës që do e djegë e do ta bëjë hi me flakën e saj, arsyeton Reshat Agaj në ditarin e tij.
Në kohën që punonte në Zërin e Popullit, gjyqet me rëndësi kundër “armiqve të popullit” kishin mbaruar dhe detyra e tij ishte të merrte shënimet e radiove të Athinës, Londrës, Moskës e Beogradit dhe veçanërisht komentet e ditës. Komenti i ditës i Radio Moskës ishte i domosdoshëm të merrej dhe të zbardhej tërësisht. Ai koment i bërë nga njerëz të rëndësishëm të Moskës, që dinin drejtimet e politikës ruse, u jepte dhe kolegëve të Shqipërisë ndihmën të kuptonin se nga frynte era.

DENIMI ME VDEKJE I VELLAIT, PERTEFIT

Në një gjyq ushtarak, që filloi në Vlorë, fshehur nga publiku në dhjetor të vitit 1949 e që vazhdoi dy muaj, u dënuan me vdekje vëllai i Reshatit, Pertefi dhe 12 të tjerë, midis të cilëve dhe Bego Gjonzeneli, Maliq Koshena, Hamdi Gjoni e të tjerë. Lajmi që u përhap shpejt në Vlorë e shqetësoi pa masë.Kujt t’i drejtohej për ndihmë?
Të nesërmen shkoi në shtëpi të Kadriut dhe i dha lajmin që ai e dinte fare mirë.
– E di, – i tha, – po ti, në emër të nënës tënde, duhet t’i bësh një lutje Prokurorit të Përgjithshëm të Shtetit, Siri Çarçanit, duke i thënë se ajo nuk ka ndihmë tjetër veç tij e mbase e merr lutjen parasysh.
Të nesërmen shkoi në Prokurori dhe paraqiti lutjen në emër të nënës Refo. Asnjë përgjigje.
Pas nja dy javësh shkoi prapë të takonte Kadriun, pasi kishte takuar më parë rastsisht Hysni Kapon, në një mbledhje të Frontit Demokratik, ku bënte detyrën e stenografit për gazetën. Hysniu ishte sjellë mirë, me fjalë të buta e të qeta,dhe si me çudi i tha:
– Nuk ma merrte mendja kurrë që Pertefi të bënte kaq gjëra kundër nesh; ai kishte marrë trakte në Gjirokastër, futur nën samarin e mushkës dhe i ka shpërndarë në Vlorë.
Reshati u përpoq që ta shfajsonte vëllain. I tha Hysniut se Pertefin e kanë marrë në qafë shokët e tij, por iu lut t’ia falnin jetën. Hysniu i premtoi që të mos bëhej merak për jetën e Pertefit se do të kujdesej ai vetë.
Pas një jave shkoi për të t’i kërkuar ndihmë sërish Kadriut, i cili e priti me këto fjalë:
– Ti Reshat dhe njerëzit e tu mendoni se unë e kam në dorë jetën e Pertefit? Po unë jam vetëm një oficer dhe, nëse vritem unë, ose pësoj ndonjë aksident, partia e ka hazër oficerin tjetër të më zerë këmbën. Për partinë një oficer më pak, ose një më shumë nuk ngre kandar. Ti duhet të dish se unë nuk mund të bëj asgjë për Pertefin, po nuk ndihmove ti vetë vëllan tënd.
I habitur me këto fjalë, Reshati e pyet se ç’mund të bënte më shumë për pushtetin.
Kadriu kishte vazhduar sulmin për të dalë tek plani që ata e kishin parapërgatitur:- Familja juaj, ka qenë e tëra kundër nesh dhe shtëpia jote, e dimë ne me prova dhe me fakte, ka strehuar edhe të arratisurin Lahe Nuro me shokë.
Reshati i tha se gjëra të tilla s’kishin për të ndodhur më.
Por Kadriu vazhdoi sulmin për të dalë atje ku synonte: – Po qe se Hatja, ose ndonjë tjetër miku yt, na ve në shteg Izet Vrezhon, ose ndonjë tjetër të arratisur që vjen nga Greqia, atëhere shpëtoi jeta e Pertefit. Ose në qoftë se ti i shkruan një letër Ago Agajt në Itali që të shërbejë për ne, dhe atëhere shpëton jeta e Pertefit.
I habitur nga propozimet, Reshati ia kthen aty për aty:- Letër Agos s’kam si t’i shkruaj, se s’ia di adresën dhe e dyta nuk e besoj që ai personalitet politik të ulet kaq shumë për të shpëtuar vëllanë tim.Po për propozimin e parë dua të vete në Amonicë, të takohem me xhaxha Haton dhe Hodon e t’i pyes nëse mund të bëjnë gjë në këtë drejtim.
Kadriu i tha se Ago dhe shokët e tij jetojnë keq e mos më keq në kampet e emigrantëve dhe, sa për letrën, dinin ata se si e ku t’ia dorezonin. Por, ngaqë Reshtai nuk pranoi,Kadriu i tha të shkonte në Drenie për të parë nëse mund të bënte gjë për propozimin e parë.
Shkoi në Drenie dhe takoi me dy njerëzit e tij më të afërt dhe më të besuar, xhaxhanë Hate dhe kushëririn Hodo Mystehakun nga Mavrova, të cilëve u tregoi pa asnjë rezervë çdo bisedë, që kisha patur me Kadrinë. Të tre erdhën në një mendje për të bërë çmos që të shpëtonim jetën e Pertefit, pa rënë në tradhëti, ose duke u vënë në kontakt me ndonjë të arratisur dhe kështu t’i bënin ata të pushtetit që të besonin se këta po mundoheshin.
Edhe kur shkruante ditarin tridhjet vjet më pas, Reshatit, nuk i shkuleshin nga mendja fjalët e kushëririt:
– Ne duam ta shpëtojmë jetën e Pertefit, po nuk duam kurrsesi të futemi në tradhëti kombëtare, kur vendi ynë është mbytur në gjak kundër komunizmës dhe me mijëra nacionalistë janë vrarë nga duart e tyre. Ne duhet të bëjmë ç’është e mundur, pa rënë në tradhëti, se atëhere humbasim edhe Pertefin, edhe gjakun e kaq dëshmorëve.
