Kulture – Page 170 – Dielli

“JU, KISHAT RRANONI, POR TOKA NUK LOT!”

August 15, 2021 by s p

Nga Fritz RADOVANI: (Pjesa e XXXIII)

Melbourne, Gusht 2021

Kjo thanje e At Meshkallës u ngulit në mendjen e çdo Shqiptari që e ndigjoi kur Ai, i tregoi “revolucionarve” ateistë e antiatdhetarë se shka po bajnë kundër fesë. Fotot nalt të Kathedrales së Shkodrës së Rindertueme mbas 1991 flasin për shka paralajmoi At Meshkalla! Po në gjithë Shqipninë sa u rindertuene? At Pjeter Meshkalla shkruen: “…Na jemi gurët (të mëdhej o të vegjel) të hjedhun në fillim, të cilët zhduken e nuk shifen ma, por janë në thëmel të parë! Qé, ambicioni i themelit. M’u zhdukë e mos me u pa ma!..”. Gurët e Atij themeli asht e vërtetë se komunistëve iu dukën të vegjël. Ata menduen se Ata gurë me të vërtetë do të zhduken e nuk do të shiheshin ma në truell të Gjergj Kastriotit. Ndoshta, mendohej se dallgët e atij “Revolucionit” do të rrafshonin bashkë me gurët “që kishin fillue me nxjerrë krye”, e pikërisht me Ata gurë, që ishin vu mbi thëmelet e kulturës Europiane edhe Heronjtë, që kishin la me gjakun e tyne Ata themele.

**Pallati i Sportit Shkoder, ku u zhvillue Kongresi i 7 BGSH …1973, Shkoder, Foto në Qershor 1973.**

**Ja dhe masakra komuniste e “Revolucionit Kultural dhe Ideologjik 1967” në Kishen Kathedrale 100 e sa vjeçare të Shkodres e cila u kthye në “Pallat Sporti” deri në vitin 1991.**

Por koha tregoi se Gurët e parë nuk kishin luejtë, nuk ishin thye, as nuk ishin ciflosë e plasë, nuk ishin shkatrrue dhe as rrokullisë, jo, kurrë! Ishin Aty! ATA GURË të vendosun në themel të tokës Shqiptare që në Shekullin e Parë të Epokës mbas Krishtit nga Shen’Pali, po, edhe sot Ata gurë po mbroheshin nga Pjetri, që tha: “Ju, Kishat rranoni, por Toka nuk lot! Ju, prishni Kisha e Xhamija, por Ata do të ndërtohen prap një ditë!..”. Komunitetet Fetare Shqiptare duhet me i dokumentue këto ngjarje per njohjen nga Rinia Shqiptare, që ajo të shohin me sy kush ishte komunizmi bashkë me “ata” që, dhe sot vazhdojnë me kenë “heronjë” në Shqipni?..Ky pra ishte i Madhi At Pjeter Meshkalla!..

Piktura e Sami Milloshit – shpirtërorja/fëmija brenda nesh

August 11, 2021 by s p

Ballsor Hoxha/

Sami Milloshi ka filluar ‘aventurën’ e tij, siç e quan vetë, të pikturimit krejtësisht vonë në moshën e tij. Dhe, aq më shumë pa një përgatitje teknike apo edukative. Sidoqoftë, ai në pikturën e tij është një ‘mjeshtër’ dhe ‘zotërues’ i një shprehje të thellë, unike dhe të plotë figurative. Estetika e Milloshit, apo duke i dhënë hapësirë Heideggerianes (nga Origjina e veprës së artit) e që është, e bukura që dërgon në të vërtetën me hapjen/zbulesën e botës përbrenda qëniesimit të absorbuar në – vetë veten – është pikërisht një çarje përtej reales dhe ngjyrave të “zymta” të saj, diku në ndërmjetësinë e ëndrrës dhe tendencës e tensionit të lirisë infantile, vetë ekstatikes dhe ekstazës. (Punimi këtu merr për shembull disa piktura në opusin e pikturës së MIlloshit për të dhënë një pamje të këtij gjeniu të pikturës.) Piktura e Milloshit – Kulla – një ndër më të bukurat dhe më prëfaqësueset e veprës së tij në pikturë, është pikë së pari, shkëputje Chagalliane e objektit të vëzhgimit/projektimit, më pastaj është motiv ndërmjet përrallës dhe lirisë së ndërtimit të projektimt ëndërror, dhe më tutje është romantizëm i origjinares së kujtimit, idilë dhe simbolikë e gravitetit të shprehjes së tij subjektive.

“Kulla” është shumë shtresore, duke hapur dhe shpallur qartazi edhe mungesën (e vendlindjes) edhe idealizimin e vendlindjes dhe edhe inercinë e infantiles, si kujtim dhe peshë e shpirtërores brenda subjektit dhe unit krijues të Milloshit.

Në shtresën e radhës ajo është një hierarkizim ëndërror, i idesë brenda shprehjes dhe imazhit të ndërtuar, si udhëzim dhe inerci e kumtit të tij. Në këtë ajo ka të hapur në pafundësinë e pëlhurës dhe të pafundësisë së perspektivës projektuese të imazhit kullën, si asocim apo levitim i të përhershmes. Gjithnjë duke krijuar simbolikën e të përhershmes, të qëndrueshmërisë shpirtërore dhe të universales së saj. Por, në teknikën e ndërtimit të tërësisë të kësaj ‘hierarkie’ Milloshi krijon një ndërthurje të objekteve me bazë, si pusi brenda saj, e më tutje objekte të tjera me kullën në pafundësinë e – dëshirës -, aq më shumë kjo dëshirë duke qenë infantile e tensionuar me të bukurën e vetëdijshme/ideore. Dhe më tutje në ndërtimin e saj, “Kulla”, krijon Chagallianen (shprehjen si të piktorit Chagall) si shpërthim qoftë surreal dhe qoftë si ndërmjetësi e surreales dhe të semiotikës ëndërrore, kështu duke shkëputur me vetëdije/ide mesazhin e medituar.

Por, në të vërtetë, në pikturën e Milloshit në përgjithësi, dhe në këtë pikturë po ashtu, ngjyra/ngjyrat e Milloshit janë tipari dhe karakteri më i rëndësishëm i tij.

Në “Kulla” ngjyra/ngjyrat (përkundër të kaltrës të thellë Chagalliane në këtë lloj shkëputje dhe krisje të ëndërrores) janë tejet ekspresive, të gjalla, të ndezura dhe në zonën e infantiles, dhe aq më shumë në zonën e dëshirës infantile. Dhe kjo zonë tensionohet dhe kompozohet në tendencën për të krijuar një mekanizëm, një qarkim dhe një shtjellë të stinëve, të objekteve idilike të fshatit, të cilat e hapin, pikërisht sipas Heideggerianes, vetë botën në të bukurën e të vërtetës.

Po ashtu, piktura “Shtëpia ime” është nj komunikim me piktorët e mëdhenj botëror, në këtë rast kemi një dramatizimdhe tension të ‘qarkullimit’ kompozicional të pikturës në tendenca të pikturimit të njohur n pikturën e VanGhog.

Sigurisht Milloshi është i vetëdijshëm për ndikimin, dhe aq më shumë e shtjellon tutje tensionin dhe dramatizimin e VanGhog, në një tension më eksplicit dhe më të dukshëm, kështu duke i dhënë uniken këtij kompozicion dhe duke krijuar një shprehje rrënjësisht interesante dhe të bukur.

