Viron Kona – Dielli

Pathyeshmëria dhe madhështia e Gjergj Kastriotit – Skënderbeut

November 6, 2021 by s p

Viron KONA

Një përkthim i vyer nga suedishtja në shqip i të mirënjohurit Sokol Demaku.

“Këtu pushon Kastrioti, ai, SKËNDERBEU! Sa i shkathët ishte ai! Sa i drejtë ishte ai!…Çfarë modeli për mbretërit!”

Zannovich Stephan

Sokol Demaku, poet, shkrimtar dhe përkthyesi i njohur, bir i denj i Drenicës legjendare, një shqiptar i madh në mërgim, rrezident në qytetin e tekstilit Borås të Suedisë dhe përherë befasues, kësaj here na ka dhënë një gëzim të ri, duke përkthyer nga suedishtja në shqip veprën madhore historike: “I madhi Castriot ME LLAGAP Skënderbeu – Mbreti i Shqipërisë, Duka i Madh i Epirit”, të autorit Zannovich, Stephan, apo Stiepan, botuar në Stockholm të Suedisë nga Anders Zetterberg, 1788.

Botimi në shqip është realizuar në Shtypshkronjën “Lena Graphic”, Prishtinë, në të dy gjuhët: shqip dhe suedisht. Një histori e padëgjuar deri më sot, shkruar nga të huajt për Kryetrimin Gjergj Kastrioti – Skënderbeu.

Luftëtari i madh,

që ngriti në piedestal vlerat e lirisë së popujve

Janë shkruar qindra libra për jetën dhe bëmat e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, aq sa besoj që, edhe studiuesit e tij më të zellshëm nuk kanë arritur t`i lexojnë dot të gjitha. Kërkohet mbase grup studiuesish dhe historianësh, që duke i lexuar ato libra, të hedhin edhe më shumë dritë mbi jetën dhe bëmat e Heroit tonë Kombëtar, për të cilin, bota, që kur ai ishte në kulmin e madhështisë së tij e deri në ditët e sotme, ka folur e vazhdon të flasë me admirimin, pasi ai ngriti më shumë se kushdo tjetër në piedestal, vlerat e lirisë, shfaqi virtyte të rralla heroizmi, trimërie, dashurie dhe besnikërie për popullin e tij të vogël nga numri, por me përmasa të jashtëzakonshme për nga vlerat e shumfishta humane, për nga virytet e besës, mikpritjes, besnikërisë dhe dashurisë së pa krahasueshme për atdheun.

C:\Users\viron\Desktop\auto_dkkwke1610875897.jpg

Ne dhe popujt e tjerë përparimtarë ndihemi gjithnjë vlerësues dhe krenarë me kryetrimin Gjergj Kastrioti – Skënderbeu, me cilësitë e vyera dhe aftësitë ushtarake unike të tij. Emri dhe vepra madhështore skënderbejane, ka shekuj që qëndron e palëkundur dhe e madhërishme, jo vetëm në monumentet, bustet e shtatoret nëpër truallin shqiptar të copëtuar, por edhe në shumë e shumë vende të botës, në sheshe, rrugë, bulevarde, institucione dhe vepra historike, shkencore, kulturore e artistike. Mbi të gjitha, emri dhe vepra e tij është shkrirë në zemrën e popullit shqiptar, është trashëguar dhe përcjellë në breza, duke u identifikuar përherë me lirinë. Në veprën unike të heroit tonë kombëtar, popujt e Evropës dhe të botës kanë marrë mësimin e madh e të vyer se, sado i vogël qoftë një popull, kur ai është i bashkuar, kur është i motivuar dhe me një qëllim të madh të lirisë, s`ka forcë dhe fuqi që ta kthej nga rruga, s`ka fuqi që ta nënshtrojë dhe ta mbaj nën sundim. Këtë mësim të madh historik, kryetrimi ynë legjendar e provoi dhe e farkëtoi në betejat dhe luftërat e tij gjithnjë fitimtare me fuqinë më të madhe perandorake të kohës.

Viron Kona: Një rrugëtim magjeps në Veriun e Largët me Sokol Demakun - Albspirit

Sokol Demaku, poet, publicist, përkthyes i njohur

Vepra më e re për Skënderbeun,

kësaj here erdhi nga Suedia

Është një libër i përkthyer me një shqipe të qartë e të pastër, që plotëson e zgjeron më tej kulturën tonë rreth personalitetit të Heroit tonë Kombëtar, Gjergj Kastriotit – Skënderbeut.

Si fillim, duhet të themi se, vepra e Marin Barletit “Historia e Skënderbeut”, e shkruar në latinisht dhe e botuar në Romë, midis viteve 1508-1510, jo vetëm e bëri Barletin të famshëm, por ajo u bë edhe burim i një literature të gjerë, të shkruar në gjuhë të ndryshme: portugalisht, spanjisht, gjermanisht, frëngjisht, anglisht, serbisht, greqisht, japonisht… Për këtë vepër Barleti u mbështet tek dëshmitë e të tjerëve, dhe nga shumë studiues, Barleti u cilësua edhe burimi kryesor i veprave të tjera kushtuar Historisë së Skënderbeut. Nga ajo vepër, ata morën frymëzimin, por edhe fakte e dokumente, që ndriçonin figurën madhështore të kryetrimit shqiptar.

Duket se, edhe autori i veprës “Skënderbeu”, për të cilën po flasim, e ka këtë frymëzim e mbështetje historike nga vepra bazë e Barletit, por, ai e plotëson kuadrin e figurës së heroit tonë edhe me të dhëna të tjera të kohës, që vijnë nga dokumente dhe libra të tjerë të shkruar, ashtu dhe nga episode, rrëfime e histori të dëgjuara nga bashkëkohësit, kjo, sepse fama e Gjergj Kastriotit – Skënderbeut ka vazhduar me shekuj dhe me një përhapje të gjerë në të gjithë Evropën, madje edhe në kontinentin amerikan, ashtu dhe në Azi, Australi e në shumë e shumë vende të tjera. Ndërkaq, libri ka “fytyrën”, mendimin dhe individualitetin krijues të Zannovich Stephan.

Nëpërmjet përkthimit, Sokol Demaku na e pëcjellë Gjergj Kastriotin ashtu siç e ka përshkruar autori, të madhërishëm, me vlera që i kishte vetëm Ai dhe që ua trashëgonte trimave të tij përmes fjalës së mençur dhe shembullit e veprimit, duke i frymëzuar e nxitur ata drejt qëllimit të madh të mbrojtjes së atdheut, të lirisë dhe të pavarësisë.

Gjergj Kastrioti-Skënderbeu

Ne ndihemi kureshtarë kur Zannovich Stephan shkruan për familjen Kastrioti, për Gjon Kastriotin dhe përballjen e tij me një nga sulltanët më të fuqishëm të kohës, Muratin e II, teksa ndjekim me emocion rrëfimin sesi ai la peng djemtë e tij te sulltani… “Gjergj Kastrioti, – shkruan autori: – nuk ishte më shumë se gjashtë vjeç kur u ekstradua nga Perdandoria turke, ai u bë synet në bazë të ligjeve të Muhamedit… E, ndërsa ai zotëronte të gjitha cilësitë e mendjes dhe të trupit…, Murati tregoi një simpati të veçantë për të, duke i dhënë një edukim mjaft të mirë”.

Ndihemi krenarë kur lexojmë se ”Gjergji rritej e bëhej më i madh, edhe forca i rritej aq shumë, sa askush në vendet e lindjes nuk kishte një trup më të fortë, krahë më të mbushur dhe guxim më të patrembur, sa Ai. Atij iu vu në dizpozicion një mësues mjeshtër, i cili i mësoi Gjergjit turqisht, arabisht, greqisht, italisht, sllovenisht si dhe gjuhën latine…

Në shkollat më të mira turke ai mësoi të përdorte armët, të kalëronte, si dhe të bënte të gjitha ushtrimet e trupit, që janë të nevojshme për të pasur sukses në shërbimin ushtarak. Ai përfitoi njohuri për veten e tij aq mirë nga ata mësues të aftë, të cilëve iu ishte besuar edukimi i tij. Në të gjithë konkurset publike, ai fitoi të gjitha çmimet konkurruese, por gjithashtu, ai çdo ditë merrte çmime të reja dhe lëvdata nga Murati. Në moshën 18 vjeçare, Sulltan Murati II e emëroi Gjergj Kastriotin komandant të mbi 5.000 kalorësve dhe e dërgoi në Azi….

Me atdheun në mendje dhe në zemër

Dhe, kështu, nisin e marrin udhë e shfaqen përpara lexuesit aftësitë e mëdha luftarake, zgjuarësisia, trimëria dhe heroizmi i tij në sytë e Perandorisë së madhe Osmane dhe të vet Sulltan Muratit të II. Autori i “Skënderbeut” të shqipëruar nga Demaku, vë në dukje se, në betejat dhe fushatat që Skënderbeu udhëhiqte kundër kundërshtarëve dhe armiqve të Perandorisë Turke, ai në mënyrë të maskuar sillej butë dhe përpiqej të mos bënte krime në zonat e të krishterëve, ”ai kurseu gjakun e tyre aq sa mundi”.

Ndërsa Gjergji ekspozonte çdo ditë jetën e tij, Murati ishte informuar se Gjon Kastrioti, regjenti legal i Shqipërisë, kishte vdekur. Murati i pabesë, mosmirënjohës menjëherë sulmoi dhe mori shtetet e tij… Gjergji ishte shumë i pikëlluar….Por ai nuk lejoi që të vihej re…Sidoqoftë, ai po mendonte për mjete, si dhe për mënyrën për të rikthyer mbretërinë e paraardhësve të tij. Ai kërkonte një mundësi të favorshme: të linte oborrin mbretëror të Muratit, të merrte në zotërim Krujën, kryeqytetin e shteteve të tij. Rasti erdhi kur Murati II ngriti në këmbë një ushtri prej 80.000 burrash, të cilën e dërgoi në Hungari.” Ndërkaq, urdhëroi Caram beun dhe Kastriotin të shkonin përpara me 25 mijë burra. Huniadi do t`u kundërvihej me 10.000 burra. Kur hungarezët bënë një sulm të shpejt kundër turqve, Kastrioti, menjëherë u tërhoq prapa me trupat e tij dhe pastaj ktheu shpinën duke ikur…

Gjergji ishte nisur për në Shqipëri…Brenda tetë ditësh arriti në Dibrën e Epërme dhe hyri në Krujë, më 28 nëntor 1443.

Bir i denj i popullit shqiptar

Libri na rrëfen sesi Skënderbeu forcoi pushtetin, sesi iu drejtua popullit dhe princave shqiptarë, sesi thërriti Kuvendin e Lezhës, ku princat e zgjodhën Skënderbeun gjeneral për ushtritë e tyre, e pranuan gjithashtu atë edhe për Sovran të Shqipërisë.

Atëherë Shqipëria ishte e ndarë në principata, ku konkurrenca mes fiseve për të mbrojtur interesat e tyre ishte e dukshme. E pikërisht Gjergj Kastrioti-Skënderbeu, në atë kuvend të 2 marsit 1444, duke formuar “Lidhjen e princave shqiptarë”, ia arriti t`i mbante ata të bashkuar deri në fund të jetës së tij. Nisi kështu ajo udhë e gjatë fitoresh të njëpasnjëshme, që do të tregonin aftësitë legjendare të Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, talentin e tij të jashtëzakonshëm dhe taktikat e tij në luftime mbrojtëse dhe sulmuese, zemrën e tij të madhe, mençurinë dhe inteligjencën, besimin te bashkëkombësit e tij besnik deri në vdekje, besimin te qëllimi i lartë i misionit të tij çlirimtar dhe, pastaj, ato mësime të vlefshme që mori Evropa dhe bota prej veprimeve dhe atyre dhjetëra betejave të tij të guximshme. Ishte kjo famë, e cila bëri që mendjet më të shquara të kohërave të shprehen për Gjergj Kastriotin-Skënderbeun. Kështu, në veprën e tij, Volteri shkruan se ”Sikur ta kishte mbrojtur Skënderbeu Kostandinopolin, turqit nuk do të kishin mundur ta merrnin atë në maj 1453”. Kurse studiuesi gjerman Fallmeyrarer, shkruan se Gjergj Kastrioti paraqet “Udhëheqësin më të përgatitur, më të suksesshëm dhe mjeshtrin më të madh të luftës”.