Pas dhjetë ditësh u kthye në Tiranë dhe i tregoi Kadriut situatën në Vlorë. Pas asaj bisede Kadriu i bëri atë propozimin e papritur, ku ai do të ishte peng për vëllanë dhe vëllai peng për Reshatin.
Kadriu i tha:
– Reshat, unë s’mund të të ndihmoj, po nuk na dhe ti ndonjë ndihmë nga ana jote për shpëtimin e jetës së Pertefit. Unë e kam kushëri Pertefin dhe më vjen keq ta vras me duar lidhur, sepse vdekja e tij nuk është e domosdoshme, që të shpëtojë pushteti i popullit. Jeta e tij nuk luan asnjë rol në këtë drejtim. Unë dua ta shpëtoj, po ti duhet të më ndihmosh me vetë përpjekjet e tua.
– Po ç’duhet të bëj?- ia ktheu Reshati.
Atëherë Kadriu ia tha hapur idenë e tij: -Ti duhet të arratisesh dhe të shkosh në mërgim jashtë shtetit, në Itali dhe të na shërbesh që andej. Vetëm atëherë shpëton jeta e Pertefit. Po mendohu, se kemi kohë të bisedojmë për këtë çeshtje.
Pas pak Kadriu shtoi se do të udhëtonte në Vlorë, ku pritej që të dënuarit me vdekje të ekzekutoheshin. Tha se do të takohej edhe me Pertefin.
Kur Kadri Hazbiu u kthye nga Vlora, pas dy ditëve Reshati shkoi në shtëpi dhe e pyeti se si shkonin punët e Vlorës.
Kadriu tha se – Ata të gjithë u ekzekutuan, me përjashtim të Pertefit. Në vend të tij, në gropën e caktuar për Pertefin, kishin future një kufomë kafshe. Ai shtoi se Pertefin e kishin marrë fshehurazi dhe e kishin sjellë në Tiranë dhe po e mbanin me një emër të rremë në një vend të fshehtë.
– Po pastaj? – e pyeti i habitur, çdo të ndodhë?
– Jeta e tij është në dorën tënde dhe ti do shkosh jashtë si i arratisur, do punosh për ne dhe kështu, kur të na shkruash informatat që do të kërkojmë ne, atëhere ai shpëton.Reshati iu lut, që të mos e vinte në këtë provë të rrezikshme se nuk mund ta bëntei. Karakteri i tij nuk ishte për punë të atilla.
– Kjo punë ka marrë fund,- i tha Kadriu. – Këtë plan e ka firmosur komandanti, Enver Hoxha, dhe ti do të shkosh jashtë në shërbimin tonë. Nesër mbrëma do të vish këtu, ku do të të ve në kontakt me oficerët që kanë në dorë punën tënde dhe me ta do bësh të gjitha përgatitjet për nisje dhe rregullimin e të gjitha punëve të tua.
I habitur dhe i tronditur nga kjo bisedë, nuk mundi të shtonte asgjë tjetër, por vetëm tha se, pa u takuar një herë me vëllanë,Pertefin, nuk dëshironte të largohej, sepse kushedi kur do të shiheshin.
-Po, – i tha Kadriu, – do të takohesh me Pertefin, kur të vijë koha.
I ngashëryer dhe disi i qetësuar nga ky premtim, u nda kësaj here me Kadri Hazbinë, kushëririn e tij, djalin e ri që dikur e kishte pasur në kujdes në Shkollën Tregtare, por që tashti së bashku me Mehmet Shehun ishin çifti më i rëndë në tërë vendin dhe para tyre dridheshin të mëdhenj e të vegjël.
Të nesërmen shkoi në shtëpinë e Kadri Hazbiut, sipas porosisë që i pat dhënë më parë dhe aty gjeti oficerin, që ish caktuar për ndërlidhje.Për çudinë e tij, aty pa Skënder Konicën, po atë oficer që, kur e arrestuan më 1946, e torturoi tmerrsisht dhe më pas i përgatiti procesin. Kur e pa Skënderin, bëri sikur u gëzua, e i shtërngoi dorën, duke i thënë derrit dajë, si i thonë në Labëri. Kadriu gjoja u çudit se si ata e njihnim njëri-tjetrin. Ishte i bindur se ai i dinte punët fill e për pe.
Aty nuk biseduan shumë, veçse Kadriu i tha se Skënderi ishte këtej e tutje ndërlidhësi mes tyre. Porosia ishte e rreptë: Kushdo që nxjerr fjalën për këtë punë, e pret plumbi në kokë.
*( Fragmenti vjen nga një cikël artikujsh-dossier- që botova në vitin 2008 në gazetën Illyra dhe në shtypin e Tiranës. Isha i pari që shfletoja ditarin e një nacionalisti,Reshat Agaj, që para se të ikte nga kjo botë ia kishte besuar ditarin e vet një familjeje kërcovare, e cila e dorëzoi në Vlorë tek familja sapo u hap Shqipëria. Miku im, Teki Gjonzeneli dhe bashkëshortja e tij fisnike, e shumëvuajtura Finlanda, e bija e “pengut” të pushkatuar nga diktatura, Pertef Agaj, ma besuan ditarin, të cilin më vonë e ktheva në libër, me titullin e shumëgjetur nga vetë Finlanda”Vëllai i pengut”. Ditari ishte i zverdhur nga koha dhe u desh kohë e punë për ta kompjuterizuar, redaktuar e paraqitur për botim. Ditari mbetet një nga burimet e drejtëpërdrejta për tragjedinë shqiptare gjatë kohës së diktaturës komuniste, jo vetëm pse “vëllai i pengut” dëshmon mbi vujatjet e tij, të vëllait, familjes, shqiptarëve, sjell copëza nga jeta në hetuesitë e kohës, burgjeve, kampeve të shfarosjes, por ai jep edhe një tablo të jetës së Mërgimit. Përtëë gjitha këto vendosa që të përcjell në Dielli online disa nga dosierët që pata publikuar para se Ditari të kthehej në libër.Keto dite Teki Gjonzeneli realizoi ribotimin e tretë të librit.

