NGA EGLANTINA MANDIA/
FALËNDERIM I AUTORES: Falënderoj Arkivin e Shtetit, që ruajti të paprekur dosjen Musine Kokalari, laboratorin krijues, dorëshkrimet, kujtimet, ditarët dhe korrespondencën, të cilat u pasqyruan në këtë libër.
U jam mirënjohëse të gjithë miqve e bashkëkohësve të Musinesë, të cilët me dashamirësi ndihmuan me rrëfimet e tyre, të themi të vërtetën.
Falënderoj posaçërisht Dr. Naun Theodhosin.
Për botimin e librit ndihmoi edhe Fondacioni “Soros”.
Autorja dhe botuesi i janë mirënjohës.
***
NË VEND TË PARATHËNIES
(Letër Musinesë)
Njeriu mund të jetë i lirë, edhe pse i burgosur.
Njeriu mund të jetë i burgosur edhe pse është lënë i lirë.
Ky është mësimi që kam nxjerrë nga jeta jote.
Fli e shenjtë e qiellit shqiptar!
***
E dashur Musine,
Po e filloj këtë libër duke shkelur gjurmët e ëndrrave të tua, këtu në Romë, në këtë fund-vjeshte të praruar, pesëdhjetë vjet më vonë nga dita, kur ti shkruaje, ndoshta faqet e fundit të doktoraturës, gjithë emocione, sepse ishin ditët e fundit në këtë qytet ku erdhe si e huaj dhe u largove si e huaj, por more njëkohësisht vitet më të bukura të rinisë, vitet kur shkrove librat e parë, vitet ku punoje pa pushim dhjetë e dymbëdhjetë orë në ditë, vitet kur lulëzoi dashuria në zemrën tënde, e cila zakonisht, shpërthen në zemrën e njeriut në një stinë. E ajo ishte stina jote e dashurisë për të riun P.T.
Dua ta gjej këtë njeri, tashmë të plakur, në qoftë se është gjallë, dua ta shoh në sy këtë njeri, që ka pasur në dorë një xhevahir të rrallë dhe për mendjelehtësi, e ka humbur përgjithmonë atë.
Kërkoj adresat e tua të para në Piaca Bolonja (Piazza Bologna).
Piaca Bolonja është përthyer tashmë nëpër rrugët kryq, që e përshkojnë tejpërtej, me një trafik marramendës. Një lumë makinash mbush udhët e tua të dashura, që i bëje me këmbë se të pëlqente të ndjeje fluturat e dëborës mbi ballë, a shiun të të rrihte shpatullat me rrëmbim.
Natyra ishte pjesë e shpirtit tënd të ndjeshëm. Doje ta prekje, ta ndjeje të gjallë, të vërtetë, në të gjitha ditët e jetës tënde, kudo ku ke qenë.
Vajzë me shpirt të bukur, përpiqem t’i shoh mrekullitë e kulturës botërore këtu në Romë, me sytë e tu të etur për jetë, të etur për dije, me sytë e tu të mençur, të bukur e gjithë frymëzim.
Fundvjeshte, ditët e para të dimrit, por në Romë s’është më aq ftohët, si dikur. Duket sikur janë bashkuar vjeshtat e largëta me këto ditë. Dëgjoj zërin tënd të brendshëm, që kërkon të vërtetën e jetës në ecjet e gjata në rrugën “Nomentana”:
“Ç’melankoli në natyrën e zhveshur. Edhe jeta jonë është e ngjashme me këto gjethe. Retë shkojnë e vijnë lehtësisht dhe zogjtë këndojnë të gëzuar gjatë verës e kthehen të lodhur nëpër foletë e tyre. Asgjë nuk është e përjetshme. Pemët lulëzojnë, por jo përgjithmonë. Kështu qenka edhe jeta e njeriut! Lind, rritet dhe vdes, ndërsa të tjerët vijnë pas nesh. Çdo vit që ikën nga jeta jonë, nuk kthehet më kurrë, si petalet e luleve që i merr era një e nga një dhe mbetet veçse pluhuri. Vetëm natyra është e përjetshme në formën e saj të pandryshueshme dhe qenia jonë s’është gjë tjetër , veçse një vijim i botës dhe një ecje përpara e kohës”.
Vërtet, gjithçka ikën, por ka edhe diçka që mbeti, Musine: ndjenjat dhe mendimet e derdhura në librat e tua. Katër vjet të jetës tënde janë brenda këtij qyteti përjetësisht, siç janë edhe monumentet e tij të pavdekshme.
Ti e doje Citta Giardino-n. E ja, përsëri, një grua shqiptare po kalon në gjurmët e tua të dashura. Çitta Xhardino (Citta Giardino), sot është Monte Sakro (Monte Sacro). Vilat e vjetra, të rrethuara me kopshte me lule, qëndrojnë si relikte nëpërmjet pallateve shumëkatëshe, dëshmi e një jete të jetuar.
Edhe ura e vjetër mbi lumin Tevere, ku ti shkoje shpesh e jeta të dukej si një ëndërr, në orët e tua të vetmisë e të mrekullimit përpara asaj harmonie e përsosmërie të natyrës, që të bënte ta admiroje madhështinë e Zotit.
Ky pajtim me vetveten, ky filtrim shpirtëror, të shtynte drejt dëshirës për të folur vetëm me krijesa të pastra, të pafajshme engjëllore, siç janë fëmijët.
Ç‘ishte ajo parandjenjë? Ndoshta, Zoti e pati caktuar fatin tënd?
Të luftoje pa u përthyer, megjithëse aq e brishtë, të ishe martire e idealeve më të larta e më të pastra të një kombi. Ty, (motër e Gjergj Elez Alisë) do të t’i rrëmbenin vëllezërit pikërisht, tre vjet më vonë (12 nëntor 1944) në vjeshtën e përgjakur tiranase, për t’i vrarë pa pasur asnjë faj.
Tashmë, marrëzia e trullosi Shqipërinë tonë të vogël. Marrëzia e shpuri vendin në zgrip, e hodhi në gjeratoren e rrethit vicioz të skllavërimit të trurit dhe të varfërimit ekstrem, deri në dëshpërim. Marrëzia mbolli urrejtjen deri në shkatërrimin më të llahtarisur të vlerave njerëzore e sadizmin e një autodafeje kryqëzimesh e varrosjesh për së gjalli të qindra martirëve të pafajshëm. Marrëzia e mbuluar nga lustra e sterilitetit, vulosur në një shishe me etiketën vetëtitëse të “njerëzve të rinj” fermentoi skëterrën e shpirtit që si një pus artezian lëshoi këtë det helmi e vjelljeje kundër vetvetes e gjithkujt, në tregun e zi të shitblerjes së gjithçkaje nga gjithkush.