Ky libër, në përkthimin mjeshtëror të Sokol Demakut, na bënë krenarë ne shqiptarëve për Heroin tonë Kombëtar, na frymëzon dhe na nxit më shumë për dashurinë ndaj atdheut dhe besimin se, populli shqiptar ka një histori të pasur dhe të jashtëzakonshme, që bota duhet ta njoh më mirë. Për këtë duhet të jemi ne shqiptarët në radhë të parë prezantuesit e kësaj historie, jemi ne që duhet t`i tregojmë botës për heronjtë dhe për dëshmorët tanë, për qëllimet e tyre të larta, duke rrëfyer kështu të vërtetën dhe duke nderuar sakrificat dhe gjakun e tyre të derdhur për lirinë e vendit, por dhe për të mbrojtur Evropën nga egërsia e barbaria turke. Me veprën e tij heroike, Gjergj Kastrioti i dha më shumë shkëlqim historisë sonë, te figura dhe vepra e tij ne shqiptarët shohim portretin tonë, ndjejmë rrjedhjen e gjakut të të parëve tanë ilirë, tek ai janë edhe Bardhyli, Genti, Teuta, Glaukia…,janë heronjtë dhe dëshmorët që kanë vaditur me gjak këtë truall të dashur dhe të shenjtë.

Neveri popullore ndaj shpifësve ordinerë

Edhe në këtë libër të Zannovich, sikurse edhe në shumë vepra të tjera që janë shkruar për Kastriotin, shfaqet madhështia dhe fuqia e kryeheroit tonë në mbrojtje të Shqipërisë dhe të Evropës nga pushtuesit osmanë. Shkrimtari lartëson me fakte dhe dokumente rolin dhe shembullin unik dhe vital të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, por, njëherazi duket se, në mënyrë të tërthortë, fshikullon ata individë, që u duket vetja “origjinal” dhe vënë në dyshim emrin dhe veprën madhështore të Skënderbeut. Doemos që keni dëgjuar, të nderuar lexues, për vaporët e mëdhenj transoqeanikë, që i bien tejpërtej deteve dhe oqeaneve, që përballojnë dallgë të fuqishme dhe stuhi të lemerishme, duke triumfuar mbi to e duke çarë gjithnjë përpara? E pikërisht, në pjesën fundore të tyre, ngjiten disa tipe midhjesh të zeza, që lundrojnë së bashku me ata vaporë, si të ishin pjesë e tyre. Po, atë tjetrën e keni dëgjuar, më duket e thotë Sigmund Frojdi (1856-1939) se “miza në kokë të kalit, kujton se e tërheq ajo karrocën!”. Kështu, edhe ata njerëz të neveritshëm, të “krahasuar” me midhjet dhe me mizat, duke sulmuar figurën madhështore të Heroit tonë Kombëtar, u duket vetja se mund të jenë edhe ata të lavdishëm dhe madhështorë. Populli ka ndjerë gjithnjë neveri ndaj atyre, që shfaqen nga llumi i zi i kënetave t`ndyra e vjellin vrerë; ndaj atyre sahanlëpirësve, pehlivanëve, “hardhucave”, që nxjerrin kokat poshtë gurëve e pështyjnë, ndaj atyre “lepujve”, që bëhen trima dhe “kruhen” si luanë. Të gjithë kanë një synim të shpifur: të njollosin gjakun e pastër arbëror, t`ia nxjerrin popullit heroin nga zemra dhe të lëkundin besimin ndaj tij. Ata kritizerë, të huaj apo dhe ndonjë bukëshkalë shqiptar, bëjnë çmos ta nxjerrin Gjergj Kastriotin nga këngët e legjendat, nga librat e dokumentet e shkruara të historisë, duan t`i shuajnë gjurmët e tij në gurë e kështjella, duan ta rrëzojnë nga kali e ta shkelin me thundra. Duke tentuar gjithmonë ta paraqesin Heroin tonë të zakonshëm e të rëndomtë, ata tentojnë ta zbresin nga piedestali i lartë i lirisë!

Libri i Zannovich, që kemi në dorë, mund të themi se nënvizon thuajse në çdo faqe të tij se, Gjergj Kastrioti- Skënderbeu, bir i denj i kombit arbëror, është njehsuar me kështjellat dhe flamurin, nderohet si prijësi dhe udhëheqësi më popullorë i kohërave. Emri dhe vepra e tij ndritin në historinë shekullore shqiptare, evropiane dhe botërore, duke shërbyer gjithnjë si një “Yll polar”, për popujt që luftojnë për liri…

Vepra e Gjergj Kastriotit

është e njesuar me popullin, me truallin, me kështjellat…

Milan Shuflai, albanologu kroat, që u sakrifikua për Shqipërinë, duke folur për Gjergj Kastriotin-Skënderbeun, mes të tjerash ka thënë: ”Është e kotë të kërkosh dokumente në Shqipëri për Skënderbeun, përveç atyre që janë shkruar nëpër shkëmbinj, sepse çdo gjë që ishte e shkruar, u dogj nga turku!”

Vepra madhështore e Skënderbeut, tashmë dihet, ajo edhe sikur të zhduket çdo dokument nga arkivat e vendeve ballkanike e evropiane, është në zemrat e popullit, në mitet, legjendat, poemat dhe në rapsoditë e tij, në toponimet dhe rrëfimet që trashëgohen nga njëri brez në tjetrin; ajo është në malet, gurët e rëndë dhe kështjellat, grykat, kepat, kishat, luginat, burimet, fshatrat e krahinat me emrin e tij; ai është në ligje, në emra ditësh të shënuara dhe festa, që mbajnë emrin e tij… Koha kur ai veproi, në fjalorin zyrtar e popullor merr emrin “epoka e Skënderbeut”, kështu dhe armët e tij, mjetet e luftës, vendet ku shkelte dhe ku banonte, ku organizonte mbrojtjen dhe sulmet kundër pushtuesve. Ne sot kemi flamurin me emrin e tij, kemi sheshe, bulevarde, rrugë, tituj nderi, qindra vepra historike, letrare, skulpturore, piktorike, deri dhe vepra muzikore operistike që i janë kushtuar atij, nga artistë shqiptarë dhe të huaj. Kemi qindra toponime me emrin e tij, rrëfenja dhe legjenda pa fund me emrin e tij. Por kanë edhe vendet fqinjë, kanë edhe shtetet e Evropës, që e patën shembull apo u frymëzuan prej tij. Sikurse, për emrin, veprën dhe famën e Gjergj Kastriotit janë shprehur dhe kanë shkruar dhjetëra personalitete të mëdhenj… Vepra e Skënderbeut është kudo e, mbi të gjitha në kujtesën e popullit shqiptar dhe zemrën e tij të madhe…

Siç shprehet me të drejtë shkrimtari ynë i madh Ismail Kadare: ”Gjergj Kastrioti ishte prijësi më i madh i Ballkanit, absolutisht më i madh i epokës së vet. Ai ishte i pari që përpunoi me mendje të hekurt dhe vizion madhështor, rrugën e Shqipërisë, nga do të ecte ajo, nga Lindja apo nga Perëndimi… Ai… i dha vendit të tij një orientim drejt Evropës, deri në fund, sa vdiq! Ai ishte testamenti i parë i orientimit të shqiptarëve…” Dhe, si për ta mbyllur këtë tekst, po përmend fjalët e Papa Kaliksti III, i cili shprehej: ”Si një pendë e patundshme, Gjergj Kastrioti ndaloi furinë e sulmeve turke dhe i pengoi të zaptonin Evropën Kristjane!”

Luftëtar i madh, por dhe diplomat i madh

Nga ky libër i Zannovich përkthyer nga z. Demaku, del qartazi se Gjergj Kastrioti – Skënderbeu e tregoi veten jo vetëm si një kryeluftëtar të përmasave evropiane dhe botërore, por edhe si një diplomat i mençur, duke vendosur aleanca, marrëdhënie dhe veprime diplomatike në interes të vendit të vetë, gjithnjë duke qenë realist dhe i ndërsjelltë në mbajtjen dhe forcimin e këtyre aleancave, duke i dhënë drejtimin e qartë dhe të duhur vendit të tij, drejt perëndimit, drejt Evropës. Me “Beslidhjen e princave shqiptarë”, më 1444, ai krijoi një përvojë që do të shërbente në shekuj si një mesazh i madh për bashkimin e popullit shqiptar, por dhe për popujt që luftojnë për liri, me devizën: “Të bashkuar, s`mund ta na thyej askush”.

Interesante ishin aleancat dhe marrëdhëniet diplomatike që ai vendosi me shtetet evropiane, veçanërisht me fqinjët, por edhe më gjerë. Nuk duhet të harrojmë se, Evropa e asaj kohe ndryshonte shumë nga Evropa e sotme, kështu që edhe orientimi diplomatik ishte i ndërlikuar. Kjo, për faktin se në atë shekull, siç shprehen historianët dhe studiuesit, Evropa përbëhej nga qindra shtete, nga qindra principata dhe mbretëri, që ishin shpesh herë në luftë dhe konkurrencë e konflikte të rënda me njëra-tjetrën. Në ato kushte, shteti i vogël shqiptar, as që i hynte në sy fuqive evropiane, por, me kohë, pas fitoreve të bujshme të Skënderbeut kundër turqve, interesi evropian ndaj Shqipërisë dhe vetë Skënderbeut si një strateg i madh, sa vinte e rritej. Këtë e tregojnë marrëdhëniet e tij diplomatike me Vatikanin dhe letërkëmbimet e shumta, ndërkohë dhe vizitat dhe ndihmat e ndërsjellta. Ai fitoi besimin e Vatikanit dhe të të katër papëve të Selisë së Shenjtë, të cilët e mbështetën Skënderbeun dhe luftën që ai zhvilloi me Perandorinë Osmane. Kjo mbështetje ishte aq e veçantë sa, në vitin 1457 Papa Calixtus III e shpall Skënderbeun “Kapiten-Gjeneral të Selisë së Shenjtë, duke i dhënë atij edhe titullin “Atlet i Krishtit”…Madje ishte planifikuar që nga Papa Piu II, Gjergj Kastrioti të shpallej në mënyrë solemne mbret i Shqipërisë dhe udhëheqës i koalicionit të gjithë krishterë në mbrojtje të Evropës prej osmanëve…

Aleanca të forta dhe lidhje diplomatike ai mbajti me Vladislavin e Hungarisë dhe gjeneralin e famshëm Janosh Huniadi, me Venedikun, me Raguzën (Dubrovnikun), me Mbretërinë e Napolit dhe me Alfonsin e Ferdinantin. Nga këto marrëdhënie dhe aleanca, Gjergj Kastrioti, krahas mbështetjes morale, pati edhe ndihma të vazhdueshme me ushtarë, me teknikë luftarake, ndihma në të holla.. Por, po aq interesante janë edhe marrëdhëniet që ai krijoi me mbretërit e Milanos, Firencës, Sienës, Burgonjës, por edhe me mbretërit e Francës, Polonisë, Spanjës etj. Sikurse, shprehin mençuri dhe diplomaci letërkëmbimet e Skënderbeut, deri edhe me armiqtë dhe kundërshtarët e tij, si ato me sulltan Muratin II, me të birin e tij sulltan Mehmetin (Fatihu-Ngadhnjyesi), me mbretër e gjeneralë të fuqishëm të kohës etj. Me diplomacinë e tij, Gjergj Kastrioti – Skënderbeu çeli edhe shtigje dhe krijoi fusha bashkëpunimi mes shteteve për të zhvilluar marrëdhënie tregtare, duke garantuar qarkullimin e lirë të tregtarëve dhe të mallrave në territoret shqiptare…Ai, si përherë, ishte i mprehtë, inteligjent dhe me aftësi parashikuese për veprimet që do të pasonin, sikurse shfrytëzonte çdo mundësi dobiprurëse, që i shërbente vendit e popullit të tij dhe qëllimit të lartë të lirisë.

Davidi dhe Goliati një legjendë.