Vëllai i pengut- Reshat Agajt rrëfehet tek amerikanët: Sigurimi më ka mbajtë vëllanë peng

July 10, 2015 by dgreca

Nga Dalip Greca*/
…Kur mbaruan pyetjet dhe proçeset investigative të policisë greke, Asim Jakova e njoftoi Reshat Agajn se shpejt do të shkonin në Kampin e Lavrios, aty ku ishin mbledhur të gjithë të ikurit shqiptarë, bullgarë e jugosllavë. Para se të nisej për në kamp, në shtëpinë personale të Asimit, Reshati, Asimi dhe gjenerali amerikan Beck, kaluan plot gjashtë orë intervistë, me pyetje e përgjigje, të cilat i përkthente Asimi. Në këtë intervistë, ai shkruan në ditar se u hapi amerikanëve zemrën dhe zbrazi tërë tragjedinë e vet dhe të vëllait, Pertefit.
Kur kaloi në kampin e Lavrios, një ditë policët grekë e çuan në disa zyra të Misionit Amerikan, ku iu nënshtrua provës së makinës, që nxjerr gënjeshtrat në shesh (lie detector). Zhveshur nga brezi e lart, ata i lidhën për trupi disa fije të ndryshme teli, që ishin lidhur me këtë makinë, e cila dridhej sa herë që jepte përgjigjet e pyetjeve në shqip, po ose jo. Një teknik amerikan do të shqyrtonte pyetjet e përgjigjet dhe do të përcaktonte nga dridhjet e makinës, nëse ai kishte thënë të vërtetën, apo kishte fshehur ndonjë sekret. Asimi i tha më vonë se tekniku kishte thënë në raportin e tij se Reshati në pyetjet e para kishte fshehur të vërtetën dhe në pyetjet e tjera kishte thënë të vërtetën.
– Unë,- i tregoi Asimi më pas,- u zura me të, se jam i sigurtë se ti je një intelektual nga shtëpi fisnike dhe nuk je agjent komunist, i udhëzuar për të na mashtruar ne. Kam vënë firmën, duke i siguruar amerikanët me jetën time, që, në rast se ti je agjent komunist, unë të dënohem njësoj me ty.
Firmën personale të Asim Jakovës, ia konfirmoi më vonë kapiteni amerikan Johnson, që kryesonte zyrën për shqiptarët, kur Asimi nuk shërbente më aty, por ishte transferuar në një vend tjetër.
Çështja e Reshatit u mor në konsideratë të vecantë nga ana e amerikanëve nëpërmjet të gjitha kanaleve të tyre dhe e tërë ajo situatë iu raportua qendrës në Washington, sikurse ia tha atij në mirëbesim Asim Jakova. Kur zyra amerikane e Athinës u propozoi atyre të Washingtonit që ta përcillnin Reshatin në Itali dhe ta përdornin për kontakte me komunistët e misionit shqiptar në Romë, ata të Washingtonit iu përgjigjën kështu: Nuk kemi asnjë interes në shërbimet që mund të na sjellë Reshat Bajram Agaj. Ne jemi të interesuar vetëm të shpëtojmë jetën e Pertef Bajram Agajt!
Reshati shkruan në ditar: ”Ky telegram i ardhur nga Washingtoni, si më tha Asimi, bëri kaq shumë përshtypje në shpirtim tim, saqë kurrë në zemrën time s’kam pasur veçse ndjenjat më të larta të admirimit dhe mirënjohjes së thellë për popullin e vërtetë amerikan, për atë që mbron dhe ruan në shpirt traditat e shkëlqyera të këtij populli të ri, tradita njerëzimi, mëshire dhe lirie.
“Vëllezërit” e mi shqiptarë si Kadri Hazbiu me shokë kërkonin pa mëshirë e pa dhimbje, që unë të zhgrryhesha përdhe dhe të bëhesha vegla e tyre e ndyrë kundër të ikurve të mjerë, që luftonin kundër një regjimi, që ishte kokë e këmbë në shërbim të rusëve e sllavëve, ndërsa amerikanët e panjohur të përtejdetit ushqenin ndjenja shumë të larta njerzillëku dhe mëshire për mua dhe vëllanë tim. Mirënjohja ime për ta kalon çdo kufi dhe u jam mirënjohës përjetë. Drita dhe shpëtimi i Zotit u derdhtë mbi këtë komb e mbi këtë popull.”
Në shënimet e veta, Reshati nuk e harron ndihmën me të holla që dha për të Asim Jakova.Kur Asimi u largua për në Amerikë, ai e rekomandoi Reshatin tek Kapiten Johnson, një burrë nordik, i gjatë afro dy metra, nga Milwaukee. Gjatë luftës Johnson kishte kaluar katër vjet në malet e Hungarisë, në prapavijat gjermane dhe kish shpëtuar për mrekulli nga ndjekjet e Gestapos, në sajë të një kundëragjenti amerikan, që ishte në Budapest me gradën e majorit të ushtrisë gjermane. Historia e kapitenit Johnson ishte me të vërtetë një histori, që gati dukej legjendare. Duke kaluar nëpër Hungari, Kroaci dhe Itali, veshur si diplomat kroat, ai mundi të arrijë në vijat e ushtrisë amerikane në Itali. Dëshira e parë, që u shfaqi superiorëve pas gjashtë vitesh shërbimi dhe ndarjeje nga familja e tij, ishte, që të kishte mundësi të shkonte të shihte nënën e tij në Milëaukee. Komanda e lartë e kënaqi Kapitenin Johnson, duke i vënë në dispozicion një aeroplan të veçantë për të udhëtuar drejt nënës së tij.
Kapiteni Johnson njihte shumë gjuhë. Edhe italishten e fliste shumë mirë. Me këtë gjuhë komunikonte Reshati me të, se në këtë kohë anglishtja i çalonte. Me Kapiten Johsonin bisedonin vetëm punët e kampit dhe asnjëherë, megjithëse e dinte fare mirë, nuk ia zuri në gojë ngatërresat me komunistët e Tiranës. Në këtë kohë, pas ikjes së Miftar Spahiut, Reshati ishte bërë kryetari i Legalitetit në kamp dhe shpeshherë shkonte në Athinë në lidhje me problemet e kampit, mbasi në këtë kohë amerikanët kishin lëshuar fonde për t’u shpenzuar në favor të refugjatëve politikë dhe natyrisht ngjanin mosmarrëveshje se si do të ndaheshin këto fonde.
Kur Kapiteni Johnson merrej me punët e tjera, ai që kish të bënte me Reshatin ishte një djalë i ri shqiptaro-amerikan, lindur në Amerikë, që ai i njihte vetëm emrin Peter. Ai fliste një shqipe të bukur korçare.

“A u kthye Papa në Vatikan?”