Marrëzia e shfytyroi shqiptarin, të vetmin, të vetmin fare në botë që egërsisht sulmoi e shembi shtëpitë e Zotit, të faljes, mëshirës, shpresës dhe pendimit.
Tani PILATËT shpëlajnë duart me ujë e me një buzëqeshje të padjallëzuar anatemojnë vesin e krimit, kurvërimit, gjakmarrjes, paralizës, egërsisë e si narcizistë të përjetshëm, këlthasin: “Na e kthe parajsën e rrëmbyer o Zot!”
E dashur Musine, le të ketë sado pak mëshirë PERËNDIA e gjithëpushtetshme për ne.
Parajsa s’është fole e shpirtrave të nëmur. Në parajsë janë engjëjt tanë mbrojtës si ti, MOTËR E HELMUAR, ZEMËR PANGUSHËLLUAR, SHPIRT I BUKUR I PAQETUAR, I NUSES SË PANUSËRUAR.
Të falem në gjunjë, për të gjithë jetën
Romë, 25 nëntor 1992 AUTORJA
PJESA E PARË
FËMIJËRIA
KRONIKA
Ky është rrëfimi i një jete që e ka zanafillën më 10 shkurt 1917, në Adana të Turqisë. Pas tre djemve, në familjen e Reshat Kokalarit erdhi një vajzë. Dy vëllezërit, Muntazi dhe Vesimi ishin djem të rritur, ndërsa vëllai më i vogël, Hamiti megjithëse fëmijë, ishte përsëri disa vite më i madh. Këto diferenca ishin frute të mërgimit.
Vajzën e quajtën Musine.
Ishin vitet e fundit të Luftës së Parë Botërore. Shqipëria ishte si varka e Noes, pas përmbysjes së madhe e shqiptarët ishin në ankth për fatin e saj.
INTERMEXO
“Turqia po kalbëzohej e mezi po mbahej në këmbë. As mendjet e diplomatëve së bashku s’e nxirrnin dot nga bataku. Gërmadha po ronitej copë-copë. Struktura mesjetare e Turqisë ishte e pariparueshme. Në letër, ligjet e Turqisë duken mjaft të bukura, por mesa kam marrë vesh unë, asnjëherë nuk zbatohen siç duhet, kurse traktatet, kuvendet dhe premtimet për reforma, janë bërë vetëm për të mos u zbatuar”.
“Një pjesë e mirë e bijve të shqipes kanë bërë si kanë dashur vetë dhe kështu kanë ndërmend të vazhdojnë edhe në të ardhmen. Shqiptari mbetet gjithnjë shqiptar. Ai në radhë të parë është shqiptar”.
Edith DURHAM
KRONIKA
Në vitin 1920 Kokalarët vendosin të kthehen në atdhe. Jeta e Musinesë fillon me këtë kthim nga mërgimi. Një karrocë me kuaj vrapon rrugë pa rrugë gërmadhash, urash të braktisura e maleve të egra, tokës së shkretuar të kënetave. Kapërcejnë lumenjtë me lundra të sheshta me shpejtësi të frikshme, për të arritur sa më shpejt në Gjirokastrën e Babamadhit e nënos plakë, ku ishte vatra, shtëpia, ëndrra e zhgjëndrra.
INTERMEXO
“Gjirokastra, bota e madhe pa fund, që s’kishte shoqe për moshën time të parë. Gjirokastra trime, anembanë me shkëmbinj e me udhët plot gurë. Gjirokastra e të përpjetëlave dhe tatëpjetëlave.
Gjirokastra plakë, e regjur në mjeri e varfëri në ditët e nxehta të verës, ku afshi i ngrohtë del nga dërrasat e çative dhe djersa kullon mbi ballin e atij që me torbë në krahë, ngjitet për në shtëpi dhe në netët e ftohta të dimrit të ulur rreth zjarrit, që nga jashtë dëgjojnë fërshëllimën e erës së tërbuar, që thyen degë e pemë bashkë e gjëmon nëpër mazgalle e baxhara e ndjekur nga pas me oshtëtima e bubullima e drita e vetëtimave dhe shit të rrëmbyer që bie pa ndërprerë.
Gjirokastra, e kujeve dhe e këngëve që buçisnin një herë e një kohë nga dritat e mëdha të shtëpive, buzë përrenjve, nën hijen e rëndë të kalasë së Ali Pashës, anës e anës udhëve të shtrembra me një mijë të hyra e të dala , rrëzë kodrave, me shtëpitë që ngjajnë me njëra-tjetrën, shkallë-shkallë nga maja e shkëmbinjve të Këcullës, që duket sikur e mban qytetin në pëllëmbë të dorës dhe që andej përshëndet malet e Lunxhërisë në mëngjes, kur lind dielli dhe në mbrëmje, kur perëndon me rrezet e fundit sa humbasin fare”.
Musine KOKALARI
VATRA
Jashtë vërshëllen era, thyen degë e pemë. Pastaj, pa pritur, qetësi. Era fryn me të marrë. Vetëtima e bubullima. Pikat e shiut përplasen nëpër xhama e në çati. Flakë e madhe në oxhak. Fëmijët rijnë ndanë gjirmës dhe vështrojnë flakën, që herë zmadhohet e herë zvogëlohet e tymin që dridhet e ngjitet përpjetë oxhakut. Nënua plakë, nga kreu i oxhakut i sheh fëmijët me radhë. Djemtë, nuset, nipat. Janë aty rreth vatrës. Kjo ka qenë ëndrra e nënos, të mos i treten fëmijët në dhera të huaja, me gjuhë të huaja, kur kanë këtë gjuhë të bukur, të bukur.
Reshati është hequr. Ia ka frikën nënua djalit të kthyer nga mërgimi. Eshtë baba i katër fëmijëve. Po djemtë e rritur, u rritën e iu bënë krahë. Kishte bërë mirë që e kish martuar aq të ri, e ja, djemtë tani i ka si vëllezër. E vogël është vetëm Musinea. “E vogla e nënos”, ka si të bukur, të bukur. E bukur e dheut do të bëhet kjo kanakare, motër e vetme e tre vëllezërve. E vogla është mbështetur në gjunjët e nënos. Nënua ia përkëdhel flokët e zinj. Fytyrë e mençur, e imët me sy xixëllonjës.