Gjergj Kastrioti Skënderbeu një realitet i gjallë shqiptar

Libri “Skënderbeu” i Zannovich, i përkthyer nga suedishtja në shqip nga Sokol Demaku, të entuziazmon, sidomos kur përshkruan betejat e pabarbarta në numër ushtarësh mes ushtrisë së Skënderbeut dhe armiqve të tij. Ndonëse shikonte se përballë kishte forca të shumëfishta në numër dhe të armatosura me mjetet më moderne të kohës, Gjergj Kastrioti nuk tërhiqej, nuk frikësohej, ai dinte se ç`bënte, sulmonte në kohën e duhur, në vendin e duhur dhe duke qëndruar vet trimërisht në ballë të betejës, duke dalë përherë fitimtar. Kjo metodë luftarake e tij, që, me një numër të kufizuar ushtarësh, sulmonte një ushtri gjigande, sigurisht të gjithëve në botë u kujtonte legjendën e betejës mes Davidit dhe Goliatit, ku, ky i fundit, gjigand nga trupi dhe pamja, fodull, arogant dhe mendjemadh, mendonte se do ta copëtonte me një goditje të vetme Davidin trupvogël. Por, ndodhi krejt e kundërta. Ai u shtri sa gjatë-gjerë, vetëm nga një goditje mjeshtërore e Davidit… Kështu, betejat e Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, mund të themi se ishin “të ngjashme” me këtë legjendë, veçse këto ishin të vërteta, reale, të dokumentuara dhe me jehonë në të gjithë popujt e Ballkanit dhe të Evropës së asaj kohe. Parapëlqej të citoj këtu thënien e Aleks Budës, historian, ish-kryetar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë: ”Veprimtaria e Skënderbeut nuk është “një balon i fryrë”, siç është thënë, por një fakt historik. Këtu s`kemi të bëjmë me operacione banditësh nëpër male, por me një luftë gjigandeske, me përpjestime evropiane, që zgjati më tepër se një çerek shekulli dhe vuri përballë forcave vigane turke, popullin tonë të vogël”.

Sigurisht që, Gjergji kishte edhe një përparësi, kishte në ushtrinë e tij shqiptarët, arbërit, luftëtarë të dalluar dhe të rrallë për nga heroizmi, guximi dhe trimëria e tyre, por edhe nga aftësitë e mëdha luftarake. Ata preferonin një armatim të lehtë, krah dhe muskuj të fortë, kuaj të shpejtë dhe mjeshtëri në luftimet me shpatë, heshtë e shigjetë, por edhe trup me trup me forcat armike, ndërkohë që ndiqnin shembullin e prijësit të tyre të pathyeshëm e me pamje madhështore, që nuk iu druajt asnjë beteje, asnjë dueli, asnjë dyluftimi. I referohem përsëri Volterit, kur shkruan: “Shqiptarët janë ushtarët më të mirë të atyre anëve. Skënderbeu diti mirë të shfrytëzojë trimërinë e tyre dhe terrenin e ashpër malor të vendit të vet, prandaj me pak trupa ai ndali gjithmonë armata të shumta turke… Shqiptarët janë epirotët e lashtë, të cilët janë aq luftëtarë sa edhe stërgjyshërit e tyre…” Mund të themi se te Gjergj Kastrioti-Skënderbeu përmblidheshin cilësitë më të mira shqiptare, vlerësimet që bëjnë për shqiptarët personalitete të shquara të kohërave. Duke qenë se flasim për veprën “Skënderbeu”, që na vjen nga Suedia, më vijnë ndërmend thënia e albanologut të njohur suedez Johann Thunmann (1746 – 1778), i cili ndër të tjera shkruan: ”Qëllimi im nuk është që të shkruaj një histori të gjatë dhe të plotë. Përpjekjet e mia kanë qenë vetëm për të hedhur dritë mbi prejardhjen e shqiptarëve, ashtu sikurse shfaqet një numër i madh faktesh dhe dokumentesh të renditura në mënyrë kronologjike të cilat çjerrin errësirën, zhdukin konfuzionin dhe hedhin poshtë ato spekulime të paskrupullta mbi këtë popull, duke u përpjekur që ta bëj të njohur këtë vend përgjatë gjithë historisë së tij si një komb, i cili është ndër banorët më të vjetër të Evropës dhe që kanë ditur të mbijetojnë, me gjithë fluksin e grekëve, romakëve, gotëve, sllavëve, frëngëve, italianëve dhe turqve…” Kurse anglezi i madh Bajroni (1788 – 1824), përfaqësuesi më në zë i romantizmit evropian e botëror, shprehet se “Shqiptarët janë raca njerëzore më e bukur që ekziston, trima më të fortë se kështjellat e tyre”.

Është interesante gjithashtu të theksojmë se, kur zhvilloheshin betejat me osmanët dhe fitoret e Skënderbeut vinin radhë njëra pas tjerës, kronikanët e kanë pasur zakon që të ulin numrin e të vrarëve në ushtrinë e Skënderbeut. Duket se, zvogëlimet apo zmadhimet fiktive të numrit të të vrarëve në luftime, jo gjithmonë të sakta, vijnë edhe nga vepra e Barletit, i cili edhe është kritikuar për këto “zvogëlime”, por, mbi të gjitha, faktet e fitoreve skënderbejane, pavarësisht numrit të të vrarëve, kanë qenë të dokumentuara dhe të pranuara edhe nga vetë kronikanët apo arkivat osmane. Ashtu si Davidi, në historinë epike të tre mijë vjetëve më parë dilte fitimtar mbi Goliatin, ashtu dhe Gjergj Kastrioti – Skënderbeu, me ushtri shumë herë më të vogla, arrinte të triumfonte mbi ushtritë gjigande të gjeneralëve osmanë të dërguar nga sulltanët e tyre, ashtu dhe mbi ushtritë që drejtoheshin nga vetë sulltanët, siç ishte rrethimi i parë i Krujës nga Murati II (1450) dhe dy rrethimet e tjera nga biri i tij Mehmeti (1466 dhe 1467). Siç shkruan Fan Noli (1882 – 1965): “Skënderbeu ka mbrojtur me sukses Krujën, kundër tre rrethimeve të Muratit II dhe Mehmetit të II, dy pushtuesve më të tmerrshëm të kohës, që kishin në dorë ushtritë më të forta të botës”. Kurse vet historianët e kohës e pranojnë se, vet Mehmeti II (1432-1481) ka thënë për Gjergj Kastriotin-Skënderbeun: “Kurrë s`ka për të dalë më mbi tokë një luan i tillë.”

Edhe në këtë vepër kushtuar Skënderbeut, që na vjen nga Suedia, mësojmë se Skënderbeu çdo veprim ushtarak, por dhe çdo veprim në përgjithësi, e bënte të menduar mirë dhe të bazuar në informacione të sakta, në fakte e deri në detaje. Ai, me besnikët dhe agjentët e tij të shpërndarë nëpër perandori dhe në zemër të sarajeve sulltanore, njihte gjithë planet ogurzeza, që thurreshin në kuvendet e sulltanit, njihte planet e gjeneralëve osmanë, lëvizjet dhe rrugën që ndiqte ushtria e stërmadhe shumëkombëshe osmane dhe repartet e saj shumarmëshe drejt Shqipërisë. Por, ai, duke qenë në të njëjta shkolla, nga më të mirat e perandorisë, me oficerët dhe gjeneralët osmanë, i njihte mirë ata, madje i kishte mundur qëkur ishin ende të rinj, në duele force dhe konkurse mençurie, ai ua dinte edhe trimëritë dhe aftësitë e fuqitë, por u njihte edhe huqet e dobësitë. Ndaj, duke i parë gjithnjë gjërat në kompleks, duke studiuar tipin dhe llojin e ushtrisë që po e sulmonte, duke nuhatur lëvizjet dhe taktikat e tyre, duke njohur armatimin që ata kishin, ai pikaste pikat e tyre më të dobëta dhe, në rastin e kohën më të përshtatëshme i sulmonte rrufeshëm dhe i shpartallonte, i detyronte të merrnin arratinë. Kështu e pësuan edhe gjeneralët më të mëdhenj osmanë, madje edhe në prani të sulltanëve të tyre, por, e pësuan edhe ata që njihnin mirë taktikat dhe strategjitë e Gjergj Kastriotit si: Ballaban Pasha, Hamza Kastrioti e Moisi Golemi.

Portretizimi i karakterit

dhe i pamjes së Gjergj Kastriotit – Skënderbeut

Libri ka skena të shkruara mjeshtërisht dhe në mënyrë tërheqëse për lexuesin. Për shembull, kur Mehmeti II, me sygjerim të Ballaban Pashës vendosi ta sulmonin Skënderbeun njëherazi me dy ushtri të ndryshme dhe nga dy drejtime. Skënderbeu, duke nuhatur qëllimin e armikut, veproi guximshëm, duke u rënë atëherë kur ata s`e prisnin dhe i shpartalloi të dyja ushtritë, duke i detyruar të merrnin aratinë.

Po aq interesante dhe e padëgjuar është edhe historia e dy obortarëve, që ndodheshin në oborrin e Skënderbeut, e që, duke qenë tradhtarë, informonin sulltanin për gjithçka ndodhte në kampin shqiptar. Atëherë, sapo e mori vesh këtë tradhti, Skënderbeu i thirri të dy spiunët dhe i pyeti:

-Çfarë dënimi meriton shërbëtori që tradhton zotërinë e tij?

-Duhet t`i pritet koka, – iu përgjigjën ata.

-Epo, kokat tuaja nuk janë të denja për atë nder. Unë di gjithçka. Unë ju fal. Ju jeni shumë të këqinj për t`i shërbyer një zotërie, i cili çdo ditë rrezikon kokën e tij për të ruajtur jetën tuaj. Shkoni te Mehmeti. Nga kjo ditë ai është Sovrani juaj. Ju mund t`i thoni atij: Se Zoti e ruan kokën e Kastriotit dhe se unë së shpejti dua të vijë dhe t`i marrë kokën atij, jo në një mënyrë të pabesë, si bën ai, por në mënyrë mbretërore dhe si një armik fisnik.”.

Libri ka një mbyllje origjinale, ku blerojnë këshilla dhe mendime të arta të Gjergj Kastriotit. Duket se, në këtë rast, autori Zannovich i ka vënë vetes detyrë të na e prezantoj Heroin tonë Kombëtar edhe si një dijetar, si një burrë shteti të mençur, që, siç ka qenë zakoni në kohët e vjetra, i jep të rinjve këshilla nga përvoja e tij. Edhe sikur vetëm ato këshilla të arta të kishte ky libër, do të ishte një vlerë e papërsëritshme, ndërkohë që libri është një pasurim i madh vlerash historike, shkencore, ushtarake e kulturore për bibliotekën dhe arkivin skënderbejan.

Mehmeti II, duke folur për Skënderbeun, u tha gjeneralëve të tij:

“-Unë do ta njoh gjithmonë Kastriotin në fytyrën e tij, por kurrë mbi supet e tij, sepse ai kurrë nuk më ka kthyer shpinën.”

I veçantë është veprimi i fundit i Gjergjit, i cili kur dëgjoi se një ushtri turke po sulmonte Shqipërinë, ai, kërkoi të vishte uniformën e tij luftarake, ngjeshi armët në brez, i hipi kalit të tij besnik dhe u vërsul si rrufe në betejë. Turqit, që besonin se ai ishte duke vdekur, kur dalluan përkrenaren e Kastriotit, duke u valëvitur, ia mbathën nga fusha e betejës për të shpëtuar kokën…

“Ai njeri i madh nuk ishte i tmerrshëm për askënd tjetër, përveçse për armiqtë e tij. Ai ishte një mik njerëzor, i këndshëm dhe i sigurtë për vartësit e tij. Ai ishte jashtëzakonisht bujar dhe i shpërbleu të gjithë ata që shkëlqyen në shërbimin e tij…I njihte emrat e pothuajse të të gjithë ushtarëve të tij…Gjithmonë i angazhuar në luftë, ai donte të lexonte. Komentet e Cezarit ishte libri i tij i preferuar. Ai dinte në mënyrë të përsosur gjuhën, zakonet dhe artet marciale të turqve. Ai gjithashtu fliste me lehtësi të madhe disa gjuhë evropiane…”

Na duket interesante në këtë vepër edhe portretizimi fizik që i bënë autori figurës së kryeheroit: “Gjergj Kastrioti kishte një ndërtim fizik trupi shumë të fortë. Njeriu mund të shihte kokën e tij të ngrihej mbi ushtarët e tij. Ai kishte një hundë shqiponje, lëkurë të bardhë të spërkatur me tone trëndafili, ballin e gjerë… Portreti që i ngjan më shumë, ngjan me statujën që kanë në Shqipëri, pastaj është ajo që kanë në Galerinë e Madhe në Toskana. Ai ka një mjekër të plotë, kryqin e Shën Gjonit, të cilin e mbarti me përkushtim dhe çizmet e verdha, që ishin zbukurimet e tij të zakonshme.

Në kohën e pushimit, ai pëlqente ta mbante kokën të zhveshur. Por, në fushëbetejë, ai ishte i kujdesshëm për të veshur një “shami” me shumë pendë struci, për t`u treguar para ushtarëve të tij, se atje ku është koka e tij, atje do të ishte armiku. Thuhet se kishte diçka të pazakontë dhe të veçantë në fuqinë e Kastriotit. Ai dukej se kishte një natyrë tjetër nga njerëzit e zakonshëm. Ai mund të jetonte ditë të tëra pa ngrënë ose pa pirë…”.