Është pikturë e cila të shtynë në spekulim asociativ, kreativ, të hamendësimit të një ‘mulliri’ të të dinamikës së “botës” e cila në përjetimin e saj të krijon iluzionin dhe qoftë edhe magjepsjen me rendin e brendshëm dhe të pavërejtshëm nga syri i “zymtësisë së reales” të vetë botës. Në të vërtetë Milloshi sikur i jep një tension Ghogianes dhe e tejpërçon idenë e këtij kompozicioni tutje në një dinamikë sa të thellë po aq edhe dramatike, që në të vërtetë hapë një ndjesi tejet të guximshme subjektive të vetë piktorit. Dhe, po e njëjta është edhe në pikturën “Pylli përballë shtëpisë sime”, pavarësisht ciklit të inspirimit dhe të frymës në të cilën ka punuar piktori, por si motiv dhe kumtim i këtij autori. Megjithëse në pikturën “Pylli përballë shtëpisë sime” mungon mekanizmi i “mullirit” të reales në dhe përbrenda saj, në të vërtetë piktura “Pylli përballë shtëpisë sime” ka të njëjtin guxim artistik, gjë që e çon piktorin në kërkim tejet interesant të fuqisë dhe aq më shumë të intensitetit të ngjyrës, dhe të përjetimit të saj, gjithnjë në prapavijë një emocion semantik/ideor i cili të bartë në një zonë të rrallë bukurie.

Piktura tjetër si përfaqësuese e veprës së Milloshit në këtë punim, është “Dallgët”. Në të vërtetë ajo është vazhdimësi e kësaj drame brenda kompozicionit të Milloshit, si në dy pikturat më lartë, por në një perspektivë tjetër të projektimit. Në të vërtetë, sipas këtij punimi, piktura “Dallgët” është një prej arritjeve më të rëndësishme në pikturën e Milloshit, duke qenë në të njëjtën kohë ri- përfaqësim i spektrit të hijezimit të objektit të pikturuar (qoftë në idenë sipas Chagall, e qoftë në idenë e dinamikës dhe dramës së pikturës së VanGhog), dhe dinamikë tejet tejettë gjallë, të tensionuar bukur, dhe tejshkuese në përjtetimin e saj.

Ngjyrat në kompozicionin e kësaj pikture krijojnë një paradoks të qëllimtë ideor të Milloshit duke kaluar nga dramatizimi dhe tensionimi në një zonë tejet tejet unike për pikturën e Milloshit me ngjyra (konotuese) infantile dhe ekstatike. Në të vërtetë tërë piktura e Samiut është një ndërmjetësi e shumëfisht e: imagjinares me ëndërroren, e surreales me ekstatiken, dhe e ideores në ndër-shkëmbim me pikturën dhe pikturimin global. Si përfundim, piktura e Sami MIlloshit, zë vendin e saj në bukurinë (duke refuzuar të quajmë – estetikë -) e mediumit të pikturës me infantilen dhe ekstatiken e saj. Gjë që në të shumtën e saj, ose është në tërësi, ose është shpërfaqje e masave ekstatike, ëndërrore, imagjinare të të gjallës dhe të të ndezurës së objektit. Gjë që në të vërtetë është kërkim përtej ndarjes arbitrare të ngjyrës në mashkullore, apo motiv mashkullor, dhe të asaj femërore,. Në të vërtetë Samiu kërkon pikërisht përbrenda dhe tej imagjinares së ndarë arbitrarisht të ngjyrave (kujto se deri shumë vonë ngjyra e femrës “ishte” e kaltra, derisa e kuqja ishte shprehje mashkullore etj), në një infantile përtej vetëdijesimit gjinor – sipas seksit, në një zonë dhe origjinë e cila në ne është e mishëruar me ylberin, magjepsjen prej tij; në burimin e imagjinares; dhe të burimit të përrallës. Në meditimin që thërret përjetimi i kësaj pikture shpërfaqet mungesa subjektive infantile, dëshira infantile dhe dyzimi i përrallores në dhe përbrenda, dhe përtej ‘zymtësisë’ së reales. Kjo në të vërtetë është gjeniu, apo delli i gjenisë brenda pikturës së Sami Milloshit, e që në shprehjen e tij rrëfen një fëmijë të brendshëm (CarlJung) si urtësi dhe si “djalosh i artë” (CarlJung). Vetë qëniesimi i masës infantile brenda nesh, formësuar në vetëdije përtej instinktives në shpirtëroren dhe psikën e subjektives e cila ruan dhe ndërton po të njëjtën “të artë” (CarlJung), dhe po të njëjtën imagjinare e cila nuk njeh arbitraren dhe me këtë pushtetin e qoftë të vetëdijes dhe qoftë të dijes. Është në të vërtetë dije në vete, e kompozuar pikërisht njëjtë si ngjyrat në vjeshtën e “Kullës” së Milloshit, në stinët e “Kullës” së Milloshit, si një shtjellë gjethesh e cila shkrepë dhe ndizet e zymtohet herë të tjera, e cila ruan tërë shpirtëroren e humbur, mbetur diku prapa pushtetit të dijes. Piktori Sami Milloshi është një artist i veçantë i cili gjithnjë kërkon në përmbysjen apo shpërfaqjen e të – ndezurës – dhe të ekstatikes infantile në dhe përtej reales të cilën e shohim të mbyllur, të kthyer shpinën e të distancuar nga ne. Gjë që gjithnjë evokon ‘fëmijën brenda nesh’ (CarlJung) dhe me këtë hapë dhe arrin te e vërteta shpirtërore pa një gravitet të zymtësisë së kësaj realeje.

PËR ROMANIN DHE ROMANET

August 11, 2021 by s p

Profesor Ridvan Dibra sjell për publikun veprën e tij më të fundit “Për romanin dhe romanet” (shënime, kujtime, ese). Në një rrëfim për gazetën Dielli, Organ i Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA, dhënë Editorit Sokol Paja, shprehet se romani është njëri prej miqve më të mëdhenj e më besnikë të qenies njerëzore.

PËR ROMANIN DHE ROMANET

Për romanin është folur dhe flitet shumë. Ndoshta më shumë se për çdo lloj tjetër letrar. Tjerrën teori e traktate. Përpunohen parashikime e pandehma. Prej atyre kobzeza, që paralajmërojnë “vdekjen e romanit”, deri te ato më optimistet, të cilat shenjtërojnë mbretërimin e tij. Si përherë, e vërteta rri diku në mes. Ndërsa romani veçse stërpiket paksa prej gjithë këtij rrebeshi teorik dhe estetik, duke vazhduar të jetë, si përherë, njëri prej miqve më të mëdhenj e më besnikë të qenies njerëzore. Tashti, pas më shumë se tridhjetë vjet krijimtari, kur kthej kryet mbrapa dhe shoh që emrin tim e mbajnë jo pak por plot shtatëmbëdhjetë romane, them se kam të drejtë edhe unë të shpreh, me modesti, ndoca përshtypje e konsiderata për këtë Mik të Madh, i cili ka shënjuar jo vetëm krijimtarinë, po krejt jetën time. Do ta bëj sipas mënyrës sime. Pa tjerrë teori e traktate. Duke u mbështetur, para së gjithash, te përvojat e mia me secilin roman. Por edhe duke i kërkuar ndihmë kujtimeve dhe shënimeve, që kam mbajtur herë pas here. Besoj në vëmendjen dhe mirëkuptimin e lexuesve.