Musinea, një të ngritur bën, i hedh duart në qafë, e puth në të dy faqet. Nënua e shtrëngon fort në gji.
Babamadhi ulur në buxhakun tjetër këmbëkryq, pi cigare e me dorën e djathtë heq tespihet. Nganjëherë zgjat dorën dhe e gëzon mituraken me sy kureshtarë, që ia përpin fjalën nga goja. Nuset me punë në dorë kanë zënë fundin e odës e punojnë. Zjarr, zjarr në oxhak. Flaka është e madhe, bën ngrohtë në odë.
Të gëzohet shpirti. Fëmijët kërkojnë: “Përrallën, përrallën … ”
– Thuaje nëno, – i thotë Reshati. – Më merrte malli për ato përrallat e tua, kur isha përtej detit.
– Më gëzohet zemra, që s’i ke harruar …
– Të Bukurën e dheut, – thotë Hamiti.
– Të Bukurën e dheut, të bukurën e dheut, – përsërisin fëmijët.
– Pse i thonë e Bukura e Dheut? – pyet Musinea.
– E ke parë dheun tënë? Nuk ka dhe më të bukur në botë, është ushqyer me të bukura, të bukurat e zbukuruan këtë dhe, ndaj është edhe më i bukuri në botë. Si thua biro, ti ke gjezdisur botën, a nuk ke ardhur këtu, ku flenë edhe perënditë?
Reshati i buzëqesh së bijës. Në kokën e Musinesë lindin aq pyetje, po ka frikë mos nënua e vonon përrallën dhe babai e shuan atë buzëqeshjen, që e vogla e pëlqen aq shumë. Ndaj përpëlit e përpëlit sytë.
– Pse i hap ashtu sitë, Musine?
– Dua ta shoh të bukurën e dheut, nëna. Si është?
– Është si kjo Gjirokastra jonë, bijë, djep plot këngë, plot vaje e përralla. E bukura nuk shihet kurrë. Po të shohësh një të bukur të dheut, do ta shohësh vetëm në ëndërr. Hë, ku e laçë mbrëmë. Hë, hë. E laçë, kur u nis djali i vogël. E po na qe ç’na qe … U nis djali i vogël, që i dogji shtëpinë e breshkës të Bukurës së dheut. U nis në rrugën e gjatë për në diell. E doli në një burim tek një varr, tepër, tepër i lashtë. Ati gjeti një plakë, që po lante rroba në një burim. I tha djali i vogël: “Amanet moj baxhi, a thua e di ku të shpien këto tri udhë? Ky është udhëkryqi që kam kërkuar, po nuk di ku të shpien këto tri udhë?”
E u përgjigj plaka: “Rruga që shkon në lakore, është udha e mundimit, rrugë e së vërtetës. Kush ecën nëpër të, ecën në teh të thikës. Kjo është rruga e rrezikut, rruga e luftës së njeriut, që të mbetet zemër njeriu. Rruga, që shkon përtej poshtë është rruga e përbindëshit. Kush shkon nëpër të, kthehet o gur, o përbindësh.
– Si kthehet në përbindësh? – pyet Musinea.
– Ai duket ashtu siç ka qenë, po përbindëshi ia kthen zemrën në gur. Dhe zemërgurët janë njëmijë herë më përbindësh, se përbindëshat. Rruga, që shkon përtej poshtë është rruga e gjarpërinjve. Kush kthehet në gjarpër, e zvarritet nëpër të, gjen fitim.
Musineja përsërit me vete: “Rruga e gjarpërinjve”.
Ajo kishte parë një gjarpër që desh t’i afrohej. Ishte aty pranë, te shtëpia e kushëririt të parë.
– Përse dridhe, e vogël e nënos?
– Unë e kam parë gjarprin.
– E di. A nuk e vrau nënua?
– Kam frikë nga rruga e gjarprit, nëno. Nuk do të shkoj kurrë nga ajo rrugë.
– Si bëhet njeriu zemërgur, nëno? – e pyet Hamiti.
– Njeriun zemërgur nuk e tret dheu. Mbi trupin e tij rëndojnë gurët, e dheu i bëhet plumb. Është i mallkuar në jetë të jetëve dhe shpirti i digjet në xhehenem”.
– Përse e mban robinë të Bukurën e Dheut, përbindëshi, nëno?
– Se djali i vogël, e shkeli fjalën e dhënë. Fjalën e dhënë nuk duhet ta shkelë kurrë njeriu. Fjala e dhënë e ngre edhe të vdekurin nga varri…
– Të lumtë moj plakë! – i thotë babamadhi. – Nuk të dija kaq të zonjën!
– Pse, si më dije ti? – thotë nënua e merr frymë thellë, – Hajde nuse e Reshatit, bjer gështenjat e ziera!
Nusja hyn brenda me gështenjat e ziera. Nënua i ndan pjesë- pjesë.
– Ngadalë, ngadalë, – i porosit nënua, – Se janë të ngrohta dhe u djegin gojën. Ti Hamit, qëroi mirë, mos i le më të shumtat në ceflë! Dhe ti Musine, qase kokën më këtej, që të bien thërrimet në kartë, – thotë nënua e shtie xhezven në zjarr. Ngre perden e kamares, merr pisusin e ndërton kafenë. Ia jep babamadhit, pastaj merr për vete e për djemtë.
Zjarri bie. Fëmijët i puthin pleqtë e shkojnë të flenë.
Nuset lenë punën e dorës, heqin ceflat e gështenjave nga gjirma e i shpien në qilar. Është kohë e gjumit për të gjithë, edhe për burrat. Nga kreu i shkallëve dëgjohet zëri i nënos plakë:
– Nusera, mbuloni mirë zjarrin, shuani mirë dritat! Dëgjoni? Kini mendjen!
Heshtje. Pas pak dëgjohet edhe lëvizja e lehtë e këmbëve të dy nuseve nëpër dërrasat e korridoreve, që shpejtojnë për në odat e tyre të gjumit.
II
– Po ti, Musine, s’do vesh te dajkua? – e pyeti nënua.
– Jo, nëno, do të rri në shtëpi. Le të vejë Hamiti këtë herë.