Ishte janari i vitit 1952. Pas një qëndrimi prej një vit e gjysëm në Greqi, qendra vendosi që Reshatin të shkonte në Itali. Para se të nisej për në Romë, shqiptaro-amerikani Peter e mori nga kampi dhe e mbajti në një hotel të bukur në Pire për afro një javë. Çdo natë ai e ftonte për darkë, duke e çuar në restorantet e bukura të Pireut.
Nisja nga Athina u bë me anë të një avioni britanik. Në aeroport e përcolli Peter me makinën e tij. Kur ishin në mes të rrugës, Peter ndali makinën dhe kontrolloi imtësisht valixhen e Reshatit. Ishte hera e parë që Peter bënte detyrën, ashtu si e bëjnë agjentët e punëve të fshehta, se deri atëhere puna e tyre kishte shkuar në mirëbesim.Peter i mori me vete bllokun e shënimeve, një pare floriri, që ia kish dhënë bashkshortja Drita si kujtim dhe një bonde- me lireta italiane. Bondet dhe floriri i’u kthyen në Itali me anë të Gaqo Gogos, por blloku i shënimeve nuk iu kthye kurrë.
Kur Peter i dha pak dollarë dhe pasaportën dhe u përqafua me Reshatin, ky i tha këto fjalë në anglisht:
– Unë shkoj të punoj për Shqipërinë, për Amerikën dhe për Lirinë. Peter u kënaq shumë dhe, duke e përqafuar dhe një herë, u ndanë për të mos u takuar më.
Arriti në Romë në orët e para të mbrëmjes. Hipi në një autobus, duke i dhënë shoferit adresën që i kishte dhënë në Athinë Peter, në marrëveshje me zyrën e Romës. Kur arriti atje, u ndodh në një situatë të vështirë; adresa ishte fallso. I dëshpëruar zuri vend në një hotel aty afër.Kjo ishte e papritura e parë që i bënë zotërinjtë italianë dhe u dëshpërua shumë. Priste t’i vinte agjenti italian, zotni Marconi, i cili duhej t’i jepte parullën: “ A u kthye Papa në Vatikan, apo jo” dhe Reshati do t’i përgjigjej: “Po, u kthye”. Mirëpo askush nuk iu paraqit.Të nesërmen doli jashtë. Një zotni me trup mesatar i afrohet dhe i flet në emër. U habit dhe s’diti si të vepronte nga që priste parullën. Por ai, si e kanë zakon italianët, që çdo gjë e marrin me shaka, kur pa se Reshati po mendohej dhe mëdyshej, tha duke qeshur:
– Eja, eja këtu se e dimë që Papa erdhi në Vatikan.
Italiani e çoi në shtëpinë, që kishin zënë me qira për Reshatin. Pas pak ditësh në Romë u takua me Gani Tafilin. Ata të policisë u zemëruan, sepse duhej të kishte qëndruar akoma i padukur. Dalja e tij jashtë ishte me zarar, pasi në atë kohë aty kishte shumë shqiptarë rrotull. Italiani Markoni dhe shefat e tij nuk kishin aq besim tek Reshati.
Takimi me Abaz Kupin