Lexuesi i librit “Skënderbeut”, i shkruar nga Zannovich, me siguri do të ndjejë krenari edhe kur të lexojë fjalitë e fundit përmbyllëse të këtij libri: “Çfarë lumturie, që nderon reputacionin e një njeriu të madh, që pas tre shekujsh dhe më shumë, shikon sedrën e banorit, turkut udhëtar, të krishterit ose hebreut dhe iu shqipton bekimin e të njohurit, të relikeve dhe mbetjeve të tij të famshme; ata ngrihen, suprizohen, mahniten, mrekullohen me mbetjet e varrit të tij dhe thonë: Këtu pushon Kastrioti, ai, SKËNDERBEU! Sa i shkathët ishte ai! Sa i drejtë ishte ai!…Çfarë modeli për mbretërit! Çfarë angazhimi për atë që është pasardhësi i tij dhe shkrimtari i historisë së tij!

Faleminderit Sokol Demaku për përkthimin dinjitoz që na ke sjellë në shqip, për këtë përkushtim dhe atdhetarizëm të spikatur e frymëzues!

…………………….
Shënim:

Nga kërkimet që ka bërë përkthyesi, z. Sokol Demaku, për të mësuar diçka më shumë rreth autorit të librit: “I madhi Castriot ME LLAGAP Skënderbeu Mbreti i Shqipërisë, Duka i Madh i Epirit”, deri më sot del: Zannovich, Stephan ka lindur në Budva, Shqipëria veneciane, më 18 shkurt 1751 dhe ka vdekur në Amsterdam, Republika Hollandeze, 25 maj 1786. E kanë quajtur edhe me emrin Hanibal, ishte një shkrimtar i “Letrave Turke”. Ai ka shkruar në italisht, frëngjisht, latinisht, gjermanisht dhe serbisht… Giacomo Casanova e përmend Stefano Zannovich, i cili “bëri një vizitë në Vjenë nën aliat e Princit Castriotto d’Albanie. Nën presionin e autoriteteve, ai u largua në fund të korrikut 1784 “për në Poloni dhe, më vonë për Hollandë (Provincat e Bashkuara). Zannovich ka bërë një punë të madhe dhe me përkushtim rreth Heroit tonë Kombëtar Gjergj Kastriotit kur ishte në Holandë dhe në Gjermani, pasi nxori në dritë librin e tij kushuar Gjergj Kastriotit-Skënderbeut. Është interesant se si erdhi libri i Zannovich në Suedi, të përkthet nga Anders Zetterberg dhe të botohet në gjuhën suedeze, në vitin 1788, në Stockholm…

Një libër vezullues në krijimtarinë e Sokol Demakut

September 11, 2021 by s p

Shkruan Viron KONA

Doli nga shtypi libri me i ri i autorit Sokol Demaku, me skica, ese dhe tregime “Skenderdaj i Skenderbeut” botuar nga “Shoiqata Sokol Demaku shtepibotuese” në Borås të Suedisë e shtyåpur në lena Graphick në Prishtinë. Poeti, publicisti dhe përkthyesi i njohur Sokol Demaku shfaqet kësaj here përpara lexuesit me vëllimin artistik me skica, ese dhe tregime të titulluar “Skënderaj i Skënderbeut”. Aty përfshihen 14 krijime me vlera, sa letrare – folklorike, aq edhe atdhetare, frymëzimin e të cilave, ai e ka marrë në trevën e vendlindjes së tij, në Drenicën legjendare dhe te populli i saj i mençur. Krijimet e paraqitura, autori i ka përpunuar mjeshtërisht në imagjinatën e tij krijuese, duke u dhënë atyre origjinalitet, formë të përkryer artistike si dhe vlera përgjithësuese, estetike dhe edukative.

Rrëfime impresionuese që të mbeten thellë në mendje

Ky botim i ri i Sokol Demakut është nga ata libra, që e nis dhe e çon deri në fund pa e ndërprerë leximin dhe, kur mbyll faqen e fundit vihesh në mendime. Shumë gjëra të rëndësishme të kanë mbetur në mendje, ndaj nxitesh nga dëshira ta marrësh përsëri librin në dorë, ta shfletosh, duke rilexuar, herë fragmente të veçanta dhe herë rrëfime të plota të tij.Nis libri me rrëfimin “Shpati”, ku autori zhvillon artistikisht dhe me një vizion disi ndryshe njërën nga legjendat apo rrëfimet popullore të Mujit dhe të Halilit. Duke përdorur një gjuhë plotë gjallëri, stil dhe mjete figurative tërheqëse, z. Demaku, ia arrin të na e sjellë këtë rrëfim me realizëm dhe me origjinalitet, por dhe me bukuri e vlerë, duke e nxitur edhe lexuesin drejt njohjes më të plotë të asaj pasurie të jashtëzakonshme, që përmban brenda tij shpirti dhe folklori i pasur i popullit shqiptar. Lexuesi i ndjen të natyrshme personazhet e rrëfimit për Mujin dhe Halilin, por edhe figurat mitologjike shqiptare të njohura me emrat zana e shtojzovalle, krijesa të padukshme me fuqi të mbinatyrshme, me bukuri të jashtëzakonshme, e që shfaqen shumë rrallë, duke kënduar e duke vallëzuar. Ato i japin fuqi të mbinatyrshme djaloshit malësorë, që ai të kryej vepra të mëdha e të dobishme për popullin. Sokol Demaku ia arrin që, mjeshtërisht, të bëj të njohura vlerat e vendlindjes së tij, Drenicës, duke e veçuar atë si njërën nga trevat më të spikatura e të përmendura në historinë shekullore ilire–arbërore-shqiptare. Aty, në hapësirën e asaj treve, ai hulumton, zbulon e përzgjedh episode dhe ngjarje, të cilat ia ofron lexuesit me freski e bukuri artistike, që të mbetet në mendje. Me kulturën e tij të gjerë z.Demaku bënë të njohura edhe një sërë toponimesh të krahinës, të cilat, duke i zbërthyer e paraqitur artistikisht, por dhe nga pikpamja etimologjike, nxjerr në sipërfaqe atë pasuri shpirtërore shekullore të popullit, atë trashëgimi që vjen nga shekujt, por dhe shfaq mësime dhe mesazhe me shumë vlerë, që i kanë shërbyer këtij populli për të mbijetuar, ashtu dhe për të zhvilluar në çdo situatë jetën dhe veprimtarinë e tij. Në mendjen e lexuesit ndiçohen disa nga vlerat më të vyera shqiptare si: karakteri, ndershmëria, besa, mikpritja, fisnikëria, bujaria, humanizmi etj., që populli shqiptar i ka përcjellë nga njëri brez tek tjetri. Në këtë drejtim, z. Demaku bëhet edhe një shembull për studiuesit, historianët, gjuhëtarët dhe arkeologët, për thellime të mëtejshme studimore e shkencore të toponimeve por dhe të trevave tona ku shpesh herë ngjarje me bukuri të jashtëzakonshme qëndrojnë të fshehura apo “humbasin” në gjirin e këtij populli dhe të kësaj toke të begatë. Duke i ndriçuar toponimet, me të cilat vendlindja e tij Drenica është shumë e pasur, ai zbulon kuptimet e tyre dhe prejardhjen, zbulon përmes tyre episode, histori, ngjarje, origjinën e disa emrave të përveçëm, emra fisesh, emra të mjedisit, të kodrave, maleve, fushave, lumenjve, livadheve, përrenjve, pyjeve, pemëve që shfaqen të thjeshta në dukje, por që në brendësinë e tyre shfaqin një pasuri të jashtëzakonshme shpirtërore e folklorike. Shkrimtari Demaku, jo vetëm na i paraqet episodet, ndodhitë dhe rrëfimet popullore besueshëm, por edhe krijon te lexuesi vizione të reja, kureshtje për të ditur edhe më shumë për dukuri dhe fenomene të veçanta. Kështu ndodh me rrëfimin “Kodrën e Thatë”, e cila ka atë emër se atje nuk ka ujë, gjithçka është e shkretë, veçanërisht në periudha thatësire vere, kur shterr edhe pika e fundit e ujit në burime. Por, duke u thelluar më tej, ai arrin të zbulojë përse ajo kodër ka pikërisht atë emër dhe përse ka ndodhur që të jetë e atillë. Këtë, shkrimtari na e sjellë në mënyrë tërheqëse, duke na lënë mbresa të pashlyeshme por dhe duke na përfshirë në meditime, teksa na jep natyrshëm dhe si pakuptuar mësime të vlefshme rreth përmbajtjeve të shprehjeve frazeologjike, fjalëve të urta, rrëfimeve të njerëzve të urtë dhe të mençur drenicar, batuta, dialogë, që përdoren, shpesh herë dhe zkonshëm në fjalorin e përditshëm të krahinës së Drenicës. Është e njohur legenda e Bjeshkëve të Nëmura, por në krijimin e z. Demaku lexuesi përjeton një emocion të thellë dhe tronditës, duke përfytyruar deri në detaje elementët letrarë e historikë të legjendës si dhe rrënjët e saj sociale e filozofike. Në këtë atmosferë zgjon emocione të thella, të dhimbshme dhe të paharrueshme drama që rrëfehet për familjen e vogël drenicare, që ka në përbërjen e saj Metin, bashkëshort trim dhe punëtor; Buqen, burrëneshë dhe nënë të dy fëmijëve të vegjël, të cilët, familjarisht, për shkak të mizorisë së sunduesit të egër turk, përjetojnë një tragjedi të rëndë familjare, duke u shuar njëri pas tjetrit. Si në një skenë të dhimshme, përpara lexuesit shfaqen e portretizohen në atë familje fisnike të dy bashkëshortët e përkushtuar dhe me dashuri të madhe për njëri-tjetrin;ata i gëzoheshin rritjes së dy fëmijëve të tyre si pëllumba të bukur. Ndonëse në vështirësi, ata punonin dhe jetonin të lumtur, deri sa një ditë në fshatin e tyre pllakosi barbari mizor turk. Aty nis drama, që hap pas hapi shndërrohet në një tragjedi shqiptare, dhe që në kulmin e saj shfaqet edhe si një përgjithësim i vuajtjeve të mëdha shpirtërore e fizike të popullit shqiptar në shekuj. Buqja, heroina kryesore e rrëfimit, nuk mund të duronte provokimet dhe ngacmimet e ushtarëve osmanë, që për t`u argëtuar dhe poshtëruar një femër, i zënë rrugën dhe përpiqen të abuzojnë me të. Përballë qëndrimit të asaj burrneshe dhe virtyteve e ndershmërisë së femrës shqiptare, turqit e zinj tërhiqen përkohësisht, por nuk heqin dorë nga qëllimi i tyre i ligë. Të nesërmen i zënë pritë të gjithë familjes: Buqes, Metit dhe fëmijëve të tyre të mitur. Kur Meti, bashkëshorti i Buqes, si çdo shqiptar, me karakter të lartë nuk lejon që ata barbarë të abuzojnë me bashkëshorten e tij të shtrenjtë, ata e godasin me hanxharë dhe e lënë për tokë të vdekur. Atëherë, Buqja, kjo burneshë shqiptare, që është njëherazi edhe një Shotë, Tringë, Norë e Kelmenit, gjen fuqi dhe i asgjëson disa nga mizorët osmanë me drapërin e saj dhe mundi të arratiset me të dy fëmijët. Prej atij çasti, nis rrugën një tjetër tragjedi. Buqja kërkon të shpëtojë nga ushtarët turq, veçanërisht të dy fëmijët e mitur. Turqit i janë vënë pas dhe s`i ndahen. Ajo i ngjitet bjeshkëve, që për fatin e keq të të nxehtit, nuk kishte as edhe një pikë ujë. Pas shumë peripecive të udhëtimit dhe ndjekjes që u bëhet nga ushtarët barbarë turq, por edhe për shkak të mungesës së ujit dhe ushqimit, Buqja dhe fëmijët e saj nuk arrinë të mbijetojnë dot…Teksa autori, përmes saj, në kulmin e dhembjes e dëshpërimit duke përjetuar thellë atë dhembje dhe histori tronditëse, gjen rast edhe të shpjegojë përmbajtjen dhe kuptimine emrit Bjeshkët e Nëmura… Interesant është edhe tregimi ”Edhe krojet duhen tharë”, ku tregohet rezistenca e jashtëzakonshme e popullit të Drenicës për t`iu mos i bindur sundimit të Sulltanit. Pushtuesi përdorte të gjitha mënyrat e mundshme ç`njerëzore që populli të pranonte sundimin, por gjithçka ishte e kotë, shqiptarët nuk mund ta pranonin të huajin mbi shpinë, ata më shumë se gjithçka donin lirinë. Përballë kësaj qëndrese, Sulltani dhe pashallarët osmanë vendosën që të shkretonin gjithçka, madje të thanin edhe të gjitha burimet e ujit, që rridhnin në bjeshkët e Drenicës. E, aty, autori në mënyrë mjeshtërore, rrëfen se jo vetëm populli shqiptar, por edhe natyra, edhe gjithçka tjetër shqiptare ishte kundër armiqve dhe pushtuesve të egër e barbarë. Ata, krahas popullit të pamposhtur, nuk i pranonte as toka që u digjej nënë këmbë, as lisat, simbole të fuqisë së atdheut nuk i duronin dot, pasi ata ishin të shenjtë dhe nuk duronin zgjedhën e bajlozëve të zinj. Toka, lisat dhe gjithçka tjetër nuk mund të duronin mizoritë dhe të zezat që ata i bënin popullit dhe, ato, ashtu si dhe njerëzit, hakmerreshin në mënyrën e tyre kundër pushtuesve.