DUKE U DRIDHUR SI NDËR ETHE (NUDO 1995)

Më në fund, duke u dridhur si ndër ethe – një Zot e di nga emocionet më fort, apo nga të ftohtit e pasmesnatës? – i vë edhe pikën e fundit romanit tim të parë! (13 dhjetor. Ora 1 e 20 minuta, pas mesnate. Viti 1994). Thuajse pavetëdijshëm, e godas fort (me gishtin tregues të dorës së majtë) tastën e makinës së shkrimit (një “Olivetti” e vjetër, gati shekullore), aq fort sa ime shoqe zgjohet e trembur nga gjumi. (Në pamundësi të kem një mjedis vetëm për vete, dhoma e gjumit më shërben edhe si studio). Për një muaj rresht, kam punuar si i çmendura si i dehur mbi këtë roman. Duke harruar, shmangur e shpërfillur gjithçka që s’kishte lidhje me të. Ditën dhe natën. Mëngjeseve, me të zbardhur. Apo netëve vonë, pas mesnate. Me një lloj droje se mos gjetja, fabula e karakteret dilnin jashtë meje dhe shpërbëheshin. Siç kisha një drojë të lehtë se mos, qoftë dhe pa dashjen time, po ndikohesha nga romanet e autorëve që i kisha ma fort për zemër atëherë; edhe pse gjithë ajo zjarrmi që shoqëronte shkrimin e romanit tim të parë, vështirë të linte shteg për ndikime të ndërgjegjshmee, aq më keq, për imitime të vetëdijshme. Megjithatë, edhe pse jo shpesh, vinin e ndërhynin në vetëdijen time vepra të tilla, si “Shkretëtira e tartarëve” e Buzzat-it, apo romanet e Kafkës, sidomos “Procesi”. Tani që romani sapo ka përfunduar, unë ndihem i kapërthyer prej lloj – lloj ndjesish kundërthënëse: edhe i lumtur sa s’ka, edhe bosh e i zbrazur. Kurse titullin e kam vënë që në fillim, ende pa nisur punën: PUSHTIMI I MADH. Pas gati katër orë rrugë të lodhshme me makinë, ndodhem në klubin e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve në Tiranë. Kam lënë takim me zonjën Brikena Çabej, presidente e Shtëpisë Botuese “MçM Çabej”. Para pak kohësh, në një çast deliri e vetëbesimi deri në paranojë, kisha guxuar dhe e kisha nisur me postë dorëshkrimin e romanit tim “Pushtimi i madh”. Adresa: Shtëpia Botuese “MçM Çabej”, Tiranë. (Kjo Shtëpi e re Botuese, me fillime aq interesante e premtuese – saqë prej shumëkujt besohej se do të ishte në ballë të editorisë shqiptare, kishte botuar romanet e dy prej autorëve më të njohur: Ismail Kadaresë e Fatos Kongolit). Me ta postuar dorëshkrimin, do të nisnin edhe dyshimet e mia. Mos isha ngutur? Mos e kisha tretur atë dorëshkrim? Kush më njihte mua? Mos duhej të kisha synuar një shtëpi botuese më modeste?

Dhe plot e plot kësi pyetjesh, që më mundonin jo pak. Porse për çudinë e shendin tim të madh, pas gati dhjetë ditësh, po me postë, vjen edhe përgjigjja e botueses. Hap zarfin dhe nuk u besoj syve të mi: dorëshkrimi është pëlqyer, bile shumë. Në fund, kërkohet “një takim me autorin”, domethënë me mua. Janë shënuar data, ora dhe vendi i takimit…

MODERNITETI, LAKONIZMI, TREGU, JOSHJA E LEXUESIT

Dhe ja ku jam tani: në pritje. I tendosur dhe i tensionuar. I pamësuar me takime të tilla. Nuk vonon dhe zonja Çabej shfaqet në Sallën e madhe të Lidhjes. E njoh, edhe pse portretin e saj e kam parë veç një herë gazetë. Sharmante e plot klas, drejtohet për te unë. Edhe pse ka plot të tjerë në sallë. Si më njohu? Si e nuhati që unë jam Ridvan Dibra? Apo i kishte mjaftuar qëndrimi im në tryezë e “droja si prej provinciali”? Mjaftuan vetëm pak çaste që tendosja e droja ime të treteshin dhe biseda mes nesh t’i ngjasonte asaj të dy miqve, të cilët kanë vite e vite njohjeje. Merita e saj, kuptohet. Pas pak, do t’i vinte radha dorëshkrimit të romanit tim. Vërejtje e sugjerime nga ana e botueses. Jo për anë themelore të romanit, të tilla si fabula, subjekti, karakteret. Porse për fjalë e fjali të veçanta. Diku pajtohem, diku kundërshtoj. Me njëfarë droje në fillim, më i sigurt dhe më i vendosur më pas. Derisa i vjen radha titullit. Botuesja ka variantin e vet: “NUDO”. Kundërshtoj prerë. Titulli i vendosur prej meje më duket më domethënës, më shprehës, më i lidhurme fabulën e romanit. Botuesja nuk tërhiqet dhe parashtron argumentet e veta për titullin e zgjedhur prej saj: moderniteti… lakonizmi… nudoja e pranishme në roman… tregu… joshja e lexuesit… Unë nis e hezitoj në zgjedhjen time. Lëkundem. Derisa dorëzohem. Bëj kompromis. Dhe i vjen radha kontratës, të cilën e nënshkruaj menjëherë, pa i lexuar të plotë nenet e saja. Dhe në fund, një shishe shampanje mbi tryezën tonë. Trokasim gotat dhe urojmë “për miqësi e bashkëpunim të frytshëm”. Unë jam në qiellin e shtatë! disa muaj më vonë, viti 1995, kam në dorë kopjet e para të “NUDO”-s. Shtypi është realizuar i plotë në Itali. E mbaj nëpër duar romanin tim të parë (me kujdes, thua se po mbaj një foshnjë të njomë) dhe s’u besoj syve. Një botim i mrekullueshëm, i pazakontë për ato vite, të cilin as kisha guxuar ta ëndërroja. Në ballinë është e riprodhuar një prej nudove të skulptorit të famshëm Henry Moore. Në çast, me një si peng të lehtë në shpirt, rrekem ta imagjinoj sesi do të ishte paraqitja e ballinës po të qe zgjedhur varianti im i titullit, por shpejt e largoj mendjen nga një ngasje e tillë. Edhe vihem ta lexoj romanin tim të botuar, thua se nuk jam unë që kam zbardhur kushedi sa net mbi të.