Dhe nënua me Musinenë mbetën vetëm. Me të ngrënë bukë, shkuan në odën e zjarrit. Musinea u ul në vendin e babamadhit As një zë s’dëgjohej në gjithë atë shtëpi. E vogla vështronte odën me çudi e disi me frikë. U ngrit nga vendi. Vajti
në fund të minderit e hapi dollapin. Nxori kukullat.
– Ç’po bën ashtu? – e pyeti plaka.
– Do loz me kukulla.
– Jo, me kukulla natën, s’është mirë. Bëhen xhinde e dalin nëpër shtëpi.
Musinea s’priti fjalë të dytë. Metë shpejtë e futi kukullën atje ku e mori dhe vajti u ul në prehër të nënos e filloi të pendohej që s’vajti te ajkua me të vëllanë.
– Me kë të loz unë? – e pyeti.
– Me nënon, moj e marrë. Mos u mërzit ti! Sa t’i vë një dru zjarrit e do bëjmë çallma.
– Ah, do bëjmë çallma? – thirri Musinea. Sa i pëlqente ato çallmat apo kokoshkat, veçanërisht kur shihte nënon, se si e hidhte misrin në shoshë, si e tundte nëpër flakët e zjarrit të madh, andej – këndej, me të shpejtë.
– Hajde e vogël e nënos, ha çallmat dhe pastaj këtë gjisëm portokalle!
Musinea me gojën plot e pyet nënon:
– Nënë, të hedh një farë portokalli në zjarr, që të shoh çdo të bëjë nuse e dajkos?
Dhe e hodhi. Pas një çikë, ia bëri puf!
– Vajzë do bëjë, – tha nënua e tundi kokën, – Do t’i bëhen pesë të ziut burrë.
– Moj nëno, dua të të pyes një gjë, si i di gjithë këto përralla e këto historira?
– Unë, kur isha e vogël, isha shumë e urtë. Gjithë ditën, s’bëja shamatë. Nuk zihesha me njeri e nuk i bija njeriu, me gurë. Në shtëpi mbaja vesh nënën se ç’më thoshte. Kur haja bukë, nuk thosha kurrë: “Dua atë e s’dua këtë”. Dhe natën kur flija, më vinte në gjumë një zog i bukur sa s’thuhet. I kishte pendët jeshile, me kokë të verdhë dhe krahët gjithfarë ngjyrash. Unë flija dhe ai më dëftonte përralla dhe: është një ç’është një.
– Po unë, sikur të bëhem e urtë, a do të më vijë ai zogu natën?
– Po shpirt. A lozim “prum zjarr”?
– Lozim.
– Ahere fillo! Bashko majat e gishtave të të dyja duarve, ja kështu!
– Ja, nëno.
– Mos e ke qenin lëshuar, se më ha?
– Jo nëne, e kam lidhur, – i tha Musinea dhe i hodhi duart në qafë nga gëzimi, e mbështeti kokën në gjoksin e saj të butë e duke vështruar zjarrin, i tha:
– Më thuaj, është një ç’është një.
Nënua plakë e shtrëngoi fort në gji, i fryu pak flokët, vuri kokën mbi kokën e saj dhe duke e kunanisur, i tha:
– Është një e ç’është një, ikën e ikën e prapa s’vështron.
– Plumbi, – u përgjigj ajo.
– Është një e ç’është një, bie shi të mbulon e nga çdo e keqe të shpëton.
– Shtëpia, moj nëno.
– Edhe këtë ma gjete.
– E po, kjo lopë e mulla Kasosë, del në breg të Hasos. Muu, ia bën një herë, zgjon gjithë asqerë. Ç’është?
U mendua Musinea. Vuri një gisht në gojë dhe me kokën në gji të nënos, i binte bam, bam murit me dorën e djathtë.
– Këtë s’e gjej dot, moj nëno, – i tha më në fund.
– Është daullja që bie për Ramazan dhe njerëzia prish agjërimin. Po ti, do agjërosh këtë Ramazan?
– Uh, – i tha Musinea, – Të mos ha bukë në drekë! Jo, s’duroj dot.
Nënua qeshi. Drutë u bënë prush.
Musinea në pëqi të nënos, i mbërthente e i zbërthente jelekun. Nënua i gëzonte duart, ia lëmonte ngadalë-ngadalë, gjer te pëllëmbët nëpër gishtëra.
– Ç’është kjo? – e pyeti.
– Bazdravicë, – i tha Musinea. – Ka një javë që më është bërë.
– Po si s’ta kam parë? Nuk të kam thënë unë, që mos numëro kurrë yjet në qiell?
– Oh, nëna, po mua më pëlqen t’i numëroj. Më pëlqen shumë, nëna, ja, nga kjo odaja e madhe pas shiut, janë aq afër, nëna, më duket sikur vinë brenda në shtëpi.
– Dëgjo këtë që do të thotë nënua tani! Kur të vijë vera, do të martohet Zulua. Ti e di Zulon e teto Nurijes. Atë ditë që do të dalë nuse nga shtëpia, rri te dritarja e odës së madhe. Kur të marrë nusja rrugën me krushka, ti këndo kështu:
“Nuse me kalë të bardhë,
Merr bazdravicat palë.
Nuse me kalë të zi
Merr bazdravicat e mi.”
Dhe kështu, të ikin të gjitha.
Musinea tundi kokën e pëshpëriti: “Mirë nëna”.
Kur “kraf”, ia bëri një vetëtimë e madhe e mbushi odën me dritë dhe “buuu” u dëgjuan bubullimat, por edhe shiu i rrëmbyer trokiti mbi çati.
Musinea futi kokën në gji të nënos, që po e nanuriste:
“Bjer o shi bjerë,
Se s’ta kam qederë
Drutë i kam në derë
Shi e borë le të bjerë
Fu-fu-fu-ja mos të zerë
Se na gjen vërë më vërë”.
– E ç’është fufu-ja, nëno?
– Era, bijo, era e marrë. Kur bie shi e borë, s’ka gjë, se njeriu rri pranë zjarrit e ngrohet, por kur fryn era, ajo është e ç’është. Hyn nga të gjitha anët e përmes vrimave, të futet kudo.
– Po babamadhi, si do të vijë? Po babai dhe xhaxhai, që do t’i lagë shiu?
– Kur të kthehen ata, do të pushojë, – tha nënua e heshti.
S’folën më. As e vogla s’foli. Zunë t’i mbyllen sytë. Merrte frymë
ngadalë-ngadalë dhe e zuri gjumi.