Art dhe histori, mesazhe të vyera artistike

Tregimete z.Demaku, janë të lidhura edhe me emrat e heronjve të vendlindjes, ku, në këtë libër vend kryesor zë figura e heroit legjendar dhe popullor drenicarë Milosh Kopiliqit, i cili me aktin e tij heroik, vrau njërin ndër sulltanët më të fuqishëm të Perandorisë Osmane, Sulltan Muratin I. Ai me një plan të studiuar mirë hyri në çadrën e Sulltan Muratit dhe e la atë të vdekur. Akti i tij trimëror përcillet ndër breza dhe ka hyrë në legjendë. Për të shkruhen libra, bëhen filma, ai është në rrëfimet popullore, në tekstet shkollore, në këngët e popullit,në skica dhe piktura. Akti i tij shquan si një histori rrëfimi heroik e dramatik, që tregon se shqiptari nuk pranon dhe nuk e lejon të huajin në truallin e tij, ai nuk pranon përbuzje, fyerje dhe arogancë. Sulltan Murati I, duke menduar se Milloshi kishte kërkuar që ta takonte, me qëllim që ta uronte për fitoren, duke dashur të tregoj madhështi dhe përbuzje, në vend që t`i jepte dorën trimit shqiptar, i zgjati këmbën që t`ia puthte, pra që trimi të tregonte përulje ndaj sundimit poshtërues e mizor të Sulltanit.Por, Milloshi, i cili e kishte përgatitur aktin e tij trimëror, ato çaste kishte ndjerë t`i rritej edhe më shumë përbuzja dhe zemërimi dhe, me një shpejtësi vetëtimë, kishte nxjerrë thikën e fshehur dhe ia nguli atë Sulltanit m`u në zemër…. Rrëfimi “Hakmarrja” është një përshkrim dhe meditim i autorit rreth krimeve të papërshkrueshme, që bënin ushtarët dhe jeniçerët osmanë në Drenicë, si hakmarrje ndaj aktit liridashës të heroit të madh drenicas Millosh Kopiliqit. Interesant këtu janë përshkrimet e autorit, kur rrëfen sesi shqiptarët detyroheshin të ndërronin fenë, që të mund të shpëtonin jetën dhe pronat e tyre. Po aq me realizëm dhe në mënyrë tërheqëse, autori përshkruan dhe argumenton nëpërmjet toponimeve se Millosh Kopiliqi ishte nga Kopiliqi i Drenicës, dhe, kësisoj studiiuesi dhe shkrimtari Demaku, i kundërvihet opinioneve, tezave dhe përrallave serbe se Milloshi ishte serb dhe jo shqiptar. “Kur fshatarët pyesin njëri-tjetrin se ku do të shkojnë sot për të bluar, ata përgjigjen: -Po ku tjetër more, po në ”Mullinin e Hyskut”(vëllai i Millosh Kopiliqit). Ose, ku ishe sot që herët: ”Po ja, kisha pak punë në mëhallën e Hyskëve”, në “Vreshtat e Miloshit” apo dhe te ”Kisha e Miloshit”. Po kështu, kaq interesant është rrëfimi i mbylljes së vëllait të Milloshit, Hillit, në kalanë e Vushtrisë dhe masat shtrënguese osmane ndaj tij, që ai të ndërronte fenë, se përndryshe, vajzat e tij do t`i çonin nën haremin e Sulltanit, kurse djemtë do t`ia dërgonin ushtarë në shërbim të Perandorisë Osmane.
Rezistenca popullore kundër pushtuesve osmanë, i detyronte shpesh ata, të linin kokat në këto treva. Ky fat ishte edhe për vartësit e tyre të bindur, oficerët dhe ushtarët turq, të cilët, duke mbajtur të rrethuar zona të tëra shqiptare, si për shembull Drenicën, gjenin vdekjen ose nga kryengritjet e trimave të Drenicës, ose nga vetë natyra. Ja sesi e përshkruan autori këtë dukuri: “Jeniçerët dhe ushtarët, që mbanin nën rrethim fushën e Drenicës, ndiheshin të lodhur, të raskapitur, pasi kishin javë që mbanin shpirtin e tyre vetëm me kunguj nga arat e fshatarëve. Flitej, gjithashtu, se shumë prej tyre, ato ditë ishin bërë ushqim për korbat dhe sorrat. Këtë e dëshmojnë edhe shumë topinime, të cilat edhe sot e kësaj dite janë gjallë dhe jetojnë në këto troje heroike si “Lugu i Korbave” apo edhe “Kodra e Kungujve”. Janë toponime që vijnë gojë më gojë që nga ato kohë kur barbarët osmanë vinin si pushtues triumfatorë,por linin eshtrat dhe varret e tyre në këto krahina.
Mjeshtërisht, autori sjellë në vëmendjen e lexuesit edhe luftën për fron e pushtet që bënin sulltanët, perandorët, mbretërit, njerëzit që pushtetin e konsideronin si një post e privilegj të tyre dhe jo si një vend për të drejtuar me ndershmëri jetën e një populli. Kjo luftë për fron e pushtet, jo vetëm ka ngrënë koka njerëzish, por ajo ka krijuar edhe trazira të përgjakëshme mes pasuesve të tyre. Rasti i vrasjes së Jakupit, nga i vëllai tjetër i tij, Bajaziti, e vërteton më së miri këtë luftë dhe konkurrencë barbare e të egër për pushtet, që bëhej veçanërisht në Perandoritë më të fuqishme të kohërave, atë Romake, të Bizantit dhe Perandorisë Osmane.Nga leximi i librit të mbetet në mendje gjithashtu edhe “Tyrbeja e Sulltan Muratit”, ku, autori, me një rrëfim të thjeshtë dhe me një penë të hollë, na tregon se cili është fati dhe fundi i çdo pushtuesi në tokën shqiptare. Sulltan Murati mendoi se korri një fitore të jashtëzakonshme kundër forcave të koalicionit Ballkanik, por ndërkaq pati edhe një fund të palavdishëm, sepse la kokën e tij në atë betejë. Është intrigues ky rrëfim edhe kur lexon se ajo Tyrbe, nga një pjesë e popullësisë, përkujtohej si një vend i shenjtë, mendohej se shkuarja atje të sillte mbarësi dhe të shëronte nga sëmundje të ndryshme. Kurse, në fakt, ajo Tyrbe është thjesht një objekt arkeologjik dhe historik, që, tek e fundit tregon se aty u zhvillua një betejë për jetë a vdekje.
Fakte historike që nuk i kemi njohur më parë
Duke i analizuar toponimet, por edhe duke shfrytëzuar dijet e tij të thella si rezultat i leximeve të dokumenteve të vjetra, z. Demaku na sjellë artistikisht por dhe të mbështetur me fakte historike ndalesën e Gjergj Kastriotit në Drenicë, bashkëbisedat me banorët, me fshatarët e zonës dhe prijësat shqiptarë, dhe, këtu, autori gjen rastin të shpjegojë edhe etimologjinë e emrit të qytezës Skënderaj të Drenicës, duke shpjeguar se Skënderaj është emri i Skënder-beut, emër që, siç del në libër, është venë nga vetë heroi ynë kombëtar gjatë mikpritjes që ai përjetoi në atë zonë, së bashku me 300 kalorësit e tij kur vinte nga beteja e Nishit dhe shkonte me shpejtësi drejt Krujës për të ngritur atje flamurin me shqiponjën me dy krerë. Me përshkrimin mjeshtëror të rrugëtimit të Kryetrimit tonë legjendar, autori Demaku rrëfen artistikisht gjurmët e marshimit të tij, që sot, duke qenë pjesë e legjendave skënderbejane, përmenden me nderim dhe natyrshmëri nga populli, madje edhe nëpërmjet toponimeve, që shquhen sot në Drenicë si “Kroi i Mbretit – Kroi i Skënderbeut” etj….Libri ka një mbyllje dinjitoze me përshkrimin që i bënë shkrimtari Demaku jehonës së madhe që pati ardhja e Gjergj Kastriotit -Skënderbeut si një udhëheqës shpëtimtarë nga zgjedha e rëndë e Turqisë. “Sikur edhe në Skënderaj, që kishte mbajtur bisedë më banorët e atjeshëm, por edhe me krerët e vendit, edhe në Dibër me të arritur Skënderbeu ishin mbledhur krerët e këtyre trojeve në një Kuvend…Lajmi mori dhenë si rrufeja… Nga të gjitha anët, në agimin e ditës së re, njerëzit zbritnin nga të gjitha anët për të takuar dhe biseduar me Princin e tyre. Njerëzve u rridhnin lotë të ngrohtë gëzimi, shumkush i përkdhelte faqet, mjekrrën, kokën, këmbët, i puthinin duart dhe i dhuronin përqafime të panumërta. Të gëzuar pa masë i flisnin Kryetrimit për jetën, vuajtjet, atdheun, punën, familjet, fëmijët e tyre, për besimin në vetvete dhe vazhdimësinë e pandalshme të jetës në trojet arbërore… Po binin kambanat e lirisë për popullit shqiptar…
Urime poetit, shkrimtarit, publicistit dhe përkthyesit Sokol Demaku, i cili me këtë libër, pasuron më tej jo vetëm krijimtarinë e tij të vyer e shumëplanëshe, por përcjellë për lexuesit e të gjitha moshave mesazhe të rëndësishme e me rrezatim të gjerë, ku spikatin me bukuri të veçantë artistike vlera si: humanizmi, liria, pavarësia, por edhe dëshirat për zhvillime të reja shoqërore, kulturore dhe atdhetare…

MERGATA-Rruga e jetës është drejtësia,mos u ndaj nga rruga për të hyrë në rrugica

April 29, 2016 by dgreca

*Sokol Demaku, mësues në shkollën suedeze “Fjardingskolan”, Borås/

*Duke lexuar librin “Sa e këndshme është jeta” të Sokol Demakut/

Shkruan Viron Kona/

Njerëzit e duan vendin e tyre, e duan rruzullin tokësor si një shtëpi dhe familje të madhe, të bukur e të ngrohtë, harmonike, ku të mbizotërojnë marrëdhëniet miqësore, respekti i ndërsjellë i vlerave, duke kontribuuar gjithkush me modesti për pjesën që i takon. Prandaj dhe krahasimi i rruzullit tokësor me “Shtëpi të Njerëzimit” apo shprehja “Jeto dhe lërë të jetojnë”, tingëllojnë nga më të gjeturat, ato janë rrjedhojë e përvojave jetësore të trashëguara në breza.