Reshati po e ndjente se qëndrimi i tij në Romë, ku të gjithë shqiptarët silleshin kafeneve, krijonte thashetheme të pafundme për të dhe sigurisht fliteshin e çfliteshin fjalë sokaku sa të duash. Fjalët e ardhura nga Shqipëria nga Laze Bërdo dhe Ahmet Belushi, të cilët kishin thënë se nuk ishin pushkatuar të gjithë ata të procesit të Pertefit, kishin qarkulluar. Atëhere Komiteti i atjeshëm i Shqiptarëve ishte i plotë dhe merrej me punë subversive brenda në Shqipëri dhe dyshimet, natyrisht, ishin të mëdha. Kulmi i këtyre thashethemeve arriti, kur agjenti amerikan Lee, pranë Komitetit, i tha Abas Kupit se Reshati ishte i dërguar nga qeveria komuniste dhe se emri i tij i fshehtë qenkish Remo Giovannini. Kur shkoi tek Abazi, ky i tregoi Reshatit emrin të shkruar në një bllok. Iu përgjigj Abas agës aty për aty:
– “Unë nuk jam as tradhëtar i nacionalizmit shqiptar, as tradhëtar i Lëvizjes së Legalitetit, por, po pate durim, dua të fjalosem me ty sy më sy të të shpjegoj si është puna.U hoqa mënjanë me plakun e madh të maleve tona dhe ia kthjellova fill e për pe të gjithë tragjedinë time dhe të vëllait tim. Pasi më dëgjoi, më puthi, duke më thënë me zemër prindi:
– Ti më ke mua e mos e çaj kryet fare.”
Për aq kohë sa qëndroi në Romë dhe nëpër kampet e Italisë, sofra e Abas Kupit dhe porta e shtëpisë së tij qenë të hapura dhe mikpritëse për Reshatin.
Ai shkruan në ditar “Nga zemra e falenderoj shpirtin e tij. Zoti e ndjeftë atje, ku i treten eshtrat! Ndërsa kur i shpjegova Abas agës takimin e fundit me vëllanë dhe me oficerët e Sigurimit, Bazi lëshoi një psherëtimë të sinqertë dhe tha:I shkreti… “
Kaloi pothuaj tre muaj në Romë, pa i ndodhur asgjë. Reshati shkruan në ditar:”Unë isha vetëm një gozhdë e vetme në atë rrotë të madhe të shërbimeve të fshehta.”
Një ditë i shkon një polic dhe i thotë të paraqitej në policinë e Romës, se duhej të largohej nga ai qytet. Mori valixhen dhe shkoi në polici. Ata i thanë që, meqenëse s’kishte ku të shkonte, do ta fusnin në kampin e refugjatëve pa atdhe, në Fraschette, kamp i mbyllur për njerëz të dyshimtë dhe të rrezikshëm. Një polic e shoqëroi atë natë për në Frosinone, ku e ndalën në burgun e qytetit. Në Fraschette arriti të nesërmen. Në burg takoi qindra italianë e të huaj të çdo kombësie, mbetur rrugëve.
Të nesërmen e shoqëruan për në kampin e Fraschettës.Aty e kap një mërzi e thellë. Në ditar gjejmë këtë shënim:”Këtu mbaroi ekzistenca ime si individ i veçantë. Të gjithë ata që mbylleshin këtu thërriteshin me një numër e jo më me emër.Numuri im ishte 6339.Mbyllja imë këtu bëri përshtypje të keqe nga çdo anë dhe sigurisht shumë menduan se unë isha agjent komunist dhe i rrezikshëm, mbasi më mbyllën në këtë kamp, që s’kish liridalje, veçse me leje të veçantë.”
Në atë kohë, kushëriri i tij, Ago Agaj ishte në Egjipt. Ai u bë shumë merak dhe me anë të Mbretit Zog, u interesua që Reshati të bënte një lutje për t’u marrë në shërbim të shërbimit të lajmeve angleze B.B.C., meqenëse ata kërkonin një stenograf.I ktheu përgjigje se nuk e bënte dot më atë punë. Agoja nuk e dinte se Reshati s’mund të bënte asnjë lëvizje pa leje. Sidoqoftë, me anë të Ali Këlcyrës, Agoja i dërgoi nga Egjipti një palë rroba. Nga Roma, nga Partia e Legalitetit, i dërguan ca para që i shërbyen shumë për të shkuar në Fiuggi për kurën epastrimit të veshkave. Kur shkoi në këtë kamp, veshkat filluan t’i dhimbnin shumë dhe një ilaç që kishte marrë në Romë, s’i bëri efekt.
Dëshmitar për dhunën komuniste
Në kamp i vijnë një ditë të dërguar nga Abaz Kupi, Gani Tafili dhe Selim Damani, të cilët e vënë në dijeni se Komiteti Shqipëria e Lirë kishte kërkuar që Reshati të shkonte në Romë të demaskonte kampet e përqëndrim-internimit që kishte ngritur qeveria komuniste e Shqipërisë. Ata s’kishin ku gjenin tjetër njeri që të dëshmonte me saktësi dhunën komuniste.Reshati kishte kaluar nëpër ato kampe pune të detyruar.Ai kishte dalë gjallë nga kampi i Kënetës së Maliqit, nga vendi i skëterrës.Partia Agrare e Ballit Kombëtar kishte paraqitur Skënder Dumën, i cili kishte qenë i burgosur dhe kish punuar një vit në Kampin e Maliqit. Në fillim plani kish qenë që të dy të shkonin për të dëshmuar para Komitetit të veçantë të Organizatës të Kombeve të Bashkuara për shkeljen ose mohimin e të drejtave njerëzore me qendër në Gjenevë të Zvicrës, por, siç i spjeguan Selimi dhe Ganiu, qeveria e Zvicrës nuk e kish lejuar vajtjen e tyre atje, se nuk donte t’i shtonte telashe vetes, duke armiqsuar vendet e perdes së hekurt dhe veçanërisht Rusinë, e cila atëhere i delte zot Shqipërisë. Komiteti kish vendosur ta paraqiste Reshatin para një konference shtypi në Romë, ku do të merrte pjesë e gjithë kryesia e Komitetit Shqipëria e Lirë, me Hasan Dostin në krye, diplomatë të huaj me qendër në Romë dhe gazetarë italianë e të huaj. I tërë fjalimi i Reshatit do të bëhej në gjuhën italiane, që e njihte si gjuhën shqipe.
Në gazetën “Flamuri” , korrik-dhjetor 1952 , shkruhej:” Mandej z. Hasan Dosti paraqiti një burrë të ikur fushave të përqëndrimit të Shqipërisë së roberuar, z. Reshat Again, i cili përshkroi vuajtjet, torturat dhe varrosjet për së gjalli me një mënyrë rrënqethse. Gazetarët u interesuan shumë për këtë kontakt direkt me fakte e nejrëz që janë prova të rralla dhe të gjalla të barbarizmit komunist.(Marrë nga libri “Hasan Dosti, një jetë për çështjen shqiptare”, faqe 203).
Tregimi i Reshatit mbi Maliqin, sepse atje kishte kaluar gjashtë muajt më të frikshëm e më të tmerrshëm të jetës së vet, ishte përkthyer në italisht dhe ai duhej veçse ta lexonte. E morën një ditë para dëshmisë në Romë dhe, me urdhër të amerikanit Lee, që ishte përgjegjës pranë tij, duhej të ishte i veshur keq.
Dalja e Reshatit para personaliteteve, që ishin atje, me rrjedhshmërinë e gjuhës italiane, bëri një përshtypje të madhe dhe të nesërmen të gjitha gazetat e Romës,disa dhe me fotografinë e tij, dhanë lajmin e kësaj konference shtypi.Komiteti Shqipëria e Lirë nxorri në këtë rast një buletin special në tri gjuhë, shqip, anglisht e italisht, me tregimin dhe historinë e Reshatit.
Vite më vonë, kur Reshati ishte në Kanda, Senati Amerikan nxorri një broshurë të vogël mbi Shqipërinë dhe okupacionin e saj nga ana e komunizmit. Në këtë broshurë, dy faqet e fundit janë mbushur me tregimet e tij rreth kampit të punës së detyruar në Maliq dhe jetën e të burgosurve në atë kamp.
Jo shumë kohë më pas ai u transferua në kampin e Marcatellos, afër Napolit, ku ishin strehuar dhe shumë shqiptarë të tjerë.
Shkoi aty në gushtin e vitit 1953 dhe më 1 mars të 1954-ës u nis për në Kanada, në kontinentin e Amerikës së Veriut, në vendin e liqeneve dhe akujve.
Provokimi, letër nga vëllai dhe nisja për Kanda

Një ditë i dërguan një letër nga Milano me emrin e një njeriu fare të panjohur. Kur e hapi këtë letër, njohu shkrimin e Pertefit, vëllait peng. Ai shkruante se ishte mirë dhe besonte që edhe Reshati të ishte mirë. Sigurisht që kjo letër ishte diktuar nga ata të Sigurimit të Tiranës dhe i dërgohej nga Milano, që të mos zgjonte ndonjë dyshim, ose të çensurohej. Letra e qetësoi shumë se i dha lajmin se Pertefi ishte gjallë dhe se punët shkonin jo keq në lidhje me qëndrimin e tij jashtë dhe çdo gjë ishte në rregull.Mirëpo Reshati i gjorë nuke dinte se vëllai ishet pushkatuar që në vitin 1951!
Mbasi mori garancinë për të shkuar në Kanada, Reshati iu drejtua Ministrisë së Jashtme, që t’i lëshonte një dokument udhëtimi si refugjat për të udhëtuar drejt vendit të panjohur, ku do të ishte streha e tij e re. Roma e refuzoi kërkesën tij. Atëhere iu drejtua Ministrisë së Jashtme Greke në Athinë, aty ku ai doli për herë të parë dhe ata ia dërguan menjëherë dokumentin që kërkonte dhe kështu, pas vizitave të doktorëve dhe intervistës në Ambasadën e Kanadasë në Romë, u përgatit për t’u nisur në Kanada, më 31 Mars 1954, ku e priste Hekuran Shaska, që i kish dërguar garancinë.
U nis nga Napoli me vaporin “Vulcania” për në Halifax të Kanadasë bashkë me qindra italianë dhe me shokun tij, Zija Boriçi nga Shkodra. Kaluan 15 ditë lundrim të ashpër, të fuqishëm dhe të rreptë në mes të oqeanit, dallgët e të cilit e ngrinin dhe e ulnin tërë atë bina vapori si një varkë të vogël. Pas shumë mundimesh mbërrijnë në Kanada.