Nënua e vuri mbi minder dhe e mbuloi me një pallto. Pastaj mblodhi prushet, i hodhi në mangall. I mbuloi mirë e mirë me hi. Lau gjirm e buhari, i erdhi rrotull shtëpisë. Mori vajzën në duar dhe e shpuri sipër. E vuri në vendin e saj. U zhvesh për vete, shkundi rrobat dhe i vuri prapa derës. Hoqi shaminë nga koka, lëshoi flokët dhe uli llambën. Kur ra për të fjetur pranë mbesës, ndjeu dorën e vogël t’i ngatërrohej nëpër flokë dhe dëgjoi zërin e përgjumur të vajzës:
“Cilën rrugë të marr, nëno? Është errësirë e kam frikë. Kam shumë frikë, nëno!”
III
Musinea shkruante me nxitim dhe shkrimin e kish të hapur. Ndjeu dorën e hollë e delikate të mësuese Uranisë, që e preku lehtë e i pëshpëriti në vesh: “Mos u nxito!” Vajza u turpërua dhe u përpoq, të mos nxitohej kur shkruante. Ishte në një bankë me Selfixhenë. Kishin dy vjet në të njëjtën bankë të shkollës femërore “Koto Hoxhi”, me drejtoreshë e mësuese, Urani Rumbon.
Musinea e Selfixhea i thithnin si ajri fjalët e mësueses së tyre. Në hyrje të klasës ato kishin qëndisur fjalët e Koto Hoxhit e Naim Frashërit:
“Kur shkela pragun e kësaj shkolle më mbërtheu një dashuri akoma më e madhe, për mësuesin që botoi alfabetin në Stamboll dhe na la amanet këto fjalë”.
– Fjala e gjuhës sonë ka hije, porsi hëna në mes yje, – u tha një ditë mësuese Urania. – Dhe ne duhet të mos e ngatërrojmë kurrë fjalën tonë të bukur, me fjalë të huaja. Si thua, Musine?
– Lepe? – tha Musinea.
– Oh, jo, jo, “lepe”, – e qortoi ajo me të butë, – Jo “lepe”! Të mos e dëgjoj kurrë me këtë fjalë! “Urdhëro”, e kemi në gjuhën tënë. “Urdhëro”. Dëgjojeni, sa bukur tingëllon!
– Më fal, mësuese, – i tha Musinea gati e përlotur.
– Pse nuk erdhe në kursin e qëndisjes? – pyeti mësuesja një nxënëse.
– Isha e sëmurë.
– Unë kam shumë, shumë dëshirë, të mësoj të qëndis, – tha Musinea. – Edhe nënua thotë, se pa gjilpërën, s’bën dot asnjë punë të mirë, se kemi për të kaluar gjithë jetën me gjilpërë në dorë.
– Shkruani të gjithë në fletore këtë vjershë dhe e keni detyrë ta mësoni përmendësh! – tha Urania:
“Dy more, dy pëllumbëza të mjera
Fluturojnë nëpër ferra
Njëra kish rroba jeshile
Tjetra i kish trëndafile
Njëra qante robërinë,
Tjetra këndonte lirinë”.
– Dhe më mbani vesh! Duhet të mësojmë! Të mësojmë! Të kemi zell dhe të kuptojmë e të gjithëve t’jua tregojmë, se shoqëria që i ka gratë mbrapa nga dituria, mbetet në vend si zogu me një krah. Gëzimi im më i madh, i mësueses suaj është, që këtu krah me krah, janë vajzat myslimane të Manalatit, me të krishterat e Varoshit, si motra të pandara nga njëra- tjetra.
INTERMEXO:
Rrëfim: Selfixhe Ciu (Broja)
“Musinea e vogël ka qenë një fëmijë i ndrojtur, me sy përherë mendimtarë. Një fëmijë që dukej si një e rritur. Ka qenë një fat, që ishim nxënëset e Urani Rumbos. Ajo vetë i bënte tekstet e poezive dhe ato të shfaqjeve teatrore. Kur ishim në klasën e IV-t, na ndanë në klasa të ndryshme me Musinenë. Musinea u mërzit e qau e qau pa pushim, aq sa mësuesja erdhi në oborr, ku ishim të dyja dhe i tha Musinesë se do përpiqej të na bashkonte, po edhe në qoftë se nuk do të ish e mundur, ne do të ishim gjithnjë bashkë. Dhe vërtet, nuk u ndamë të gjithë kohën që qemë në shkollën “Koto Haxhi”. Shpesh e hanim edhe drekën në shkollë, sepse
e kishim mësimin dy herë në ditë, e Musinea, meqenëse e kishte shtëpinë larg, nuk arrinte të kthehej. Ne banonim afër shkollës dhe në kohën e pushimit, loznim në oborrin e shtëpisë sonë.
“Shkollë, nuk do të thotë godina e as 36 shkronjat e abetares, që janë mjetet e kurrë qëllimi. Shkollë do të thotë edukim i shpirtit dhe arsimim i mendjes”, ngulmonte mësuese Urania”.
IV
E ja, erdhi pranvera. Vajzat e shkollës shkuan në Teqenë e Baba Manes, te sheshet e bukura të Kardhoces dhe te Ura e Lumit. Musinea u vesh me rroba të bardha dhe vajzat e mbuluan me kurora lulesh. Bënë një rreth dhe hodhën valle. E zërat e bukur e të hollë vajzërorë e mbushën ajrin si me cicërima zogjsh:
“Nusja jonë arbërore
Arbërore
E bardhë si qumështore
Arbërore”.
– Shiheni vajza, Gjirokastrën tonë, – e ndali vrullin mësuesja.
– Për mua është djepi i ëndrrave, i këngëve, i vajeve, i legjendave dhe dhimbjeve tona. Kjo është Dita e Verës. Ku i kini veroret tuaja?
Sa e bukur është dita e verës. Po, ato i kishin veroret, edhe në qafë, edhe në duar, edhe në flokë.
Musinea e ndjente veten të lehtë, të lehtë, sikur fluturonte me fustanin e bardhë. Fustanin ia kishte prerë e qepur mëma e saj, Hanushea. Dhe ajo e shihte Gjirokastrën. Ky ishte qyteti i saj. Adanaja, ku pat lerë, i kishte humbur pothuajse fare nga kujtesa. Dhe ishte tani ky qytet, me shtëpitë, rrugët, kalanë e Ali Tepelenës, qiellin si kube, nënon e saj dhe atë mësuese me fytyrë të mprehtë me zë aq të ngrohtë, atë mësuese me duart e holla, delikate, me atë zbehtësi dhe sy aq të butë, sy fëminorë, të pastër, ëndërrimtarë, që po kërcen e këndon së bashku me to
dhe që përsërisin vallen e këngën rreth saj:
“Nusja jonë arbërore
Arbërore
E bukur si lulebore
Arbërore “.