“DALLËNDYSHET E BALLKANIT”

Pritja që i bëhet romanit tim të parë, është e mirë. Edhe pse jam larg nga qendra, domethënë nga Tirana, jehonat vijnë deri te unë, në Shkodër. Romanin e lexojnë dhe e pëlqejnë sidomos të rinjtë. Botohen disa recensione e shkrime pozitivë. Bëhet edhe një propozim për ekranizimin e tij, por që mbetet pa u realizuar. Megjithatë, unë ruaj vazhdimisht një shije të ithët pakënaqësie: kam pritur, ndoshta, diçka më shumë dhe druaj se romani im është keqkuptuar në ndonjë rast. Derisa vjen fundi i vitit dhe bashkë me të mbërrin edhe befasia e madhe: romani im “NUDO” është përzgjedhur prej një jurie specialistësh si njëra nga tetë veprat më të mira të Letërsisë Shqiptare – në kuadrin e një projekti të shpallur po atë vit dhe që quhet “Dallëndyshet e Ballkanit”. Veprat fituese, të gjitha, do të përkthehen në frëngjisht! Unë jam prapë në qiellin e shtatë. Është romani im i parë dhe kurrë s’e kisha ëndërruar një fat të tillë për të. Herë – herë, thuajse pavetëdijshëm, çoj nëpër mend Kadarenë dhe “fatin” e tij me romanin e parë. Pas pak ditësh, më thonë se janë shpallur në gazetë titujt e veprave, që do të përkthehen dhe botohen në frëngjisht. Me duart që më dridhen dhe me një parandjenjë të ligë që më vjen prej s’di se ku, shfletoj faqet, derisa gjej listën e veprave. I përpij me sy. Nuk e gjej romanin tim. I lexoj prapë. Prapë e prapë. Derisa bindem: romani im nuk është në listë, e kanë hequr. Pa asnjë sqarim a justifikim. Me një akt të neveritshëm e provincial të do strukturave të mykura. Bashkë me romanin tim është “flijuar” dhe romani i pashoq “OH” i Anton Pashkut, edhe ai i përzgjedhur në listën fituese. Janë zëvendësuar paturpësisht me veprat e dy autorëve aktivë të famëkeqit realizëm socialist. Një si lëmsh më mblidhet në fyt dhe ndihem i mjerë e i pafuqishëm. Edhe përlotem, më duket. Dua të ankohem dhe të protestoj, por nuk di se ku e sesi. Shkodra ime duket aq larg nga Tirana, kryeqyteti im. Pak kohë më vonë, mësoj se me përkthimin e romanit tim “NUDO” në frëngjisht po merret përkthyesja e njohur Christiane Montécot. Por vdekja e papritur ia ndërpret planet kësaj zonje të madhe, të lidhur aq fort me letrat shqipe.

KURTHET E DRITËS (1997)

Romani i dytë vjen dy vite pas të parit. Por, ndërkohë, me një ritëm jo normal dhe disi të shfrenuar, kam botuar disa libra njëri pas tjetrit: tregime të shkurta, parabola, novela. Ndonjë prej këtyre titujve botohet nga botues në viset shqiptare jashtë Shqipërisë. Siç është, për shembull, një vëllim me novela. Ky fakt do të sjelli një paradoks, i cili, më duket, vazhdon edhe sot e kësaj dite: krijimtaria ime njihet e lexohet më shumë jashtë kufijve të Shqipërisë zyrtare sesa brenda saj. Gjithashtu, këto botime të shpejta dhe me botues të ndryshëm, do të sjellin njëlloj ftohjeje, në fillim, e më pas edhe divorcin me botuesen time të parë, me të cilën pata besuar se do të kisha një bashkëpunim të gjatë. Por le t’i kthehemi romanit tim të dytë. Shkak për nisjen e tij bëhet një kronikë e zezë, ndeshur në shtypin e atëhershëm. Në atë kronikë bëhej fjalë për një çift dashnorësh, që gjenden të vdekur (të zhveshur, saktësonte kronika) brenda një strehimi luftarak (bunker), njëri prej atyre strehimeve me të cilët qe e mbushur Shqipëria dhe që diktatori komunist i pati ndërtuar për t’u mbrojtur nga armiqtë e jashtëm. Në vitet e para pas rënies së komunizmit, strehime të tilla nisën të shërbenin për shumëçka: vende banimi për njerëz e për kafshë, klube e lokale (sidomos bunkerët në bregdet), strofuj ku fshihej droga e armët, nevojtore publike dhe, para së gjithash, streha për dashnorët ilegalë. Në kronikën e atëhershme jepeshin disa variante për vdekjen e çiftit. Por më i besueshmi dukej ai që e lidhte vdekjen e dy dashnorëve me një vrasje, si ndëshkim për dashurinë e tyre të paligjshme. Në fakt, kurrë s’e kam pasur tamam të qartë ngarkesën e dashurisë me një epitet të tillë dhe ndarjen e saj në dy lloje:

Të ligjshme.
Të paligjshme.

Sipas meje, dashuria është ose nuk është.

Siç thashë edhe më sipër, leximi i kësaj kronike u bë shkak që të niste romani im i dytë. Ose më saktë, shërbeu si detonator dhe ndezi atë materie krijuese, që qe ngjizur brenda meje prej kohësh. Sepse, më duhet ta pohoj, në atë periudhë po kaloja një fazë të jetës sime shoqëruar me ndjesi të vazhdueshme faji. Herë për faje të kryera. Herë – herë për faje të pakryera. Mbetur në tentativë. Ata që e kanë lexuar këtë roman, nuk besoj se mund të kenë gjetur diçka të përbashkët mes fabulës së tij dhe fatit të dy dashnorëve në kronikën e zezë. Por, ndoshta, edhe mund të kenë gjetur jo pak përkime. Ku me e ditë? Pa nisur mirë punë, romanit i gjej titullin “TUNELI”. Jo thjesht për faktin se ngjarjet e këtij romani zhvillohen brenda një tuneli, strehimi luftarak, por sepse, përmes simbolikash e përvojash vetjake, dëshiroj që me këtë roman të jap dilemat dhe dyzimet e qenies – sidomos ato të natyrës morale – në “tunelin” brenda vetes së vet. Por pas pak ditësh heq dorë nga ky titull. Sapo mësoj nga një mik i afërt se pikërisht kështu quhet një vepër e shkrimtarit të madh argjentinas, Sabato. (Më vonë, me t’u përkthyer në shqip, e kam lexuar me një frymë “Tunelin” e Sabatos. Dhe, që të jem i sinqertë, por edhe duke kërkuar njëqind herë ndjesë për mungesën e modestisë, “tunelin” tim e kam gjetur më interesant, më origjinal). Romanit tim i gjej një emër tjetër, “KURTHET E DRITËS”, titull ky me ngarkesë simbolike dhe që lidhet me lojën që bën drita kur, përmes tubave të ajrimit (pesë të tillë janë në vepër), futet në hapësirën e errët të tunelit.

Prezantohen mbi 20 libra të shkrimtarëve shqiptarë në mërgatë

August 10, 2021 by s p

Ministrja e Punëve të Jashtme dhe Diasporës, znj. Donika Gërvalla, mori pjesë sot në prezantimin e mbi 20 librave të botuara në dy vitet e fundit nga shkrimtarët shqiptarë në mërgatë, në një organizim të Lidhjes së Krijuesve Shqiptarë në Mërgatë në Bibliotekën Kombëtare të Kosovës. Ministrja Gërvalla theksoi para autorëve nga mërgata se Qeveria e Kosovës, është duke u angazhuar seriozisht që të krijoj mekanizma institucional në mënyrë që kultura të jetë një prej tipareve kryesore përmes të cilave na njeh e gjithë bota. Sipas saj realiteti i ri i vendosur në Kosovë, synon krijim të kushteve të mira për punë dhe jetesë, për të gjithë të rinjtë e vendit dhe gjithashtu synon të motivoj edhe të rinjtë e mërgatës për tu kthyer dhe për të punuar këtu. Pas prezantimeve Gërvalla ishte nikoqire e këtij grupi të shkrimtarëve nga diaspora me të cilët pati një bashkëbisedim në MPJD, për çështje që lidhen me mërgatën, arsimin dhe shkencën.(Dielli)