JETA E RE NË TORONTO TË KANADASË

Më 1 prill 1954, së bashku me shkodranin Borici, zbritën në Halifax, qyteti bregdetar i krahinës së Nova Scotia, ku u pritën prej njerëzve të Këshillit Botëror të Kishave, që ishin ndërmjetësit e ardhjes së tyre në Kanada. Ata i ndihmuan për të marrë trenin, që nisej për Toronto. Pas afro katër ditë udhëtim treni arriti në Toronto, ku i priti Hekuran Shaska dhe Veledin Capoj. I tërë vendi ish mbuluar me borë të madhe. Reshati u sëmur nga të ftohtit dhe qëndroi brenda një javë. Kishte kollë të fortë dhe ethe.Jeta ishte e vështirë, saqë kalonte shpesh në dëshpërim të thellë, ngaqë puna në këtë kohë nuk gjendej dhe gjuha angleze e tij ishte ende e pasigurtë.Provoi të punoi si pjatalarës dhe ndërroi shumë vende, ngaqë e nxirrnin nga puna për shkak se merrnin të tjerë më të rinj që ua bënin më mirë punën.U shkroi letër në të katër anët Jakovës e të tjerëve për të patur ndonjë ndihmë në gjetjen e ndonjë pune sipas profesionit, po asnjë ndihmë nuk i’u dha. Edhe aty ku filloi të punonte si pjatalarës dërguan një informator shqiptar, që ta vëzhgonte. Dukej se ishet i futur ngase ai u zhduk shpejt dhe kur e takoi më pas përpiqej t’i fshihej Reshatit.
shikonte se çfarë do të bënte e si do reagonte ndaj punës si pjatalarës.
Reshati pyet veten: “E kush e dërgoi atë? Kush e di! Sigurisht, shërbimet kanadeze të nxitura nga kushërinjtë e tyre të jugut. Këtë e kuptova mirë se, ai, që më vërente mua si punoja tek pjatat, iku të nesërmen dhe s’e pashë më të vinte. Më vonë këtë zotëri e njoha fare mirë. Ai ishte një farë vagabondi shkodran dhe, kur i zura njëherë në gojë restorantin e grekut, ku kish qenë të më vërente mua, nuk ia pati qejfi fare të bënte fjalë dhe e bëri veshin e shurdhër. Ai ishte një shqiptar që kishte shërbyer në shërbimet angleze në Greqi. Emrin nuk ia ze në gojë, se s’ka rëndësi.”
Vuajti shumë derisa gjeti punë të rregullt në Dominion Citrus, në verë të vitit 1955. Këtu u qetësua mjaft, se 13 vjet punoi në verë në St. Davids dhe në dimër në Toronto. Në St. Davids ishte edhe kryetar i zyrës, edhe arkëtar, pra ishte një zyrë ku një njeri i bën të gjitha. Atje ndjehej mirë se fshati ishte i bukur e me pemë tërë verën.
Në Toronto atëhere ishin mjaft shqiptarë të ikur si Reshati dhe aktivë në Lëvizjen Mbretërore të Legalitetit. Në atë kohë nxorrën disa numra të ndryshëm të një gazete lokale me emrin “Djalëria”, bashkëpunëtori kryesor i së cilës ishte Reshat Agaj.
Reshati u aktivizua në politikë, duke qenë një aktivist i gjallë në Partinë e Mbretit. Mirëpo duket se ishte penduar për këtë kohë të shpenzuar. Ai shkruan ”26 vjet të tërë …mendoj se aktivizimi në parti ka qenë një gabim shumë i madh, që më ka kushtuar shumë si financiarisht, si në nervat e shkatërruara dhe në kohën e humbur, duke bërë armiq ata që s’duhej të bëheshin, armiq se ishin edhe njerëzit e mi, edhe njerëz që më kanë bërë e u kam bërë mirë e jo keq. Përzierja e shqiptarit me politikën është një përzierje harame, një përzierje eksplozive e shumë e hidhur, se shqiptari nuk e kupton e nuk e praktikon politikën, veçse në funksion të egos së tij të tmerrshme dhe të individualizmit të tij ekstrem e pa asnjë farë principi njërëzor dhe moral. Duke parë këto vite të gjatë politike shqiptare në mërgim, nuk ngurroj të them se demokraci të vërtetë në Shqipëri nuk do të ketë dhe s’do të ketë kurrë. Vetëm nëqoftëse një ditë fuqia supreme e Krijuesit të Gjithësisë do të urdhërojë që të ndryshohet themelisht brumi i qënies së shqiptarit, brum i ashpër dhe i egër, brum i krijuar për ngatërresa, luftra pa princip, shpifje, kryeneçësi të pavend dhe të pa shkak. Në themel të individualitetit të shqiptarit, janë influencat e huaja greke, italiane dhe të tjera më të largëta, plus ndasitë fetare të kohës. Prej këndej na del një çorbë e tmerrshme nastradini, që vihet re më mirë se kudo në babiloninë e mërgatës së sotme shqiptare.”
***
* Autori e shkroi shkrimin kur ishte editor i sec Shqip në Gazetën Illyria në Nju Jork. Teki Gjonzeneli me bashkshorten, mbesën e Reshat Agaj-it, Filnlandën, (që jetojnë në Nju Xhersi), e bija e Pertef Agaj, i pushkatuar nga diktatura komuniste, ia besuan Ditarin e zverdhur nga koha gazetarit. Shkrimi u ndërtua nga Ditari i Reshat Agaj, i cili së bashku me 50 mijë dollarë ua kishte lënë amanet miqve tij në Kenosha, Wiscans, SHBA, që t’ia dërgonin familjes në Vlorë pas vdekjes së tij, por me kushtin-pasi të binte komunizmi. Pikërisht ky ditar, u kompjuterizua nga Dardanesha Andoni Gashi dhe u redaktua nga Dalip Greca. Ditari-Libër”Vëllai i pengut”, pati shumë sukses në Shqipëri dhe ka njohur deri tani tre botime dhe sërish ka kërkesa. Po ashtu me ditarin u ndërtuan disa dossierë, që u botuan në Gazetën Illyria dhe në gazetat e Tiranës. Reshat Agaj,i diplomua në Itali, një intelektual nacionalist, ishte viktimë e sistemit, por pati kurajo që ta denonconte atë tek amerikanët dhe nuk bashkëpunoi me Sigurimin e Shtetit, që i mbajti vëllanë peng,e më pas ia pushkatoi.Për disa kohë Reshat Agaj kreu detyrën e Kryeredaktorit të gazetës”Atdheu”. Ai bashkëpunoi me Gazetën Dielli, Gazetën “Shqiptari i Lirë” i komitetit Shqipëria e Lirë dhe gazeta të tjera antikomuniste në diasporë.Eshtrat e Reshat Agaj prehen ende në Detroit. Ashtu si shumë nacionalistë të tjerë dhe ai pret kthimin në Atdhe.