Ajo këngë nusërie ishte ëndrra e zgjuar, a gonxhja, që do të çelte lule në çdo zemër. Ajo, ndoshta, ishte fatthëna, e një lajtmotiv i jetës së Uranisë dhe vetë Musinesë, për t’ua mbushur botën me dashuri e dhembje njerëzore, për një ksoll, për një dasmë, për një lule, për një zog, për një vajzë, që tretej prapa xhamit, nën dritën e një llambe vajgur.
Kur mbaroi vallja e vajzave të klasave të ulëta, filluan mandolinat e vajzave të rritura:
“O trima luftëtarë, o bijt e Skënderbeut,
Kërkoni ju shqiptarë, lirinë e mëmëdheut …”
Njëra e veshur si nëna Shqipëri, me fustan kuq e zi, këndonte vargjet e Urani Rumbos:
“O bijtë e mi e bijatë
I shtini sytë te të mijat
Përse më latë të shkretë sot
E mjera vdes e s’duroj dot”.
Dhe kori i vajzave:
“O mëmëzë ne bëmë faj
Po falna-je, se paskëtaj
Të gjithë ne që sheh me sy
Do të përpiqemi për ty”.
Vajzat u ulën të çlodhen. Zbritën në Varosh e mësuesja i ftoi në shtëpinë e saj, tek nënë Kaliopi. Vajzat u ngjitën në katin e dytë dhe qëndruan pranë tavolinës së vogël, me llambën e vajgurit, e mbushur me libra e fletore, në dhomën me mindere e perde të bardha, si karta. Hanin nga tabakatë biskotat e frutat, që mësuesja i kishte përgatitur për ta. Oborri i nënë Kaliopit, dritaret dhe shkallët e gurta ishin rrethuar me dafina e lule.
– U lodh, u lodh kjo Urani për ju bija, çap e jak, në shtëpi e në shkollë, e shtëpi më shtëpi që nga Hazmurati në Palorto, rri me orë e shkruan e shkruan. “Ç’janë gjithë këto gjëra, që shkruan?” – e pyes.
“Gjëra të mira, të mira,” – më përgjigjet gjithnjë.
“Po si mund të mos bëjë gjëra të mira kjo e bekuar vajzë, që edhe kur e zënë ethet, nuk ndalet në shtëpi, po vrap e në shkollën tuaj?
Të gjithë e dinin tashmë në Gjirokastër se Urani Rumboja po “luftonte me qiejt”, për të shtuar edhe një vit shkollor në shkollën femërore “Koto Hoxhi”, duke kërkuar ndihmën e të gjithëve, prindërve dhe autoriteteve.
“Të zgjasë koha e ndriçimit të mendjes së miturakëve. Të forcojmë të gjitha zakonet e mira, që na i lartësojnë virtytet, të thithim si bleta, nga ato të botës, po të hedhim poshtë zakonin ogurzi, që i mbyll vajzat që fëmijë, sapo dalin nga fillorja në “Bastijet gjirokastrite” dhe i zhburgos vetëm në kohën e martesës”.
INTERMEXO:
Rrëfimi Selfixhe Ciu (Broja):
“Muntazi dhe Vesimi, ithtarë të Fan S.Nolit, pas dështimit të revolucionit, u burgosën. Më kujtohet dëshpërimi i Musinesë. E heshtur, e tretur në atë hidhërim. I qëndroja pranë. Për t’ia lehtësuar dhimbjen, i tregova se atë ditë familja ime, kishte çuar në burg një byrek të madh për ta. Musinea më hodhi dorën në qafë dhe u përlot”.
V
Erdhi edhe një dimër. Dimri i fundit, që Musinea e kalonte me Hamitin, vëllain me të cilin ndante fëmininë, megjithëse ai ishte disa vjet më i madh. Ai ishte dimri që vinte pas një tronditjeje të madhe. Dy vëllezërit e mëdhenj, edhe pas lirimit nga burgu, paguanin për iluzionet e tyre të lirisë e demokracisë. Bënte
shumë ftohtë. Të mëdhenjtë kishin vendosur ta dërgojnë Hamitin në Liceun Frëng të Korçës. Nënua plakë, si çdo dimër, si një magjistare e lashtë, ushqente të vegjlit me gështenja, çallma, “është një e ç’është një” dhe përralla.
Nuset punonin në qilarët mbushur me kade e u dridhej buza. Sa të mbaronin punë, ngjiteshin lart e të uleshin pranë zjarrit, qoftë edhe në bisht të oxhakut. Klluk, oda e dimrit. Zjarr i madh dhe flaka flakë. Nga njeri buxhak nënua plakë dhe nga ana tjetër, babamadhi.
– Nuk të duket që është dobësuar djali? – pyet babamadhi.
– Hamiti? Oh, mos u bëj merak për të. Ashtu është, i hollë si purteka, po plak me mjekër të bardhë do të bëhet e në buxhak do të rrijë si ti, me djem e mbesa plot.
– Jo, e kam fjalën për djalin tim, o plakë. Ky Reshati punon pa e kursyer veten dhe kolla e Adanasë nuk po i ndahet e meraket e djemve të mëdhenj, po e tresin.
– Desh Zoti e shpëtuam me aq. Se ka keq e më keq. Se edhe mund të na ishin vrarë Muntazi e Vesimi, po tani kemi filluar të mendojmë për dasmë e jo për ksoll. Të erdhi koha të martosh edhe nipat, o plak.
– Nëno, po bie borë, – thirri Musinea dhe fërkoi duart nga gëzimi e vrapoi tek dritarja.
Bora binte flokë-flokë, qetësisht. U veshën çatitë, oborret dhe degët e thata. Kur ja, papritur filloi era e i ngriti përpjetë flokët e bardhë. Pemët u shkundën e rrëzuan edhe gjethet e fundit që kishin mbetur. Dhe larg, larg sa mezi dukej, një zog. Vetëm një. Fluturonte e s’dinte nga të shkonte. Musinea rrinte aty, e ngurosur.