PASURI E MADHE ME MANGËSI TË SHUMTA

August 10, 2021 by s p

(Mendime për revistën “ART & TRASHËGIMI”, Nr. 7, 2016)

Prof. Asoc. Dr. Thanas L. Gjika

Revista kulturore artistike dhe shkencore “ART & TRASHËGIMI” me format të madh, kryeredaktor Andi Rëmbeci, botohet prej disa vitesh shqip dhe anglisht prej shoqërisë Franko-Shqiptare ARGJIRO. Numëri 7, vitit 2016, 216 faqe, i është kushtuar trashëgimisë së artit kishëtar që i përket jo një kishe a kishave të një qyteti, por gjithë trashëgimisë së Kishës Shqiptare Ortodokse. Botimi i këtij numëri është kryer nën kujdesin e Shoqatës Shqiptare të Studimeve Bizantine e mbështetur financiarisht nga disa fondacione shqiptare dhe nga fondacioni austriak IMAF – International Music & Art Foundation.

Në këtë numër janë përmbledhur artikuj shkencorë të studjuesve të njohur si Fort Lumtëria e Tij Anastas Janullatos -Kryepeshkop i Tiranës, Durrësit dhe i gjithë Shqipërisë, Imzot Joan Pelushi -Mitropolit i Korçës, Prof. Dr. Skënder Muçaj, Prof. Dr. Lida Miraj, Prof. Dr. Aleksandër Meksi, Prof. Dr. Pirro Thomo, Prof. As. Dr. Kostantinos Giakoumis, Dr. Elio Obdashi, Dr. Era Xhaferaj, Prof. Dr. Shaban Sinani, Prof. As. Dr. Dhori Q. Qiriazi (Doris K. Kyriazis) , Prof. Dr. Xhevat Lloshi, Sokol Çunga, Andi Rëmbeci, etj. Në këta artikuj shkencorë jepen fakte dhe vlerësime për historinë e besimit të krishter të popullit tonë që nga shek. I, për arkitekturën e kishave, ikonat dhe afresket murale, mbishkrimet e vjetër të kishave të krishtere ortodokse, kodikët e vjetër, arti i gdhëndies së gurëve dhe drurëve që zbukuronin muret ose ikonostaset e kishave, përkthime të hershëm të “Biblës”, muzika kishëtare bizantine, etj.

Në këtë vepër përfshihet vetëm pasuria që u përket kishave që ndodhen në territoret e Shqipërisë së Mesme dhe të Jugut, pra që i përkasin Kishës Ortodokse Shqiptare Autoqefale. Lënda e gjerë dhe ilustrimet cilësore e bëjnë këtë numër të kësaj reviste vepër shumë të rëndësishme mbi artin e trashëgiminë kishëtare shqiptare.

Lënda e artikujve shkencorë dhe ilustrimet fotografike të bindin se Shqipëria ka një pasuri të madhe në fushën e artit dhe të arkitekurës kishëtare. Kjo pasuri do të jetë akoma më e madhe, kur të botohen dhe numërat e tjerë të kësaj reviste, ku si shkruan Z-nja Ilda Mara, drejtoreshë e kësaj reviste në shkrimin përmbyllës, se kolana do të vijojë edhe me botimin e trashëgimisë së besimeve të tjera, të besimit të krishter Katolik, të besimit Islamik Synit dhe atij Islamik Bektashian.

Të shtohet mirënjohja ndaj armatës së ustallarëve, piktorëve, drugdhëndësve, gurgdhëndësve, muzikantëve, klerikëve dhe shkruesve të talentuar që punuan gjatë shekujve për ndërtimin, zbukurimin dhe funksionimin e kishave tona të vjetra që i përkasin trashëgimisë së besimit ortodoks. Po ashtu shtohet mirënjohja edhe për ata që punuan për restaurimin e 63 kishave të dëmtuara dhe për ndërtimin e 150 kishave e manastireve të rinj dhe të disa ndërtesave të reja kishëtare si seminare, shkolla, spitale, shtypshkronja, radiostacione, etj. Njohja me këtë pasuri të çmueshme me vlera kombëtare dhe botërore e forcon ndjenjën e mirënjohjes ndaj donatorëve, mirëbërësve shqiptarë të shekujve të kaluar, por edhe ndaj donatorëve të sotëm shqiptarë e sidomos fqinjëve grekë, të cilët kanë dhuruar shuma të konsiderueshme për ringjalljen e Kishës Shqiptare Ortodokse Autoqefale, me nxitjet e Hirësisë së Tij Anastas Janullatos -Kryepeshkop i Tiranës, Durrësit dhe gjithë Shqipërisë. Materialet e shumtë të botuar në këtë libër të bindin se procesi i ringjalljes së Kishës Shqiptare Ortodokse Autoqefale ka kryer një rrugë të vështirë, por të suksesëshme dhe tashmë ky proces është drejt përfundimit.

Studimet tona mbi artin e trashëgiminë e besimeve të krishtera dhe islamike kanë mundësi ta nxjerrin gjithnjë e më mirë identitetin shpirtëror dhe kulturor të popullit shqiptar brenda dramës së tij që gjithnjë ka mbijetuar nën vërshimin e qytetërimeve lindore dhe perëndimore, duke dhënë ndihmesën e vet origjinale. Nisur nga fakti se kjo kolanë do të vijojë, po shënoj këtu disa mangësi e gabime që më ranë në sy gjatë leximit të këtij numëri të revistës, me qëllim që të mos përsëriten në studime dhe sidomos në numurat e tjerë të kësaj reviste dygjuhëshe që ka përhapje botërore.

* * *

Mangësia e parë që më ra në sy në këtë vepër ka lidhje me historinë e fillimit të besimit të krishter në trojet tona. Në studimin “Kisha e Shqipërisë nga vitet apostolike deri më sot” autori, Hirësia e Tij Anastasi, nuk përmend dy vlera të rëndësishme të Krishtërimit në trojet ilire, karakterin autokton të kësaj feje dhe faktin që Shën Pavli / Pali shkroi në Durrës letrën e tij më të rënsdësishme, letrën drejtuar besimtarëve të panjohur të Romës, e cila përbën 15 kapitujt e parë të letrës kanonike “Romakëve” (Rom. 1-15).

Peshkop Joani -Mitropolit i Korçës, në shkrimin vlerësues që hartoi si “Hyrje” për studimin tim “Kur dhe ku u shkrua Dhiata e Re” Tiranë 2007, theksoi se Krishtërimi në Shqipëri ka karakter autokton, sepse ai nuk u përhap prej misionarëve latinë ose grekë, por prej vetë apostujve, si në gjithë botën mesdhetare të asaj kohe dhe është zhvilluar pastaj në mënyrën e tij (f.7).

Në këtë studim monografik dhe në studimin tjetër “Shën Pali punoi dhe në bigjet e Adriatikut” Tiranë 2014, kam vërtetuar duke u mbështetur në të dhëna historike të historianit italian Daniele Farlati, historianit shqiptar Marin Barleti, në argumente të nxjerra nga teksti, në të dhëna toponomastike, gojëdhëna, analiza logjike, etj, se Shën Pali / Pavli gjatë qershor-korrikut të vitit 56 pas K. krijoi bashkësinë e parë të krishtere (kishën) në Durrës dhe se për të vijuar mëkëmbjen e kësaj bashkësie ai la në Durrës nxënësit e tij Apollo, Cezar dhe Sosthen. Dy të parët përmenden si peshkopë (Ipeshkv) të kishës së Durrësit në vitin 58 pas K. në Menologun grek të shek. V, të përkthyer italisht prej kardinalit Sirletano.