Mesazhet të tilla të vyera e, plot të tjera, përcjellë libri i Sokol Demakut “Sa e këndshme është jeta”, një libër që nuk i kalon 100 faqet, por që kumton cilësisht ide dhe arsyetime logjike për jetën aktuale dhe të ardhmen, për natyrën dhe përpjekjet e shoqërisë për të kundërshtuar të keqen dhe për të përmirësuar dhe perfeksionuar më tej vetveten, për t`i dhënë njeriut lirinë e merituar, të drejtën që i takon, vlerat dhe të vërtetat…

Për të çelur kapitujt e librit autori përdorë si çelësa të artë shprehje të filozofisë popullore shqiptare, që e plotësojnë më mirë idenë dhe mesazhin, por që edhe konfigurojnë mendimin dhe portretizimin e tipave dhe karaktereve që ai merr përsipër të paraqes. Janë shprehje që përmenden në vendin dhe kohën e duhur, që njeriut i vlejnë në jetë, sot dhe gjithnjë, janë sentenca që vijnë nga përvojat e kohëve që kaluan dhe që vlejnë edhe për kohët që vijnë. Ato janë të shumta dhe tërheqëse në këtë libër, por unë mbajta shënim disa prej tyre: “Rruga e jetës është drejtësia, mos u ndaj nga rruga për të hyrë në rrugica”, “Plakem, e për nënën time gjithnjë jam i vogël”, “Më i forti i njerëzve është ai që është i zoti të përmbajë vetveten”, “Njerëzit ndryshojnë nga njëri-tjetri nga koka, jo nga këmbët”, “Ke provuar të mbushësh kokën me idetë e të tjerëve, por në fund bosh e ke përsëri”, “Unë nuk vuaj shumë nëse më jepet rasti të falë atë që është për t`u falë, nuk dua as të humbas atë që kam”, Çdo njeri duhet t`i përgjigjet vetes së tij dhe duhet të dijë se çfarë kërkon në jetën e tij”. “Dashuria duron varfërinë, nevojën, urinë, mundimin… Dashuria ndryshon skëterrën në parajsë…”, “Dashuria për atdheun është mbi të gjitha dashuritë”.

Mos përbuzë gjuhën e nënës sate, gjakun e vëllait…

Në vendin tënd mund të të ndodhë që ta shohësh disa herë dikë` dhe të mos arrish të komunikosh, sepse nuk ka ardhur rasti, sikurse, mund të ndodhë që edhe mund të kesh pasur një zënkë, grindje e konflikt me të dhe, kur i kalon pranë, as që i hedh sytë, i shmangesh, apo edhe e përfletë, e kërcënon. Por, nëse ndodhesh në dhe` të huaj dhe, e rastis bashkëkombësin, qoftë edhe atë me të cilin je grindur, menjëherë ndjen dëshirën t`i afrohesh dhe ta përshëndetësh.

Në vështirësitë dhe peshën e rëndë të emigracionit, në tehun e mprehtë të indiferentizmit e mospërfilljes dërmuese, emigranti përpiqet të gjej një mbështetje sado të vogël për t`u çliruar nga rëndesa e mjedisit të madh, të rrëmujshëm e të panjohur, që, atij, herë-herë i ngjason deri edhe me një gjeratore të fuqishme e të pamëshirshme që e tërheq drejt qendrës së saj thithëse. E, atëherë ai kërkon me ngulm qoftë edhe një pikë të vogël mbështetëse, ashtu si udhëtari në shkretëtirë që, i etur për një pikë uji, kërkon doemos një burim, ashtu si shtegtari që ka humbur rrugën në një pyll të dendur, kërkon një shteg për të dalë…

Emigranti kërkon të kapet diku, të mbahet dhe të dalë nga gjendja e turbull dhe e pa shpresë ku ndodhet. Në kësi rastesh, edhe sytë apo vështrimi i njeriut sado pak të njohur, i duken si një far, si një dritë, ku ai duhet të drejtohet, si një bankinë moli, ku ai të ankorojë anijen e tij të jetës. Bashkëkombësi bëhet kështu mbështetje për të qëndruar e orientuar, pastaj, për të ecur e për të vazhduar rrugën e jetës, ai është shpresa, besimi dhe shpëtimi. Kjo, ndodh, për arsyen e kuptueshme, sepse me bashkëkombësin të lidhin gjëra të mëdha, që bashkojnë dhe jo ndajnë, të lidhë origjina, gjaku, vendlindja, gjuha, kombësia, traditat…

Në të gjitha epokat, por edhe sot po ndodh dendur që njerëzit largohen nga vendlindja, në shumicën e rasteve për mbijetesë, apo dhe për shkak të luftërave dhe gjenocidit, sikurse edhe të prirë nga kurioziteti dhe kureshtja. Por, mjafton një sinjal, një thirrje, një kambanë nga atdheu dhe ata vrapojnë e mblidhen në vendlindje, e cila ka forcën e një magneti tërheqës dhe të fuqishëm. Bashkëkombësit vijnë në atdheun e tyre dhe mblidhen si bijtë rreth prindit, me merakun t`i pyesin e t`i shohin se si janë, çfarë mund të bëjnë për t`i ndihmuar dhe mbështetur për jetën dhe vazhdimësinë…“Guri rëndë peshon në vend të vetë”, “Zemra e tyre është në vendlindje”.

Duke “bashkëbiseduar” me Astrid Lindgren

Me arsyetime të mençura dhe me një gjuhë të qartë e të kuptueshme, letrare dhe filozofike, Sokol Demaku, përcjellë mesazhin që, ashtu si atdheun e vendlindjen, duhet të duash dhe të respektosh njerëzit e kombit tënd, gjakun tënd, i cili është më i afërti, qenia njerëzore që qëndron më pranë teje në gëzime dhe vështirësi, në mbijetesë dhe luftë për të mbrojtur atdheun dhe jetën… Ai ndjenë dhe shprehë keqardhje për ata njerëz që grinden, që shahen e përçahen, që formojnë klane dhe i kundërvihen njëri – tjetrit, shpifin nisur nga interesa të vogla e meskine, paragjykime dhe vese të zilisë, egoizmit, pronësisë, përfitimit vetjak. Me fjalën e tij të qetë dhe të urtë, Demaku bën thirrje për bashkim e vëllazërim, për jetesë në harmoni dhe të mbushur me dashuri, për t`i qëndruar pranë vëllait, për t`iu gjendur atij në vështirësi, për t`ia lehtësuar hallet e mbijetesës në dhe` të huaj, për t`i ofruar po mundi një “dorë” ndihmë. Prandaj dhe përcjellë thirrjen: “Mos përbuzë gjuhën e nënës sate, gjakun e vëllait… “Duhet të dish se, i huaji asnjëherë në jetë nuk ka për të pyetur për rrënjët e tua, por gjithmonë ka për të folur për gjethet ato i interesojnë atij. E së shpejti, në vjeshtë, gjethet do të thahen, do të bien për tokë e do t`i bartë era..

Njerëzit duan më shumë diellin që lind se sa atë që perëndon

Në tipin dhe karakterin, në punët dhe detyrat që kryen, Sokol Demaku shfaqet gjithë gjallëri dhe entuziazëm, miqësor dhe i ndjeshëm, ai nuk është asnjëherë indiferent dhe flegmatik, nuk mund të qëndroj i qetë kur punët nuk shkojnë siç duhet, përkundrazi, është aktiv, i zhdërvjelltë dhe i zjarrtë: edhe në krijimtari, edhe në veprimtaritë kulturore, arsimore, artistike e shoqërore. Tipi dhe karakteri i tij shfaqet në dëshirat dhe vullnetin për dije e kulturë,(duhet të dish vet, që t`u thuash diçka të tjerëve), në pasionin dhe mirëkuptimin vëllazëror, në dashurinë për vendlindjen me tërë forcën e ndjenjave të pastra e të sinqerta, në gatishmërinë për ta ndihmuar e mbështetur atë që është në nevojë, duke bërë gjithnjë më të mirën e mundshme. Sokoli e ka si lajtmotiv maksimën: “Punët e mira janë si drita, jo si errësira”. Njerëzit duan dritën, jo errësirën, ai mbështetet në devizën se, njerëzit “Duan më shumë diellin që lind se sa atë që perëndon”.

Në të djathtë: Sokol Demaku, Per Olof Höög (kryetar i komunës Brämhult-Borås-Suedi) dhe Bahtir Latifi,(prill 2013) duke i dhuruar kryetarit të komunës një copë minerali nga nëntoka e Kosovës.

Karakterin dhe formimin e tij Demaku e shprehë në librat dhe mendimet që shfaq, qofshin ato filozofike e poetike, por mbi të gjitha e shprehë në qëndrimet realiste dhe njerëzore, në marrëdhëniet miqësore që krijon kudo ku ndodhet, në vendlindjen e tij – Kosovë, në Shqipëri me miq e shokë të shumtë, në Boras të Suedisë ku jeton e punon me bashkatdhetarët, me kolegët, nxënësit, komunitetin prindëror të shkollës suedeze “Fjardingskolan” ku është mësues prej shumë vitesh, me kolegët gazetarë e shkrimtarë në Lidhjen e Shkrimtarëve Suedezë, në Shoqatën e Shkrimtarëve dhe Artistëve Shqiptarë “Papa Klelementi XI Albani”…Sikurse e shfaq nëpërmjet revistës tashmë mjaft të njohur “Dituria” të Borasit, Suedi, që ai drejton, të radios dhe televizionit “Dituria”…

Kur nuk merret në mbrojtje i drejti, atëherë “djajtë” hedhin valle

Të mbetet në mendje skica“Një ndjenjë e humbur”, e cila, e shkruar me gjuhë të zhdërvjelltë dhe figuracion të gjallë artistik, shprehë ndjenja të thella dhimbjeje njerëzore për vogëlushët, që, të detyruar nga egërsira-gjenocidi-serb mbi Kosovën martire, braktisën ëndrrat, kukullat, lulet, zogjtë, oborrin e shtëpisë, lojërat, shoqet dhe shokët e vegjël, gjyshërit, gjithçka të dashur dhe të bukur të vendlindjes dhe, pas prindërve të tyre, “morën arratinë” në rrugët labirint të kurbetit… Një skicim demaskues i gjenocidit serb, i cili, veçanërisht në Kosovë, u shfaq i tëri sterrë i zi në ligësinë e tij, duke vrarë e masakruar njerëzit e pafajshëm, duke shkatërruar gjithçka ata ndërtuan me mundim të madh dhe sakrifica, duke i zbuar nga vendlindja, duke i terrorizuar vogëlushët, duke u marrë atyre jetën, duke u vrarë ëndrrat dhe fëmijërinë…

Libri vijon me ligjëratën “Ku është ëndrra, ku mbeti shpresa?!”, një pjesë prekëse, që vjen nëpërmjet rrëfimit drithërues të një nëne kosovare, e, ku përpara lexuesit shfaqen si në një skenë filmike dallgë e stuhi dëshpërimi e vuajtjesh, të cilat as që mund imagjinoheshin se mund të ndodhnin, tmerre dhe krime rrëqethëse, që dërmuan shpirtra dhe zemra, që e bëjnë njeriun e urtë dhe të mirë të vërë në dyshim karakterin e panjohur dhe të dyzuar njerëzor, se, deri ku mund të arrijë ligësia e qenies njerëzore serbomadhe me ato krime dhe ato tmerre që i bënë të zeza dhe i nxinë krejt faqet e globit, që i treguan botës pjesën e padukshme, anën e panjohur të atyre qenieve që, në egon, babëzinë dhe egërsinë sunduese e pushtuese, u shfaqën përbindësha anti jetë, anti njerëzorë. Atë ligësi, ata e kishin shfaqur edhe për shumë vite e dekada më parë mbi shqiptarët, por që Evropa as që kishte dashur t`i dëgjonte, t`i shikonte, të pranonte të vërtetat e tmerrshme që ndodhnin në mesin e saj… S`ka më keq se sa ai që nuk do as të shikojë dhe as të dëgjojë. Fjala e urtë thotë se, kur nuk merret në mbrojtje i drejti, atëherë “djajtë” hedhin valle! Dhe, “djajtë” e hodhën vallen e zezë të krimit mbi Kosovë.