Vështronte e herë pas here, fshinte me dorë avullin e xhamave që bëhej nga fryma dhe trishtimi për atë zog të shkretë, aq të vetmuar në atë erë dëbore. Musinea priste të ulej era. E vërtet, era u ul ashtu si kishte ardhur, krejt pa pritur. E dheu sa vinte e bëhej më i bardhë.
– Ç’bën aty Musine?
– Shoh borën që bie, nëno.
Të gjitha degët e pemëve u mbuluan përsëri, s’janë më të zeza, si më parë. Rrasat e çatisë nuk duken fare. Dhe vetëm ai zog, ai zog fluturon e dridhet i tëri. I ziu zog, s’di ku të vejë. Ja, tani humbi fare. Kushedi ku e ka folenë. Sikur të vinte aty brenda, Musineja do ta ngrohte, do ta ngrohte, do ta vinte aty pranë zjarrit…
I shkreti i vogël, që kishte mbetur pas nga shokët. Bora s’kishte ndërmend të pushonte e Musinea erdhi e ul pranë Hamitit e kushëririt të vogël, që tundej në djep, “trokër, turkër, trokër, trukër” dhe zëri monoton i nënos plakë:
“O ri, ri e o ri, ri ,
Djalin o s’ma ka njeri
Djali i djalit, si flori”.
U hap dera dhe nënua e Musinesë, Hanueshea hyri me dru në duar. Eci pak dhe u ul në gjunjë tek minderi i mesit. Një e nga një, i vuri në buhar të thaheshin dhe njërin e vuri në zjarr.
– Ngrehuni, – u tha fëmijëve, – Ejani të lani duart e këmbët dhe të hani bukë!
Fëmijët vajtën edhe një herë te dritarja. Bora kishte rënë gjithë pasditen e kish shtruar një pëllëmbë. Binte edhe kur fëmijët vanë përposh. Binte edhe kur nënua fliste me babamadhin, kokë më kokë, e vështronin flakën e zjarrit. Natë dhe errësirë e madhe kudo. Gjëkundi zë s’dëgjohet. Gjëkundi dritë s’duket, njeri udhës nuk kishte. Dhe jashtë, bora kishte shtruar mirë. Të gjithë ishin nëpër shtëpitë e tyre. Dheu, çatitë dhe pemët qenë ngarkuar. Frynte një erë e lehtë dhe bënte i ftohtë i madh dhe brenda nëpër oda, drurët hidheshin njëri pas tjetrit në oxhaqe. Ishte aq mirë në odën e zjarrit, të shtruar mirë e ngrohtë, me kanatet e dritareve puthitur mirë. S’dukej se ç’qe jashtë. Vetëm flokët ndriçonin e të gjithë rrinin rreth zjarrit. E dinin që ky ishte dimri i fundit i vëllait dhe motrës së vogël që ia hëngri miu dhëmbët. Tani i kishin dalë ato dhëmbë të bukur, të bardhë, të bardhë. Musinea e preu lodrën në mes, sapo i ati e vështroi me qortim. Uli kokën e s’foli fare. Të mëdhenjtë flisnin dhe të vegjlit heshtnin. Pastaj, u hoqën në fund të odasë. Kushërinjtë i luteshin Musinesë t’u rrëfente një përrallë. E vunë në mes dhe ajo rrëfeu përsëri përrallën e së “Bukurës së dheut”.
– Po kjo është e vogël, moj Musine, – i tha Hamiti. – Na thuaj edhe një tjetër, po jo kaq të shkurtër!
– Unë s’di tjetër, – u tha Musinea. – Tani lërmëni të rri ulur pranë zjarrit, se m’u thanë duart!
Hyri në mes të nënos plakë e babamadhit, mu mbi prag të gjirmës.
– Mos u ul aty, Musine, – i tha nënua, – Se s’është mirë.
– Po pse nuk është mirë?
– Se bota flasin keq për ty, merr vesh?
Musinea e vështroi nënon, po të themi të drejtën, s’mori vesh gjë. Erdhi nusja e Reshatit, mëma e Musinesë, Hanusheja me gështenjat e ziera. Hamiti trazoi zjarrin me thikë.
– Djalë, mos e trazo zjarrin me thikë! – i tha nënua.
– Po pse? – pyeti Musineja? – Pse?
– Sepse, moj bijë e nënos, babai tënd vë borxhe dhe kush i lan pastaj? Ku t’i gjejë paratë, që të të martojë, kur të rritesh?
Musineja uli kokën. U turpërua dhe tha me zë të dredhur:
– Unë s’martohem … nuk dua burrë.
– Po si s’martohesh? Po Ganinë, atë qorrin, e harrove? Atë do të japim burrë. Të të rrahë natë e ditë, – u tall nënua.
– Do të të martojmë e do të të dëbojmë nga shtëpia e kur të nisesh nuse, do të nusërosh e do t’ju puthësh dorën krushkave. E do të qash me shami: “Oi, oi”, kur të dalësh nga shtëpia, i tha i vëllai, duke qeshur.
– Eë, ëë, – ia bëri Musinea e zuri të qarët me dënesë e i mbeti gështenja në grykë, kur ndjeu dorën e ngrohtë të Hanushesë mbi supe.
– Na, moj e marrë, – i tha nënua, – Po ne bëmë shaka. Pa s’të martojmë fare, apo jo Hanushe? Po ku të lë mëma ty, që mezi të ka një vajzë të vetme. Do të të mbajë këtu në gji, edhe të duash ti, s’do të të martojmë – i pëshpëriti në vesh Hanushea.
Musinea pushoi të qarët, por dëneste herë pas here, me kokën në gjirin e s’ëmës. Kur u ngjitën për të fjetur, Hamiti filloi të tallet me të: “Kanakare, kanakare/nxirre gjuhën, të të jap një pare”.
Musineja rrëmbeu jastëkun e ia hodhi. Pastaj, u bë një betejë e vërtetë atje lart me të tërhequra flokësh e duke fshehur dorën.
Në mëngjes, Hanusheja hodhi një pallto në kokë, veshi një palë këpucë burrash e duke ecur “pllaq, plluq” nëpër plloçat e oborrit, hapi portën për të hequr borën që kishte zënë derën. Fëmijët u ngritën gjithë gaz e s’përmbaheshin dot. “Borë! Borë! Borë!”
Mëngjes i bardhë, i bardhë.
– Prisni, – u tha mëma – Prisni se është shpejt për në shkollë! Ku veni që tani?
– Të lozim, të lozim, të lozim! – thirrën fëmijët.