Duke analizuar tipologjinë dhe disa të dhënave të tekstit të letrës kanonike “Romakëve” vërtetova se është i drejtë mendimi i shprehur prej disa studjuesve se kjo letër është letër e përbërë. Duke vijuar analizat, vërtetova se letra kanonike “Romakëve” është letër e përbërë nga bashkimi i dy pjesëve të shkruara prej Shën Palit / Pavlit në dy kohë të ndryshme dhe në dy vende të ndryshme. Pjesa e parë, e cila përfshin kapitujt 1-15, është letër e plotë, e cila quhet prej studjuesve “Ungjilli” i tij. Këtu apostulli trajtoi temat kryesore të predikimeve të veta dhe ua dha Prishilës dhe Akuilës (Prisca & Aquila) që ta përdornin si material ndihmës gjatë predikimeve të tyre pasi të arrinin në Romë. Duke qenë se autori nuk kishte qenë asnjëherë në Romë, në hyrje të letrës nuk i adresohet asnjë personi me emër dhe asnjë bashkësie konkrete të krishterësh. Këtë letër apostulli e shkroi në Durrës gjatë qershor-korrikut 56 dhe ua drejtoi të krishterëve të panjohur që jetonin në Romë. Kurse pjesa e dytë e letrës kanonike “Romakëve”, e cila përfshin vetëm kapitullin 16 të kësaj letre kanonike, është fragment i një lete të shkurtër, së cilës i mungon hyrja ku autori, sipas rregullit ka prezantuar veten dhe ka sqaruar se kujt po ia drejtonte letrën. Në këtë pjesë të letrës autori ka përshëndur 26 besimtarë që jetonin në Romë, gjë që tregon se ai e ka shkruar në një kohë kur kishte marrë të dhëna për të krishterët e Romës. Ai ua rekomandon Feben (Phebe), dhjaken e kishës së portit Kenkrea (Cenchreae) të Korinthit që ta ndihmonin në çdo gjë që ajo kishte nevojë, sepse edhe ajo kishte mbrojtur shumë njerëz dhe vetë apostullin (Rom. 16:1-2). Fakti që autori sqaron se Febe ishte dhjake e kishës së portit Kenkrea të Korinthit, i ka shtyrë shumë studjues të gabojnë e të sugjerojnë se Pali / Pavli e shkroi të gjithë letrën kanonike “Romakëve” në Korinth ose Kenkrea, para se të largohej për në Jeruzalem. Mirëpo këta studjues kanë gabuar, sepse kjo letër e shkurtër me të cilën u rekomandonte Feben besimtarëve të njohur të Romës u shkrua pasi i ndodhi një komplot prej judenjve kur ai u bë gati të lundronte nga Kenkrea për në Siri. Këtë fakt e sqaron vetë autori, kur i porosit lexuesit (besimtarët e Romës) se Febe kishte mbrojtur shumë veta dhe vetë Palin. Se kur kishte ndodhur dhënia e ndihmës së Febes për të mbrojtur apostullin dhe njerëzit e tij e kuptojmë nga sqarimi që ka dhënë Shën Luka në librin “Veprat e Apostujve”, kur përmend kompl që i krijuan judenjtë apostullit kur ishte bërë gati për të lundruar drejt Sirisë dhe pasi shpëtoi u detyrua të kthehej në Jeruzalem duke kaluar nga Maqedonia (Veprat 20:3). Pra, po të mos kishte ndodhur komploti i judenjve, apostulli do të ishte larguar për në Siri dhe nuk do ta kishte shkruar letrën rekomanduese prej së cilës ruhet pjesa Rom. 16: 1-27.

Hirësia e Tij Anastasi më falenderoi me letra pasi mori dy studimet e mia, mirëpo mesa duket nuk i ka lexuar as përmbledhjet (summary) në anglisht e as vlerësimet që kanë dhënë Peshkop Joan Pelushi -Mitropolit i Korçës, Prof. R. Dean Davis -Shef i katedrës së Teologjisë në Atlantic Union College S. Lancaster MA dhe Prof. Akademik Jorgo Bulo. Po të kishte lexuar arritjet e mia ky studjues i historisë së Kishës Shqiptare Ortodokse Autoqefale nuk do të shkruante: “Apostull Pavli, duke i shkruar bashkësisë së Romës nga Korinthi (në vitet 55-57 pas Krishtit)” (f. 14), sepse apostulli i shkroi jo një bashkësie, por disa bashkësive të krishtera të Romës nga Konkrea, e jo nga Korinthi dhe jo në vitet 55-57, por në mars të vitit 57, pasi shpëtoi nga komploti i judenjve dha ai vendosi të largohej nga Kenkrea për në Maqedoni. Apostulli nuk kishte kohë ta shkruante gjithë letrën kanonike “Romakëve” në Kenkrea pasi dështoi komploti i judenjve, sepse aty ai qëndroi vetëm një, dy ose tri ditë, sa për të gjetur një anie për t’u nisur drejt Maqedonisë. Një fakt tjetër që kam përdorur për të vërtetuar se pjesa Rom. 1-15 është shkruar në jo në Kenkrea, po në qytetin e lirë të Durrësit (qytet që varej prej Senatit Romak dhe jo prej Provincës së Maqedonisë, ku bënte pjesë gjeografikisht), është sqarimi i vetë Pavlit / Palit: “atyre nga Maqedonia dhe Akaia (Greqia) u pëlqeu që të japin një ndihmë për të varfërit e Jeruzalemit” (Rom. 15:26). Përdorimi i përemrit “atyre” tregon se autori nuk ndodhej as në Maqedoni e as në Akaia (Greqi), kur po shkruante letrën deri te kapitulli 15. Ndër kohë mbyllja e kapitullit 15 me urimin: “Edhe Perëndia e paqes qoftë me ju të gjithë. Amin!” (Rom. 15:33), tregon se letra mbaron pikërisht me këto fjalë, që autori i ka përdorur si urim mbyllës edhe në fund të shumë letrave të tjera të tij.

Hirësia e Tij Anastasi nuk kishte pse gabonte duke shkruar se Illyriku në shek. I pas Krishtit ishte “pjesë e Provincës së Maqedonisë” (po aty f. 14), sepse unë kam sqaruar se Illyriku ishte Provincë Romake më vete ashtu si Maqedonia, Achaea (Greqia) dhe se Shën Pali / Pavli shkoi e punoi në pjesën jugore të Provincës së Illyrikut që kishte si qendër administrative qytetin Lisus (Lezha e sotme në Shqipëri), më tej ai shkoi me anie dhe zbriti te gjiri i kepit të Durrësit, i cili pas kësaj vizite u quajt më vonë Kepi i Palit (sot quhet prej popullit Bishti i Pallës). Më tej apostulli shkoi e punoi në Durrës, prej ku kaloi duke ecur në Butrint e Nikopol (gërmadhat e këtij qyteti gjenden sot pranë qytetit Preveza në skajin jugor të Epirit që në atë kohë bënte pjesë në Provincën e Maqedonisë).