E dhimbshme, tronditëse kur nëpërmjet gojës së nënës, shpërthen psherëtima: “Eh, botë e madhe, botë vetjake që më gënjeve me dritat shumëngjyrëshe, me bukuri të rrejshme… Bota kurrë nuk ka dashur të di të vërtetën…”

Ishin ato krime, ai ferr, që krijoi gjenocidi serb mbi Kosovë, të cilat më në fund e shkundën dhe e tmerruan Evropën, e tronditën dhe e bënë të ndjeshme, duke besuar tashmë se krimi i zi i Luftës së Parë dhe të Dytë Botërore nuk kishte ndalur, por vijonte i veshur me koracën e hekurt të barbarisë mesjetare, duke shkaktuar drama dhe tragjedi të tmerrshme në popullsinë e lashtë shqiptare, që kërkonte veçse të drejtën dhe lirinë në tokën e trashëguar nga stërgjyshërit e lashtë dardanë…

E, me gjithë ç`ndodhi, populli i Kosovës as u mposht e as u gjunjëzua, ai u shndërrua në Feniks, në zogun e shenjtë dhe të pavdekshëm të mitologjisë, që rilindi nga hiri i tij…Në faqet e librit fryjnë me tallaz ndjenja dhe përjetime të dhimbshme: “Na larguan nga fshatrat me tanke, na detyruam të ikim maleve. Atje në male ishte shpëtimi ynë, aty ishte streha jonë…Nga atje shihnim gjakpirësit me shami në kokë duke djegur shtëpitë tona, duke shkatërruar çdo gjë që kishim krijuar me vite…Vendosëm të ktheheshim, por jo ne gratë, vetëm disa nga burrat të shihnin nga afër se ç`kishte mbetur…Çdo gjë ishte bërë shkrumb e hi. Më i vjetri i fshatit tregoi kur u kthye se, në oborr, kishte gjetur një kartolinë të shkruar nga njeri prej gjakësorëve serb që ia adresonte familjes së tij e ku i tregonte për krimet që kishin bërë ndaj popullsisë shqiptare…Krenohej me krimet që kishte bërë…”

Në vazhdim, në librin e tij, Sokol Demaku, ndihet i shqetësuar për plagën e rëndë të kurbetit dhe pasojat e shkaktuara: “Kurbeti ta humb fjalën e parë shqipe që ke nisur të flasësh në vendlindjen tënde të dashur, ta humb shokun e jetës që të mirën dhe të keqen e ke ndarë së bashku me të, të ndanë nga zemra e nënës që të ka rritë, të ndanë nga baba që të ka mësuar se si duhet vendlindja ku ke le, të ndanë nga motra e cila sa herë ta përmend emrin shkrihet në lot, të largon nga vëllai, nga miqtë e shokët dhe gjithë rrethi shoqëror…Në kurbet kurrë nuk mund të dëgjosh fjalën e ëmbël të nënës sate që e ke lënë me duar në gji duke të pritur në çdo kohë, të mungon ledhatimi i babait tënd që të rriti me këshillat e tij të mira dhe të dashura…”

Era e fuqishme nuk ia zhveshi dot pallton udhëtarit,kurse dielli me rrezet e ngrohta bëri që ai ta heq vetë…

Sokol Demaku punon e krijon vazhdimisht. Ai godet të keqen dhe ligësinë, duke përdorur si “armë” krijimtarinë dhe bukurinë krijuese, shpirtin e pastër dhe të dëlirë, punën e pandalshme, veprën kulturore dhe atdhetare.

Demaku është nga ata njerëz që nuk i shkëputë fjalët nga veprat, ai e përdor dhe e vë të gjithë kohën e mundshme dhe përkushtimin në shërbim të punëve të dobishme, nismave e veprimtarive të vyera kulturore, duke i shërbyer me devotshmëri jetës, arsimimit dhe kulturimit, edukimit të fëmijëve, harmonisë, miqësisë dhe mirëkuptimit shoqëror, e, në këto drejtime ai është kurdoherë unik.

Sokoli të gëzon dhe të entuziazmon me punët e kryera dhe gjithnjë vijon në mënyrë të pandalshme për punë të tjera, edhe më të bukura. Energjitë e këtij njeriu janë të mëdha sepse kanë burim shpirtin dhe zemrën e tij të bardhë, krijuese dhe atdhetare.

Njeriu nuk është se do t`i bëj të gjitha, por në pozicionin e tij bënë më të mirën e mundshme, e të gjithë bashkë kryejmë punë edhe më të mëdha e të dobishme në shërbim të jetës dhe përparimit.

Duke punuar, duke krijuar pareshtur, gjithnjë me qëndrim të mençur e të ekuilibruar për jetën dhe njerëzit, për ngjarjet dhe marrëdhëniet shoqërore, Sokol Demaku na sjellë në mendje proverbin ku tregohet që, era, sado e fuqishme, nuk ia zhveshi dot pallton udhëtarit, përkundrazi ai e shtrëngonte atë më shumë pas vetes, kurse dielli, me rrezet e tij të ngrohta, pa bujë e zhurmë, ngadalë e pa u ndjerë, bëri që udhëtari ta heq vetë pallton nga trupi…

“Sa e këndshme është jeta!”, është një përfaqësim i veprimtarisë së palodhur, i mendimeve krijuese të autorit, ai ka në qendër popullin e vuajtur dhe të martirizuar të Kosovës, që u përballë me dhunën dhe gjenocidin e egër serb, nuk u thye, nuk u përkulë, por vijoi rrugën e jetës, gjithnjë në gjurmët e të parëve të lashtë ilirë, kurdoherë i orientuar drejt paqes dhe mirësisë, duke i treguar Evropës dhe botës, mesazhe dhe shembuj të vyer e të ndritshëm të civilizimit dhe qytetërimit të vërtetë…

Çdo çast në jetë është i rëndësishëm

March 5, 2016 by dgreca

(Duke lexuar librin e Sokol Demakut: “Edhe filozofia e jetës e ka kuptimin e saj”)/

Shkruan Viron Kona/

1.E kam lexuar edhe më parë librin “Edhe filozofia e jetës e ka kuptimin e saj”, shkruar nga Sokol Demaku, por, kësaj here, u ndala të hedh disa shënime, sepse ndjeva se duhej të shprehesha. Duke e rilexuar me kujdes, u vura në mendime, vlerësova dhe solla në vëmendje ide dhe përfundime që më impresionuan, e, që, krahas kënaqësisë estetike, libri ofron mesazhe që vlejnë në jetë, në përditshmërinë e jetës së njeriut, pasi jeta jetohet çdo çast, çdo ditë, muaj e vit. Çdo kohë është e shtrenjtë për njeriun, ikën dhe nuk kthehen më.

Libri nis me një shënim interesant të autorit, ku ai i kumton lexuesit se vëllimi që ka përpara është një “Përmbledhje meditimesh dhe recensione librash…”, por që, sipas mendimit tim, me përmbajtjen dhe mesazhet e vyera, libri i kalon këta kufij, ai nuk i vlen vetëm një rrethit të kufizuar njerëzish, por të gjithëve. Kjo, sepse, mendimet e Demakut, të thëna dhe të shprehura thjesht dhe bukur, kanë freskinë e jetës së përditshme, ato këshillojnë besim e shpresë, nxitin te njeriu përfytyrime të bukura, frymëzojnë dhe tregojnë rrugë të drejta dhe të ndriçuara, ato pasurojnë konceptin dhe vizionin, e ndihmojnë njeriun të lehtësojë e zbut hallet e vështirësitë, të zgjidhë me natyrshmëri situatat e komplikuara.

“-Njeriu,-shkruan autori i librit,- përmes leximit pasuron së pari fjalorin e tij e pastaj zgjeron dhe horizontin njohurive…Sa më i varfër dhe sa më i prapambetur të jetë rrethi ku njeriu lind, rritet dhe edukohet, aq më të pakta janë forcat, objektet e dukuritë që e rrethojnë, sepse aty nuk ka zhvillim as mendor e as shkencor…” Është kjo një thënie, së cilës do t`i shtoja edhe shembullin e njohur të bretkosës në fund të pusit, e cila prej atje poshtë nga fundi i pusit ku ndodhet, shikon vetëm një copë qiell, për atë, bota është vetëm ai pus i ngushtë rrethor dhe “copa” e qiellit që duket sipër…

Interesant shfaqet mendimi se, “intelektuali jeton në dy botë, atë të ideve dhe atë të realitetit konkret…”, duke na kujtuar kështu rolin e veçantë të intelektualëve të vërtetë, siç ishin për shembull përfaqësuesit e rilindjes sonë kombëtare, të cilët me veprën e tyre vunë në lëvizje dhe e nxorën nga letargjia shekullore, e zgjuan kujtesën e popullin tonë të lashtë, e nxitën dhe e frymëzuan atë në rrugën e lirisë dhe të pavarësisë…

Ndërkaq, Demaku zbërthen drejt idenë se “Nuk mjafton vetëm të shkruash apo të lexosh sipas rregullave të thata. Shumë më e rëndësishme është se çfarë veprimi ka shkrimi, çfarë porosie ka shkrimi dhe si e sa mund t`u ndihmojë njerëzve ai shkrim në jetën e përditshme, në realizimin e pozitives në jetë…” Një mesazh ky më se i qartë për ata që shkruajnë, por edhe për ata që lexojnë, në mënyrë që të zgjedhin në “detin” e botimeve ato vepra që vlejnë e frymëzojnë, që i ndihmojnë në jetë, që, me përmbajtjen dhe mesazhet e tyre emetojnë energji pozitive, pa mbetur vetëm në bukurinë e jashtme, si statujat e një kopshti të pa realizuara artistikisht, që, as lëvizin, as flasin, por, janë të ngurta dhe pa jetë, tregojnë veçse shterpësi. Po aq origjinale tingëllon edhe ideja se “Përmes shkrimeve tregohet natyrë e vërtetë e njeriut…” një temë kjo që kërkon analiza dhe diskutime shkencore të veçanta. Duke zbërthyer artistikisht mendime dhe ide filozofike mbi çka njeriu përjeton në jetë dhe në natyrë, Sokol Demaku mendoj se ka plotësisht të drejtë kur jep këshillën e vyer se duhet të lexojmë, pasi “Leximi mpreh mendjen dhe zbut shpirtin!”

2.Autori ia arrin qëllimit që i ka vënë vetes me këtë libër origjinal, kur gjatë leximeve letrare artistike, nxjerr përfundime filozofike. Kështu vepron ai me analizën e librit “30 vjet lumturi” të shkrimtares Dhurata Ramadan Lezo, e cila mbështetur në përvojën e saj krijuese, ka sjellë në një vëllim tregime të ruajtura prej kohësh në shpirtin saj krijues, si të dojë të na thotë mes të tjerash se “Dashuria është thesar kujtimesh”. Duke analizuar 30 tregimet e librit të kësaj autoreje, Demaku arrin në përfundimin se “Kjo botë nuk është e përjetshme, prandaj jepi vlerë e kuptim çdo ditë”, ndërkohë që kësaj thënie i përgjigjet edhe tingëllima tjetër se “Krijimtaria e saj shpreh optimizëm, filozofinë e jetës dhe dashurinë ndaj njeriut e, këto ne mund t`i quajmë edhe parimet elementare në krijimtarinë e saj.”

Në vijim autori shkruan për një doracak të mirëseardhur për emigrantët në Suedi, i shkruar nga i mirënjohuri Ibrahim Egriu. Pasi flet për jetën interesante dhe kontribuuese të z. Egriu, si në vendlindje ashtu dhe në Suedi, z. Demaku nënvizon se me atdhetarinë dhe arsimdashjen, ai ka fituar respektin e bashkëkombëseve shqiptarë në mërgatë. Mes të tjerave, është me shumë vlerë angazhimi i z. Egriu në hartimin e librit “Mësim fillestar shqip-suedisht”, që është një “ndihmesë e madhe për emigrantët e rinj shqiptarë në Suedi”.

Autori ndalet dhe komenton vlerën që ka për arsimimin e fëmijëve shqiptarë në mërgim libri i mësuesit Hamdi Arifaj, me banim në qytetin Falkenberg të Suedisë. “Të mësojmë së bashku”, – titullohet ky libër, të cilin pata fatin ta përshëndes edhe unë kur u përurua në prill të vitit 2013 në qytetin Boras, të Suedisë. “Të mësojmë së bashku”, – u përshëndet ngrohtësisht nga të gjithë diskutantët dhe u komentua si një sukses i merituar i autorit dhe i intelektualëve shqiptarë për mësimin e gjuhës amtare nga fëmijët shqiptarë. Libri ka një paraqitje dinjitoze, me ilustrime tërheqëse të punuar nga vetë z. Arifaj, dhe, siç thekson z. Demaku, libri ka vlera praktike… Si te komenti për doracakun e z. Ibrahim Egriu, ashtu dhe për librin e z. Hamdi Arifaj, Sokol Demaku flet për ta me dashuri dhe respekt të madh, i bindur se të tillë libra u shërbejnë nxënësve shqiptarë në shkollat suedeze për mësimin me themel të gjuhës shqipe, por ata ndihmojnë edhe për të formuar një kulturë të plotë për vendlindjen apo vend origjinën e tyre shqiptare…

Koment i bënë Sokol Demaku vëllimit poetik-satirik “Te ura e gjyshës” të Nehat Jahiut, i cili, veçse është një poet dhe prozator me ndjenja të mëdha, është edhe një arsimtar dhe edukator brezash në Iliridë. Te poezitë e Jahiut, Demaku vlerëson fort momentin frymëzues dhe kërkesën poetike të autorit, si thirrje për vetëdijesim ndaj realitetit, duke tërhequr vëmendjen e lexuesit te veset e njerëzve dhe qëndrimet kritike dhe demaskuese ndaj tyre, gjë që ai e bën bukur dhe bindshëm nëpërmjet vargjeve poetikë.