Botimi i kutjimeve te ISMAIL QEMALIT NE vitin 1968 ne KANADA

November 28, 2013 by dgreca

Nga Gëzim Llojdia*

Teki Gjonzeneli nga Tragjasi i Vlorës me banim në Kenosha SH.B.A. Ish i persekutuar i regjimit. Dhëndër i familjes Agaj,më dhuroi një vit më parë një ndër botimet e rralla. Botimi “Kujtimet e Ismail Qemalit” është një ndër 1000copët në gjuhën shqipe të publikuara për herë të parë në Toronto,Kanada. Brenda këtyre kontureve, d.m.thbrenda faqes së parë të këtij botimi gjejmë emrin e përkthyesit nga anglishtja Reshad Agaj.Faqja e dytë shfaq këto të dhëna: The Memoirs of Ismail Kemal Bey që d.m.th kujtimet e Ismail Qemalit si dhe editorin që në këtë rast është Edited by SOMMERVILLE STORY ëith a preface by WILLIAM MORTON FULLERTON Copyrights by Constable Publishers London. Permission granted for publication in the Albanian Language Jan. 9th, HARMONY PRINTING LIMITED TORONTO, CANADA

Përkthyesi R.Agaj shkruan këtë dedikim:u kushtohet dëshmoreve te atdheut dëshmoreve te flamurit a tyre që ranë ne çdo vent dhe në çdo kohe për Shqipërinë e lirë e të pa varur për flamurin e shenjte te Scanderbe Kastriotit dhe te Ismail Qemalit.

Një fillesë e çuditshme: dy poezi në faqen 5. Fryte dritë e Shqipërisë,/ nga qytet i erret,/Ti veç dermën tindhelpërisë/ E të gëzoç na të mjerët./ Ti që kur dole në jetë/, Që kur bëri nëna djalë,/ Kokën e mbajte përpietë/Edhe shpirtin zjarr e valë.

(Nga “Kalendari Kombiar” i vitit 1900) (Kushtuar Ismail Qemalit nga Poeti i ri i asaj kohe Duçe J. Baba)

Poezia e dytë që është renditur pas kësaj i përket lirik Poradeci(“Bjene Telat” — Rapsodi nga poeti Lasgush Poradeci).

Bjenë Telat ven e vinë, Po na tundin Shqipërinë/, Toskerin, Gegërinë/, Me çdo vend me çdo krahine:/ Që në Shkodër në Janinë/, Që në Vlor’ e në Prishtinë:/ Opopo ç’’fitoj Lirinë ! Opopo ç’u ngrit rrëmeti!/ Seç u tunt si vale deti:/ Posi det që vjen me valë/, Po vjen rëndë e me ngadalë/, E po ndjek Smail Qemale:/ Smail-burri i shpje në Vlorë/ Me Flamur të kuq në dorë/, Me Flamurin e Lirisë/, Mu ndë thelp të Shqipërisë/! Shqipëri moj Shqipëri/! Hidhe lark atë shami/ Që të treti në të zi /Në vajtim e robëri!

Faqja 7 :Udhëtimi i Ismail Qemalit në Siqeli:

Pietro Scaglione që përshkruan këtë udhëtim historik te Ismail Qemalit na bën një shërbim të shquar. Ne të shohim me habi dhe me dridhje te forta shpirti se vëllezërit e gjakut tone e pritnë Atin e Kombit të udhëhequr si të thuash nga një fuqi profetike se Ay një dite do t’a nxirrte Atdheun në dritë. Kjo çerdhe e mrekulluarshme e arbëresheve na del para syve në atë kohe të largët të 1903 si një qendër ku valojnë këngët e bukura të Arbëris me bandën në krye dhe ku Shoqëria Kombëtare Shqiptare cvillon aktivitetin e vet për çlirim te Atdheut. Shume interesante të vrehet se si, qysh në atë kohë Ismail Qemali sheh rrezikun e Shqipërisë nga Rusija dhe kërkon t’i hapë sytë dhe Italisëvetë duke dashur që të kuptojnë se fati ynë dhe i atyre vetë është i njëjtë andaj duhet të ndihmojmë njëri tjetrin . . .

Po kush ish ky Pietro Scaglione dhe c’ka bërë? Qe një shqiptar i flaktë nga arbëreshet e Siqelisë i cili lindi ne Plana dhe sosi ditët e tij në Shtetet e Bashkuar të Amerikës. Nuk dihet as data e lindjes as ajo e vdekjes. Ka qenë shumë i varfër dhe vetë mësoj si autodidakt i shtyre me tepër që t’i shërbej idealit tij që aqë me buçitje valonte në zemër. Në Shtetet e bashkuar nxori për disa kohe një gazete me emrin “Afrimi” dhe në 1929 e ndryshoj në “Albania”. Gjithë jetën rrojti i varfër se gjithë c’kish i prishte për botime.

Vëllimi nga është nxjerre përshkrimi i udhëtimit të Ismail Qemalit në Siqeli quhet “Historia e Shqiptareve te Italisë” dhe mban gjithashtu një perhyrje nga Lumo Skendua (Midhat Frasheri) i cili në atë kohe ndodhej ne Barcelone (8 Prill 1921). Qofte perhyrja e Midhat Frasherit qoftë parethenja e Prof. Josef Kadikame lavdërojnë veprën e këtij arbreshit te flakte Petro Scagliones. Në perhyrjen e Midhat Frasherit lexojmë midis te tjerave: “Kam dëgjuar se arbreshet, pasi dalin nga kisha, burra, gra dhe fëmijë, kthehen nga dielli — drejt asaj pike ku në kujtim të tyre janë varret e stërgjysheve — bien në gjunjë dhe këndojnë një kantike patriotike. Nuk e di në jetën t’ime gjë me të mallëngjyeshme dhe me poetikërisht sentimentale se këto lutje, që lutje ,është dhe një hov, një klithje e zemrës drejt një vendi prej të atit fati i verbër i ka ç’këputur po që gjaku nuk i le t’a harrojnë.