– Ç’është kjo zallamahi! – tha nënua – Kini mendjen, mos rrokulliseni e gjendeni, te Grika e Pazarit!
– Jo, nëno, jo. Do të luajmë sa të vijë ora e shkollës. Do të luajmë fare pak, fare pak.
Dhe me të vërtetë, ajo ditë kaloi rrëmujshëm. Edhe në shkollë ata shihnin gjithnjë nga dritarja. Orët u dukeshin të gjata, pa fund dhe mësuese Urania, që e donin aq shumë, u dukej se po i zgjaste orët, po i zgjaste orët më shumë atë ditë. Po si nuk e kuptojnë edhe mësueset, që kur bie bora e parë, fëmijët janë të paduruar e nuk e kanë mendjen të dëgjojnë mësuesit e as porosirat e mëmës apo të të mëdhenjve? Po si nuk e kuptojnë, sepse dihet që të gjithë, të gjithë kanë qenë njëherë fëmijë të paduruar e lojcakë?
– Do t’ju përcjell në shtëpi pas mësimit – i tha Urania Musinesë.
Ai ishte një dimër tronditës për Gjirokastrën. Një vajzë katërmbëdhjetë vjeç ishte endur, si e marrosur nga Ura e Lunxhërisë. Gjirokastra kishte gumëzhirë: “Një vajzë nga Hazmurati u gjend e mbytur në lumë”.
Urania e dinte çdo të ndodhte tani. Kishte aq kohë që punonte për ta bërë shkollën femërore më të plotë, që vajzat të dilnin edhe një vit më të rritura e më të vetëdijshme prej saj, po ajo vajzë e mbytur, ishte klithma e një egërsie të largët. Urania nuk lodhej, nuk lodhej aspak së shpjeguari derë më derë, që nga Varoshi në Palorto, Dunavat e Manalat. Megjithëse ishte ftohtë e binte borë, mësueset e shkollës “Koto Haxhi”, me zemër në dorë, erdhën edhe në shtëpinë e Kokalarëve.
– Hyni, hyni, – u tha Hanusheja.
– Jo, sot s’kemi ardhur për kafe, por për atë vajzë të re që u mbyt në lumë nga thethaçet, – i tha Urania.
– Ah, – tha nënua plakë – Çupa ime, femra është si xham kristali, po u thye thërrmohet e nuk e mbledh dot njeriu.
– Vajzat tona janë shumë të mira, të ndershme, siç e do zakoni shqiptar, – tha Urania. – Ty, nëno, të dëgjojnë të gjithë, të respektojnë të gjithë. Thuaju të mbyllen gojët e liga! Të mbyllen, se do na pengojnë në këto punë të mira që kemi nisur. Tani ne kemi sjellë aq gra në shoqërinë tonë “Përmirësimi”, në kursin për ekonomi shtëpiake, higjienë, qëndisje dhe edukatë morale. Duam që gratë e vajzat e virtytshme të qytetit tonë, arsimdashëse dhe mike të përparimit, të zhvillojnë edhe një kurs për të mësuar shkrim e këndim. Si thoni ju Hanushe hanëme?
Hanushja vetëm buzëqeshi e tundi kokën me shenjë nga e vjehrra.
– Nëno, na ndihmo, të lutem! – i tha Urania.
– Sa të rrojmë, le të mësojmë, – tha nënua. – Pijeni kafenë, se u ftoh! Zoti na ndihmoftë të gjithëve!
* * *
– Se mos hani gjë borë, se kjo është borë e maces! Kur bie për herë të dytë, është e qenit. Vetëm bora e tretë është e njeriut, – porosiste Hanushea fëmijët, kur u kthyen nga shkolla dhe i fluturuan çantat nëpër shtëpi. – Shpejt, secili të rregullojë çantat dhe librat!
Fëmijët u bindën, po nuk po i zinte vendi. Ikën me vrap në oborr dhe filluan lojën. Edhe pak. Edhe pak. I binin njëri – tjetrit. Qeshnin e qeshnin. Pastaj, si çdo vit, në çdo oborr, bënin njeriun prej bore vrap e vrap, njeri trupin, tjetri duart, pastaj sytë me dy copa thëngjilli. Bo, bo, zuri të shkrijë bora. E pikë pikë, kullonin rrëketë nga çatitë me rrasa të hirta. Një erë e lehtë shkundte borën nga pemët. Qielli u mbush me re dhe filloi shiu. Fëmijët hynë brenda. “Brombër, brumbër” nëpër divane. Hidhu Hamiti, hidhu Musinea e bisht nga prapa kushëriri i vogël, i
veshur me një pallto të gjatë deri në fund të këmbëve.
– U, u, u ç’bëni kështu, – u tha Hanusheja, – Ç’bëni kështu, se na rokanisët kokën? Hyni në odë!
I zuri nga duart.
– U, pu pu, akull. Shkoni, uluni pranë zjarrit! U janë bërë gishtat flakë të kuqe.
– Jo, mëmë, s’kemi ftohtë. Duam të lozim, – i thanë ata.
– E tepruat, kështu s’u dua! Pa uluni në minder se do u bie gjëra të mira për zemër. Do u bëj edhe kokoshka, – u tha nënua plakë.
– Oh, oh, sa e mirë je nëno – i tha Hamiti.
Musinea e zuri nënon nga çitjanet dhe s’e lëshonte.
– Lërmë, se do më hedhësh në dhe. Lërmëni! Po të ngjitemi në odën e zjarrit, do t’u them një përrallë.
– Mos na gënje, nëno – i tha Hamiti. – Ti ke thënë se përrallat nuk thuhen ditën se ngucen paratë. Po, po, unë e mbaj mend fare mirë këtë.
– E kam thënë vërtet, po për një herë vetëm s’bëhet qameti.
– Mirë, – thanë fëmijët dhe shkuan në odën e zjarrit. I pari hyri Hamiti, pastaj Musineja e i kushëriri, që mbahej me dorë te muri i derës dhe mezi ngriti këmbën për të kapërcyer pragun, se s’e linte palltua. Hynë të tre brenda, pranë zjarrit.
“Ha. ha, ha”,- ia bënin, duke mbajtur pëllëmbët përballë zjarrit, që t’u ngroheshin dhe prisnin nënon. Ajo erdhi me një pjatë në dorë, tri thela bukë dhe
tri copa djathë. E vuri përdhe pjatën e me mashë trazoi zjarrin dhe u tregoi përrallën e “Shamadanit” .