Tërheq vëmendjen në libër nderimi që Sokol Demaku i bën emrit të mirënjohur dhe veprës së atdhetarit Sadulla Zendeli-Dajës, i cili, siç dihet…“në vjeshtën e vitit 1966, u shtrëngua të lërë vendlindjen dhe kërkoi strehim në Suedi…” Duke qenë se për S. Z. Dajën, si edhe shumë të tjerë, edhe unë kam shkruar artikuj, madje edhe një libër që i dedikohet posaçërisht emrit dhe veprës së tij, dëshiroj ta përshëndes idenë dhe mendimet me vlerë të Sokol Demakut si për informacionin e gjerë që i ofron lexuesit për këtë personalitet të kombit shqiptar, ashtu dhe duke u uruar të dyve jetë të gjatë dhe vepra të tjera të ndritshme në dobi të atdhetarizmit, arsimimit, përparimit dhe jetës.

Me një theks të veçantë, Sokol Demaku ndalet në librin e tij tek një personalitet i madh i kulturës, arsimit, letërsisë dhe artit, i cili nga njëra faqe në tjetrën lartësohet si një lis i fuqishëm. Bëhet fjalë për “Mikun e madh të shqiptarëve”, suedezin e shquar Ullmar Kvik (Qvick. Është shkruar shumë për Ullmarin, shumë e më shumë do të shkruhet në të ardhmen, gjithnjë ai do të jetë në piedestalin e nderit, veçanërisht për ne shqiptarët, ndërkohë që në librin e Demakut nënvizohen ndjenjat e thella të respektit dhe të mirënjohjes për mikun e vërtetë, që i është gjendur dhe i gjendet pranë popullit shqiptar. Dëshiroj t`i kujtoj lexuesit me këtë rast thënien e famshme të Ullmar Kvikut: “Unë, nëse do të jetoja edhe një herë, do të punoja me shqiptarët dhe për shqiptarët”.

Vijon libri me komentin dhe analizën e bukur dhe me klas që Demaku i bënë poezive të Flora Dervishit dhe librit “Mes enigmave”, e ku thekson se “vargu i saj i jep shpirt, i jep jetë çdo qyteti dhe vendi të trojeve tona”.

Autori i jep hapësirë veprës së Fetah Bahtirit: “Dritë, ngrohtësi, optimizëm, libër dokumentar për shkollën shqipe në strehimoren Svenshogen, Suedi 1991-1994”. Nga komenti i ngrohtë dhe frymëzues që bën Sokol Demaku, mësojmë se kjo është një vepër me shkrime autoriale dhe dokumentare nga përvoja e vetë autorit Bahtiri, ku përfshihen studime dhe dokumente që i kushtohen punës dhe arsimit në mërgatë, si dhe punës dhe angazhimit e sakrificës së mësuesve, prindërve dhe nxënësve shqiptarë. Mbetet i skalitur në kujtesën e lexuesit nënvizimi i Fetah Bahtirit në pasthënien librit, ku ai shkruan: “Posaçërisht jam i lumtur që gjatë viteve 1991-1994 nuk ka pasur asnjë, po përsëris, asnjë fëmijë shqiptarë në strehimoren Svenshogen që nuk ka ditur përmendsh Himnin e Flamurit Shqiptar.”

Në vijim, Demaku bën një koment të frymëzuar për vëllimin “Zonja nga Borasi” dhe, e mbyll librin me artikullin “Koktej letrar nga Jorgo Telo kushtuar kombit Shqiptar”, ku ndalet te libri i tij i kohëve të fundit “Tung shpresarta Kosovë!” -Ai, –thekson z. Demaku, – me mjeshtëri di dhe mund të hyjë në shpirtin e lexuesit, njashtu edhe të kolegut apo poetit”, e “nëpërmjet personazheve tipikë, ngre lart vlerat e mira të njeriut”.

Duke bërë këtë inkursion në librin “Edhe filozofia e jetës e ka kuptimin e saj”, theksoj se Sokol Demaku është mikpritës në kuptimin e plotë të fjalës, ai me kolegët, jo vetëm i mirëpret me dashuri gazetarët, poetët, shkrimtarët dhe çdo krijues në revistën “Dituria”, në radion zë ëmbël “Dituria” dhe në televizionin po me këtë emër të artë, por, i kushton secilit prej tyre kohën e nevojshme, duke u ndalur gjerësisht në krijimtarinë e ofruar, duke respektuar punën dhe vlerat e atyre që shkruajnë. Sokol Demaku e di se, ata që shkruajnë, nuk i detyron kush, ata e bëjnë këtë të shtyrë nga ndjenja të zjarrta dhe pasione të mëdha, nga dëshira për të respektuar e zbuluar të drejtën dhe të vërtetën, për të mbrojtur të pacenuar lirinë; ata sakrifikojnë nga vetja e tyre kohë dhe energji, por edhe përveshin krahët dhe kanë kurajën e ndeshjes me pengesat regresive dhe frenuese. Sokol Demaku e ndjen dhe e kupton drejt këtë të vërtetë, sepse ai është njeri me kurajë, është njëri nga krijuesit, madje, nga ata në krye.

Duke lexuar librin e Sokol Demakut bie në sy se jeta dhe vepra e këtij njeriu përshkohet nga një filozofi e qartë, ndihen në të ngrohtësia dhe dashuria vëllazërore, ndjenjat e mëdha të nderimit dhe të respektit për njeriun e punës. Demaku e kupton qartësisht përmbajtjen dhe vlerat e filozofisë, e di se ajo është dije, e pandarë nga formimi dhe botëkuptimi i njeriut, nga veprimet, nga mënyra se si njeriu orienton dhe udhëheq veten në jetë dhe sesi ndikon tek të tjerët. Ai kupton drejt se “Idetë e mëdha lindin në shpirtra të mëdhenj”, ndaj di t`i nderoj njerëzit e dijes dhe të kulturës, të artit dhe të shkencës, të punës dhe të mendimit të mençur popullor. Sokoli i fton me gaz e ngrohtësi krijuesit në sofrën e tij filozofike, ashtu sikurse edhe në atë poetike, të komunikimit dhe informimit, të artit dhe të traditës, ai ulet kuvendon e bashkëbisedon ëmbël e me respekt të ndërsjellët me ta, duke ndarë shqetësimet dhe bashkuar gëzimet, duke shpleksur hallet për t`u dhënë rrugëzgjidhje, vepron pa paragjykime, gjithnjë si pjesëtar modest i një familje të madhe krijuese.

Gëzimet e jetës janë të shumta, sikurse dhe dëshpërimet e njeriut gjithashtu, sepse, jeta nuk mund “të kaloj vaj”, sepse, edhe qielli nuk është gjithnjë i kaltër, ka edhe re, ka dhe vetëtima e bubullima. Edhe deti nuk është gjithnjë i qetë, ka edhe dallgë të larta e stuhi, ka dhe cuname… Kjo është jeta jonë, duam apo nuk duam, disa gjëra janë të pashmangshme, çështja është që jetën ta jetojmë, duke thithur më të mirat e saj, duke shfaqur talent dhe durim, dashuri dhe humanizëm, paqe dhe harmoni, por dhe duke vepruar pa u lodhur dhe pandërprerë në dobi të ndryshimeve pozitive.

Njeriu po tregon se ka mundësi të jashtëzakonshme. Ai, ashtu siç ndryshon rrjedhat e lumenjve dhe e shndërron ujin e tyre në dritë, ashtu shfrytëzon erën duke ngritur mullinjtë elektrikë, si për të fituar energji, edhe për të luftuar ngrohjen globale. Ai po eksploron me seriozitet detet dhe oqeanet, që zënë 71 për qind të rruzullit tokësor, duke zgjeruar mundësitë e shfrytëzimit në dobi të jetës… Por, ai, është sot i aftë të vërë në shërbim të tij, jo vetëm tokën dhe detet, por edhe hapësirën mbi të cilën vërtiten sot qindra e qindra satelitë dhe stacione kërkimore e shkencore, fluturojnë anije kozmike…

Krijuesit e çfarëdo lloj drejtimi, qofshin ata të shkencave sociale e shkencore, qofshin ata të kulturës, të letërsisë dhe të artit…, janë të “ngarkuar” me energji pozitive, prandaj ata duhen dashur dhe respektuar më shumë nga shoqëria, ata janë të ndjeshëm dhe e kanë nevojën e një mbështetje dhe inkurajimi, ata e ndihmojnë pa interes njeriun dhe jetën…

Leximi i librit “Edhe filozofia e jetës e ka kuptimin e saj” të bën të meditosh, të nxit mendime dhe ide, të rrit respektin për njerëzit e penës, intelektualët e vërtetë, që vetësakrifikohen, që në vend të “shpatës” përdorin penën e mprehtë, ata nuk zhurmojnë, por në heshtje nxitin, frymëzojnë dhe ndihmojnë ndryshimet pozitive. Për krijuesit janë të papajtueshme brimat, egërsia dhe barbaria. Siç thoshte Herodoti “E keqja nuk shërohet me të keqen”, prandaj, ata dinë t`i zgjidhin gjërat ndryshe, me dashuri dhe humanizëm, me mendim të artë dhe dituri deri edhe me sakrifikim. Qiriri, bën dritë duke djegur vetveten; Udhëheqësi që çanë rrugën në dëborë, lë gjurmë që të tjerët të ecin pas tij… Mes këtyre njerëzve ndodhen edhe krijuesit. Më shumë vëmendje dhe respekt ndaj punës dhe modestisë së tyre, sepse, dihet, “Bën më shumë zhurmë një pemë që bie, sesa një pyll që rritet…”

Trimëritë e Bubulinos

October 14, 2015 by dgreca

-tregim nga Viron Kona/Vimmerby, Suedi/
Gjatë ditës, Bubulinoja tregohej shumë trim. Rrëmbente shpatën prej druri, shtizat e gjata, përdorte si mburojë ombrellën e babit ose të mamit dhe, duke nxjerrë gjoksin përpara, vërtitej nëpër dhoma duke thërritur:
– Jam Hektori, jam Aleksandri, jam Skënderbeu! Dil or Akil të ndeshesh me mua në fushën e betejës! – dhe, duke vringëllirë shpatën si Don Kishoti, sytë i shkreptinin nga trimëria dhe heroizmi. Mjerë macet e shtëpisë Baronesha dhe Pisika se ç’hiqnin nga shpata dhe shtizat e tij. Por armët e Bubulinos nuk kursenin as karriget, jastëkët, kukullat, gërvishtnin muret…
Veç në mbrëmje:
– Bubulino, shko e më merr pakëz pantoflat në dhomën e gjumit, – i thotë babi dhe shton: – Kujdes, mos rrëzohesh se llamba është e djegur.
Bubulinoja i afrohet dhomës së gjumit dhe befas ndal këmbët. Pastaj hedh një hap dhe ndalon. Në dhomë është errësirë e madhe dhe diçka po lëviz atje poshtë dollapit të rrobave. Ai ka frikë të futet në dhomë. Qëndron një copë herë të gjatë, pa mundur të bëj dot një hap përpara.
– Bubulino, i gjete pantoflat? – vjen zëri i babit nga kuzhina.
Vogëlushi s’përgjigjet.
Ndjen që pranë i afrohet si me magji gjyshja. Zhurma poshtë dollapit të rrobave vazhdon. Gjyshja mban vesh një copë herë dhe buzëqesh.
– Janë ato shejtankat, Pisika jonë dhe Bianka e komshiut, ato bukuroshet që s’lënë zogj pa ngrënë. Ato luajnë me pantoflat se u duken si bishta miu.
Gjyshja i merr pantoflat dhe ia jep vogëlushit:
– Shpjerja babit, – i thotë ajo.
Bubulinoja ia shpie pantoflat babit, por sepse i mban sytë përdhe. I vjen turp që u tregua frikacak dhe pyet veten se ku i shkuan gjithë ato trimëri, ato beteja të rrepta me kundërshtarë imagjinarë, ato dyluftime të fituara me lavdi! Jo, ai s’duhet të ketë më frikë!
Dhe, Bubulinoja pret me padurim mbrëmjen e ditës tjetër, që të shkojë vetëm në dhomën e errët të gjumit dhe t’i sjellë mamit apo babit diçka që ata do t’ia kërkojnë.
Por, ditën tjetër, llamba elektrike u rregullua.