LIBËR NGA SIRTARI- Bardhyl Londo: Jeta që na dhanë, botimet Toena/
Nga Mikel GOJANI/
Shkrimtari Bardhyl Londo në letërsinë shqipe vjen me librin e titulluar, “Jeta që na dhanë”,që është një libër – roman, në llojin e librave të fushës së memorialistikës, ku shkrimtari Londo protagonistët i ka realë (kryeprotagonist të librit ka vetveten), por edhe shumë të tjera, po ashtu edhe për protagonistët tjerë i ka realë, po ashtu edhe ngjarjet që i trajton janë të vërteta dhe reale.
Fjala si mjet i komunikimit dhe arkivimit të historisë njerëzore, ose vlerat e komunikimit artistik
Shkrimtari e poeti Bardhyl Londo e ka quajtur librin e tij me kujtime nga ajo kohë “Jeta që na dhanë”. Përmes librit të tij, ai na tregon se si trajtoheshin poetët nën diktaturë, edhe ata më të mëdhenjtë, si Lasgush Poradecie shumë të tjerë. Në listën e gjithë dënimeve, sipas Londos, ishte edhe ai me vetmi, me harresë. Dhe ky dënim i ishte caktuar edhe Poradecit, poetit që nuk pranoi të ndiqte rregullat e realizimit socialist, që jetonte mes të gjallëve e të vdekurve. Si e trajtonte Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve poetin e madh, sulmet e vazhdueshme dhe përvjetorët hipokrite. Por ç’ndodhte ndërkohë në redaksinë e gazetës “Drita”, ndaj së cilës nuk mungonin sulmet e drejtpërdrejta e të tërthorta nga Ramiz Alia. Cila ishte marrëdhënia e ish-kryeredaktorit të gazetës më të lexuar në vend me Ramiz Alinë dhe pozicioni i Dritëro Agollit. Të gjitha këto në një fragment shkëputur nga libri “Jeta që na dhanë”.
Shkrimtari Londo përmes këtij libri ka pretenduar që përmes fjalës, si “mjet i komunikimi dhe si mjet i arkivimit të historisë njerëzore”, të shkruajë dëshmitë e tij për kohën të cilën e ka jetuar, duke mos pretenduar që ta shkruaj hisotrinë po vetë jetën e tij. Shkrimtari Londo dëshmon vetëm “në emër të fjalës dhe vetëm të fjalës”, dëshmitë të tij bazohen në të vërtetën reale. Janë disa kapituj të jetës, rrëfimi i tij për jetën studentore në Tiranë, jeta e tij si mësues në Përmet, përkatësisht izolimi i tij në fshatin kufitar Zhepë, fshat që ndan kufiri Shqipëri – Greqi; kthimi i tij në Tiranë, pastaj puna dhe angazhimi i tij në si gazetar në gazetën për art, letërsi dhe kulturë, gazetën Drita, në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, si kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe artistëve të Shqipërisë, jeta e intelektualit, përkatësisht shkrimtarit në ato kohë të sulmeve dhe persekutimeve nga ideologjia ekstreme komuniste, ku shkrimtari ishte vlera më e atakuar dhe gjithherë në orbitën e policisë letrare e të kulturës të kohës.;përpjekjet e kësaj kategorie intelektuale, letrare, e kulturure për të ecur nëpër tehun e mprehtë të thikës që kishte sajuar ideologjia, persekutimi dhe ndëshkimi i emrave të shumtë të letërsisë dhe kulturës shqiptare; në një shoqëri totalitare të kohës censura bënte jetën e censurimit të gjithë Shqipërisë. Duke folur për këto realitete që në atë kohë kishin pllakosur individin dhe intelektualin përgjithësisht, shkrimtari dhe poeti Londo nuk anashkalon as vetveten si pjesë e këtij realiteti dhe kurtheve që sajonte ai regjim ndaj tij.