Një dobësi tjetër e numërit 7 të revistës “ART & TRASHEGIMI” lidhet me nënvlerësimin e kishës “Lindja e Shën Marisë” e Labovës së Kryqit, Gjirokastër, kishë e shek. VI dhe mbivlerësimin e kishës së manastirit “Fjetja e Shën Marisë” e vitit 1600 që ekziston mbi fshatin minoritar Goranxi të Gjirokastrës. Kisha e fshatit Goranxi u restaurua me fondet e Kishës Ortodokse Shqiptare Autoqefale, kurse kisha e Labovës së Kryqit nuk u restaurua me këto fonde, por u la në mëshirë të fatit, derisa me ndërhyrjen e Z. Stefan Miha pranë Kryeministrit Z. Edi Rama, u restaurua me fondet e shtetit në vitin 2018. Mbivlerësimi i manastirit të fshatit Goranxi bie në sy dhe nga fakti se fotja e tij është riprodhuar tri herë: në ballinën e revistës dhe dy herë të tjera brenda librit në faqet 19 dhe 102, sikur kjo kishë të jetë më e rëndësishmja, më artistikja, më e vjetra e pasurisë sonë kishëtare. Në vend të kësaj fotoje do të ishte mirë të ishte në ballinë një foto artistike e “Kishës Lindja e Shën Marisë” e Labovës së Kryqit, e cila është një nga 40 kishat më të vjetra të botës dhe përbën një monument të papërsëritshëm për trashëgiminë tonë kishëtare e më tej. Historinë e saj e kanë dokumentuar studjuesit Theofan Popa (1917-1985) dhe Gazmend Muka (1964-2012).

Nënvlerësimi i kishës “Lindja e Sshën Marisë” e Labovës së Kryqit vijon edhe me përcaktimin që i ka bërë Prof. Dr. Aleksandër Meksi në artikullin e tij “Trashëgimia monumentale ortodokse në Shqipëri” botuar në faqet 90-93, ku ai shkruan se Kisha e Shën Marisë, Labovë e Kryqit, Gjirokastër ishte ndërtuar në shek. XIII. Ky datim vendoset në tekstin e artikullit dhe poshtë fotografisë së kësaj kishe në f. 92. Ky përcaktim i datës së kësaj kishe monumentale me vlera botërore, është i gabuar dhe e nënvlerëson pasurinë tonë të krishtere nga koha kur Krishtërimi ishte një dhe i pandarë në ortodoks e katolik, ndarje që ndodhi në vitin 1054.

Ky gabim tregon se Prof. Dr. Aleksandër Meksi dhe kryeredaktori i revistës, Z. Andi Rëmbeci, nuk kanë marrë parasysh rezultatet e studimeve të kolegëve të tyre Theofan Popa dhe Gazmen Muka, botuar disa vite para botimit të këtij numri të revistës.

Studiuesi Gazmend Muka në librin e tij “Kisha e lindjes së Shën Marisë e Labovës së Kryqit” ALBAS.al 2012, 160 faqe, ka shkruar se kubeja e kësaj kishë ishte përfunduar në vitin 554 dhe kryqi i saj u soll në Labovë në prill të vitit 559 prej shpatarit Kostandin Laboviti, si dhuratë e Perandorit Justinian, ilir nga Dardania.

Mësuesi Stefan Miha, i cili e kishte parë dhe mbajtur në duar shumë herë kryqin, thotë se kryqi ishte i veshur me një cipë floriri me peshë 600 gram dhe ruhej në një kamare të fshehtë sipër ikonostasit, ku hipej me një shkallë të drunjtë që mbahej e ndarë në tri pjesë, të cilat bashkoheshin kur duhej të merrej kryqi për të kryer veprime rituale.

Prëveç këtyre të dhënave ka dhe fakte të tjerë që dëshmojnë se kjo kishë i përket shek. VI. Këta fakte janë:

1. Dy piktura murale.

2. Dy mbishkrime në mur.

3. Një tullë bizantine ku ishin gdhendur numurat romake DLIV (ky numër me shifra arabe shkruhet 554, dhe tregon vitin e përfundimit të kishës).

Dy pikturat murale.

A. Në vitet 70-të të shek. XX-të në një pjesë të murit ra suvaja ku ishte pikturuar Jezu Krishti me mantelin e kuq dhe doli një afresk i vjetër ku ishte pikturuar Jezu Krishti me mantel blu. U njoftua studjuesi Theofan Popa, i cili pasi e pa pikturën, në prani të Stefan Mihës sqaroi se ky portret i Jezu Krishtit me mantel blu u përdor vetëm në shek VI-të nga sekti i të krishterëve “Monofizë” që besonin se Jezui ishte vetëm qiellor. Ky portret që i përkiste shek. VI-të ishte mbuluar më vonë nga një piktor tjetër që kishte pikturuar Jezusin me mantel të kuq, pra të njëjtë me portretin e tij si në gjithë kishat e krishtere.

B. Në pikturën tjetër është pikturuar dhuruesi i kishës, Perandori Justinian, i cili sundoi Bizantin në vitet 527-565.

Nëse kjo kishë do të ishte ndërtuar në shek. XIII, si shkruan Prof. Dr. Aleksandër Meksi, këto dy piktura murale nuk do të ishin pikturuar në muret e kësaj kishe shtatë shekuj pasi ishte zhdukur fraksioni i sektit Monofizë dhe shtatë shekuj pas vdekjes së perandorit Justinian.

Ekzistenca e këtyre dy pikturave murale është dëshmi edhe e faktit se muret e kësaj kishe nuk janë mure të rinj të ndërtuar në shek. XIII mbi themele të një kishe të vjetër, si thonë përkrahësit e datimit të saj në shek. XIII, por janë piktura të mureve origjinalë që ishin ndërtuar në shek. VI.

Dy mbishkrimet.

Studjuesi Andi Rëmbeci në artikullin e tij “Mbishkrime kishëtare në Shqipëri” f. 50-56, ka vënë në dukje se në Kishën Lindja e Shën Marisë e Labovës së Kryqit ruhen dy mbishrime murale, njëri i vitit 525 dhe tjetri i vitit 551 (f. 53), të cilat ishte mirë të ishin riprodhon me fotot përkatëse. Kjo e dhënë e përmendur prej studjuesit A. Rëmbeci bie ndesh me përcaktimin e Prof. Dr. A. Meksi, sepse duke pranuar se këto dy mbishkrime janë shkruar në vitet 525 dhe 551, si i kanë përcaktuar studjuesit Theofan Popa dhe Gazmend Muka, atëhere përcaktimi i studjuesit A. Meksi bie poshtë, por studjuesi A. Rëmbeci, kryeredaktor i revistës, nuk merret me shtjellimin e kësaj kundërshtie. Me sa duket ai nuk guxon të kundërshtojv një autoritet si Prof. Dr. A. Meksi.

Tulla e kuqe bizantine.