Reshat Agaj me punën e tij ka derdhur me një kosto jo të vogël: qindra vargje,mijëra fjalë, që janë produkt i këtij deti shpirti të pafund njëkohësisht të paanë,rrëfen kohën dhe si i përktheu kujtimet e Ismail beut.Mirëpo ky rrëfim nuk vjen në këtë botim të vitit 1968 botimi i Kanadas,por gjëndet në librin me kujtime të Reshat Agaj „Vëllai ipengut“.Kapitulli:Aksident në rrugë, përkthej kujtimet e Ismail Qemalit.Përshkrimi i R.Agaj është ky:“Një ditë nëntori te’ vitit 1965, kur isha duke shkuar në punë në Dominion Citrus, duke kaluar rrugën, një autobus më ra pas krahëve dhe më hodhi përdhe me rrëmbim. Qe një aksident i papritur, më shumë’ nga pakujdesia e shoferit të autobusit, se sa nga pakujdesia ime. Ndeshja u bë anash, se, po të më kishte rënë përpara, do më kishte shtypur në vend. Kur rashë, i goditur nga pas, instiktivisht, Zoti më mësoi të vë dorën time në balle dhe duke rënë përtokë në xhade, dora ime e majtë iu bë mbrojtje kokës, që u përplas mbi të në tokë. Qe një tronditje e madhe, po nuk pësova asnjë dem, qoftë në kockë, qoftë në ndonjë anë tjetër të trupit. Po nga rënia me fuqi, u trondita shume sa hë për hë m’u muarën mendtë dhe pejzat e dorës në të mbërthyer, aty ku ngjitet krahu me shpatullën, u shembën. Kisha dhimbje shumë të forta e s’mund ta lëvizja dorën fare. Doktori me tha se këto dhimbje vijnë nga këputja e disa pejzave, që kanë lidhje me krahun e shpatullën e kështu shkaktojnë shumë dhimbje, të cilat do t’i kisha për shumë kohe. Doktori më dha leje të gjatë dhe më rekomandoi kura elektrike të krahut dhe ilaçe kundër dhimbjes. Meqenëse dorën fillova ta lëvizja pake dhe pas dy javëve nuk me dhimbte si me parë, mendova të përktheja kujtimet e Ismail Qemal Vlorës, që kisha lexuar më parë dhe ndodheshin në bibliotekën e Torontos. Fillova nga përkthimi, duke mos patur dhe aq besim në veten time, nëse do ia dilja mbanë punës, ashtu si duhej. Faqet e para të përkthimit ua lexova për mendim dhe këshilla dy shokëve të mi, Viktor Emanolit dhe Zija Boricit, të vetmit që kisha e që mund të më jepnin një gjykim mbi punën time. Me entuziazmin e tyre, ata më ngrohën dhe mund të them se përfundimisht më nxiten t’i futesha me vendosmëri kësaj pune. Kështu iu vura punës, se kohë kisha plot dhe brenda katër muajve e mbarova përkthimin e tërë kësaj vepre. Më duhet të shtoj se tërë shpenzimet e botimit u vunë nga Nysret Bejkomalaj, i cili më tha të nisja botimin se harxhet do t’i kisha nga ai. Nysreti mori tërë paratë që mblodhëm nga shitja e mese dyqind copëve dhe te tjerat që ai ka shitur me vone. Ato cope libra që mbeten, gati 750-800, ia nisa Nysretit ne Ottava, që t’i mbante atje, në rast se do të shiteshin me vonë, ose në qoftëse do të hapen Shqipëria e Kosova a kushedi ndonjë rast tjetër. Librat janë atje edhe sot. Nga falënderimet që pata me rastin e punës time letrare, e para në jetë, ishte kënaqësia që më dha recensioni i të ndjerit Prof. Nexhat Peshkëpia në gazetën e Komitetit “Shqipëria e Lire”, i cili midis të tjerave shkroi: ” Bravo! T ë lumtë Reshat! Puna jote është e bekuar”. Në një letër tjetër, qe mora nga Mbreti Leka i pare nga Spanja, midis të tjerave, ai me shkruante: ” Me punën dhe me mundimin tënd na ke zbardhur faqen dhe na ke nderuar përpara te huajve”. Si duket atyre te Ministrisë se Jashtme në Londër u kishte ardhur shumë mirë, se Ismail Beu kishte qenë miku i tyre i ngushtë dhe kujtimet e tij na mbeten neve vetëm në sajë të interesimit të veçantë të anglezëve e veçanërisht të Ëilliam Morton Fullerton, një amerikan dhe nga anglezi Sommerville Story, që shkroi e redaktoi kujtimet në anglisht dhe bëri punën më të madhe.

Në parathënien e botimit William Morton FULLERTON thotë kështu po sjellim vec një faqe :Duke paraqitur “Kujtimet” e Ismail Kemal Beut me ane te kësaj hyrjes t’ime dhe me ane te pake shënimeve te pa nevojshme, por le të shpresojmë jo absolutisht të pa vlerë, unë nuk bëj gjë tjetër veçse mbaj një premtim solemn që i bëra gatë muajve që në kaluam së bashku në Paris në 1917 dhe 1918. Qe natyrisht një gjë e thjeshtë për Ismail Kemal Bejne që të më kërkonte mua një premtim të tillë. Në të vërtetën ky libër kujtimesh nuk do qe shkruar fare po të mos kish qenë këmbëngulja ime e pa prerë. Për më tepër shumë i zënë drejt për drejt me punët e luftës dhe cvillimin e saj që t’i ofrojshe mikut t’im bashkëpunimin e përhershme që kërkonte dhe që në fakt kishte nevojë- unë prapë së prapë qeshë në gjendje që t’i jepsha ndihmën e domosdoshme që rasa lypte. Këto “Kujtime” në fakt janë edituar nga Sommerville Story dhe është detyra e të dy palëve që të mos lënë asnjë dyshim se çdo të thotë në ketë rasë “Botimi” në fjalë. Dalja e këtij libri në dritë qe një pune e vështirë. Gjatë prodhimit të kësaj lande Ismail Kemal Beut i ranë mi shpatulla halle personale shpesh here të renda dhe halle të tjera më të rënda në lidhje me problemet patriotike të lidhur me të ardhmen e Atdheut Shqiptar. Ay nuk i dha, dhe pa dyshim nuk mundte t’i dedikonte kësaj pune, tërë kohën e tij. Gëzimet dhe enthusiazmi që nuk i kish të përhershme, mungesat e tij plot ankth për punë të tjera më të rëndësishme, edhe methodat e tij që nuk qenë të vazhdueshme kur i binte rasa të rikthehesh në detyrën e mbledhjes së këtyre kujtimeve, e bë ri punën e redaktimit një barrë shumë të rëndë, për suksesin e veprës të cilën Z. Story e kish marrë përsipër. Me gjithë këtë pa ndihmën e veçante qe Z. Story dha pre ketë vepre këto kujtime kurrë nuk do të kishin dalë në dritë.