Banorër e Labovës së Kryqit kishin mbrojtur nënën dhe motrën e Ali Pashë Tepelenës kur ato i ndiqnin banorëve të Kardhiqit. Ali Pasha për mirënjohje dërgoi rreth viteve 1805-1810 ustallarë për të ndërtuar hajatin hyrës të kishës “Lindja e Shën Marisë” të Labovës së Kryqit, simbolit më të rëndësishëm të këtij fshati. Mirëpo mbi portën hyrëse ustallarët hoqën tullën e kuqe bizantine ku ishte shënuar me shifra romake DLIV viti i përfundimit të ndërtimit të kishës, dhe vunë një pllakë guri ku skalitën me shifra arabe numërin 554. Pra e rishkruan po atë datë të ndërtimit të kishës me shifra arabe. Tulla e kuqe bizantine u la mënjanë si gjë pa vlerë deri nga mesi i viteve 1970-të. Mësuesi Stefan Miha, njeri i pasionuar pas vlerave të kishës, tregon se e mori tullën dhe ia dorëzoi drejtorit të Muzeut Etnografik të Gjirokastrës, të paharrueshmit Lefter Dilo, për ta vendosur në Muze. Mirëpo L. Dilo e la me sot për nesër punën për ta pajisur tullën me një foto të madhe të kishës “Lindja e Shën Marisë” së Labovës së Kryqit dhe me një shënim ku të sqaronte se shifra romake DLIV tregon vitin 554, vitin e ndërtimit të saj. Tullën biznatine e mbajti për ta ruajtur në shtëpi të vet dhe kur u dogj shtëpia e tij, u zhduk dhe tulla bashkë me shumë materiale të tjerë me vlera historike.

Pllaka prej guri me shifrat arabe 554 që ndodhet edhe sot mbi portën hyrëse të kishës, quhet prej studjuesit A. Meksi si mashtrim i qëllimshëm i datës së ndërtimit të kishës, sepse në vitin 554 nuk shkruheshin datat me shifra arabe, por me shifra romake. Ai nuk pranon se në vend të kësaj pllake ka qenë tulla bizantine me shifrat romake DLIV, si dëshmon mësuesi Stefan Miha.

Ndërkohë, në artikullin “Arti që tejkalon kufijtë e kohës” të studjuesit grek Prof. As. Dr. Kostantinos Giakoumis, pedagog në Universitetin New York, Tiranë, më la shijë të hidhur përcaktimi i origjinës së piktorit të shquar shqiptar Onufri (Onouphrios). Prej studjuesve shqiptarë piktor Onufri është supozuar se ka qenë me origjinë nga Berati, Elbasani, Shpati i Elbasanit, ose Venetiku. Kurse ky studjues grek e quan Onufrin me origjinë nga Argosi i Greqisë (f. 123) pa përmendur se ka dhe supozime të tjera, të cilat mbështeten te disa mbishkrime të lëna prej vetë piktorit.

Në studimet dhe ilustrimet e këtij libri bie në sy dhe një gabim tjetër: Kishat dhe manastiret ortodokse të fshatrave të minoritetit grek të Shqipërisë së Jugut janë përmendur gati po aq herë sa dhe kishat dhe manastiret ortodokse të krejt Shqipërisë, kur dihet se numëri dhe vlerat e kishave dhe manastireve ortodokse të krejt Shqipërisë janë shumë herë më të mëdha se ato të fshatrave të minoritetit grek. Ndërkohë është lënë pa u vënë në dukje se kishat dhe manastiret ortodokte të vjetër të fshatrave që banohen prej fshatarëve minoritarë grekë në Shqipërinë e Jugut janë ndërtuar prej ustallarëve shqiptarë para se të silleshin këta bujq nga zonat greke prej perandorëve të Bizantit, si Perandor Pogoni, në shek XV.

Mendoj se do të ishte mirë që në këtë botim të ishin përmendur dhe emrat e kishave dhe manastireve ortodokse të Shqipërisë që rafshoi ose i ktheu në depo diktatura komuniste. Ky krim në një vepër të tillë nuk ka arsye pse të lihej pa u dënuar duke sjellë shifra dhe emra konkretë.

Ndër kohë, sugjeroj se do t’i shtoheshin vlerat këtij botimi sikur të ishte pajisur me një hartë të Shqipërisë ku të shënoheshin me shenja kryqi të gjitha kishat dhe manastiret, dhe emrat dhe vendndodhja e tyre të jepeshin në një listë shoqëruese në faqet pasuese.

Në botimet e kësaj kolane kur të shkruhet për pasurinë e besimit të Krishter Katolik dhe atë Islam Synit e Bektashian, është mirë të ketë dhe studim të shoqëruar dhe me ilustrime për objekte kulti që i kishin përkitur besimit të krishter, por që gjatë sundimit turk u kthyen në objekte të besimit Isalam, si është rasti i këshës bizantine të Shën e Premtes në lagjen Peshkëpi të Korçës, të cilën Iliaz Bej Mirahori e transformoi në xhami në vitin 1495.

Kishat dhe manastiret shqiptare që kanë mbetur jashtë territorit të Shqipërisë së sotme në qytete e fshatra në Maqedoni të Veriut (Kërçovë, Prilep, Manastir / Bitola, Ohër, Strugë) dhe në qytete e fshatra të Greqisë Veriore (Kostur, Mavrovë, Janinë, Filat, Igumenicë, etj) do të ishte mirë të paktën të përmendeshin në disa prej këtyre studimeve. E them këtë sepse mospërmendja e tyre, po u jep mundësi studjuesve grekë dhe atyre maqedonë që t’i tjetërsojnë dhe t’i quajnë këto kisha e manastire si greke e maqedone, edhe pse ato i kanë ndërtuar e frekuentuar populli shqiptar deri para myslimanizimit të tij, ose deri para vitit 1912, kur u ndanë padrejtësisht kufijtë e popullit shqiptar. Si shembull po sjellim këtu rastin e Manastirit të Shën Naumit në jug-lindje të liqenit të Ohrit, manastir dhe territor që iu fal Mbretërisë Serbe prej Ahmet Zogut më 1925 si shpërblim për kthimin e tij me dhunë në pushtet. Historikisht dihet se Manastiri i Shën Naumit ka qenë ndërtuar dhe frekuentuar prej popullit shqiptar, por sot ciceronët maqedonë u thonë vizitorëve se ky manastir është ndërtuar dhe frekuentuar prej popullit maqedon dhe se piktorët e familjes korçare Zografi, nuk kanë qenë shqiptarë, por maqedonë.

Gjithashtu do të ishte mirë që ky numër i revistës të pasurohej me disa faqe nga studimi madhor “Illyricum Sacrum” vol. VIII hartuar prej studjuesit italian Daniele Farlati për krijimin e kishës së Durrësit, me ndonjë artikull të studjuesit Theofan Popa për mbishkrime të ndryshme kishash, me disa fragmente nga studimit “Kisha e Lindjes së Shën Marisë e Labovës së Kryqit” e studjuesit Gamend Muka, etj. Kurse për sqarimet lidhur se problemin se kur dhe ku u shkruan dy pjesët përbërëse të letrës kanonike “Romakëve”, do të ishte mirë të më ishte kërkuar mua një artikull. Ky sugjerim mbetet detyrë e grupit që do të realizojë vijimin e kolanës me numërin ku do të trajtohet arti dhe trashëgimia e Kishës Shqiptare Katolike.

Studjuesit e rinj shqiptarë nuk ka pse t’u nënshtrohen hipotezave të gabuara mbi përhapjen e Krishtërimit në trojet iliro-shqiptare, që kanë formuluar në të kaluarën studjues të ndryshëm, qofshin të huaj ose vendës. E vërteta duhet mbrojtur ashtu si e tregojnë faktet dhe analizat shkencore objektive për të zbuluar të veçantën tonë.