Proza si ndjekëse e modelet e rrëfimit realist
Libri “Jeta që na dhanë”, i prozatorit të shquar B. Londo, ndjek modelet e rrëfimit realist, bashkë me mënyrën e tij krejt origjinale në qasjen e tematikës që ka hedhur në dritë. Motivet që kanë ngjizur këtë prozë të tij e kanë shtysën e vëzhgimit të hollë e të vazhdueshëm të evoluimit apo transformimit të realitetit që kishte kapërthyer botën shqiptare gjatë kohës kur shkrimtari e ngreh si shqyrtim. Figurat vihen të veprojnë e të ecin nën trysninë e kushteve politike, mirëpo specifika e sfidës dhe e reagimeve të atij realiteti që merr në shqyrtim autori dhe rrugës së zgjedhur kërkohet të hulumtohet në veçoritë e karakterit të njerëzve të cilët diktonin atë realitet.
Konflikti dramatik, në të cilin e përplas jeta personazhin, kryesisht atë kryesorin të vetë autorit, që figuron në libër, përballet denjësisht ose jo, por autori kujdeset të lehtësojë aftësitë e leximit intelektual të lexuesit nëpërmjet paraqitjes tronditëse të fakteve të njohura dhe organizimit të tyre brenda subjektit baladesk së librit, pa preferuar që t’i lërë lexuesit dhe figurën në mëdyshje ekzistenciale, që do t’u kumbisnin konkretësinë detajeve të kohës dhe të hapësirës.
Libri i ri i B. Londos merret me fatin e intelektualit, kryesisht shkrimtarit të kohës, mbi të cilët kaloi tornadoja e atyre viteve të stuhishme bashkë me esencat e saja tragjike.
Libri i shkrimtarit B. Londo është një shpalosje interesante e brendësisë krijuese të autorit, e formësuar nga grimca meditimesh dhe përjetimesh, përvojash dhe ndjesish që plotësojnë një anë të re të profilit të tij prej krijuesi, i cili vë si subjekt një kohë të caktuar,me njerëz të caktuara, sidomos shkrimtarët e viteve të ’80-ta të këtij “brezi të humbur”, siç shprehet autori.
Subjekti dhe rrëfimi i librit është i thjeshtë dhe tepër përmbajtjesor. Shkrimtari qysh në fillim ka sqaruar qëllimin e botimit të këtij libri,që sipas tij ai përmes këtij libri ka pasur për qëllim hedhjen dritë të një periudhe të caktuara dhe të njerëzve të caktuar.
Shkrimtari Londo shprehet se gjithherë ka pasur një ndjenjë të pakëndshme sa herë ai ka menduar (qoftë edhe kalimthi), të fillojë të shkruaj kujtime,sepse sipas tij se i kanë bërë përshtypje që kujtimet pa dashje lidhen me pleqërinë. Pastaj, shkrimtari Londo po ashtu gjithë rrëfimin e shpalos “në emër të fjalës”, ku sipas tij edhe Bibla, ky monument unikali njerëzit, hapet pikërisht me nevojën për të dëshmuar dhe për t’u dëshmuar: e para ishte Fjala. Duke e sqaruar nocionin e “Fjalës”, shkrimtari Londo po ashtu e vlerëson si “mjet komunikimi dhe si mjet arkivimi i historisë njerëzore”. Në vazhdim autori bën një itinerar të jetës së tij, në radhë të parë në Përmet, që sipas tij ishte një qytet paqësor dhe mikpritësi, po ashtu një qytet që e ka bërë përpjekje për të qëndruar sa më larg luftës,.mirëpo që ka pësuar nga të tjerët shumë nga lufta. Edhe pse përmetasit ishin shumë paqësor edhe gjatë kohës së frymës së “lirisë”, dhe ishin të shumtë ata intelektualë , shkrimtarë e artistë të cilët bënin përpjekje për t’i ikur ndeshjes me këtë ideologji, mirëpo edhe përkundër këtyre përpjekjeve shumë prej tyre ranë vitkimë e kësaj ideologjie ekstreme. Transferimi tij nga një provincë në një “nënprovincë”, në fshatin Zhepë, që shtrihet shumë afër kufirit grek, ku punoi si mësues, i dha mundësitë të njihet me një të re dhe në të ardhmen të bëhen shokë të jetës, bashkëshortja e sotme; këto pamje të bukura të këtij fshati magjeps me lumin Vjosa që përshkonte fshatin, maja e malit të Pindit dhe shumë bukuri të tjera që syri askund nuk t’i zë, i ofronin mundësi për të shkruar poezi të bukura.
Lasgushi dhe martirët të tjerë të fjalës
Ardhja e shkrimtarit në Tiranë dhe angazhimi i tij në gazetën “Drita”, ka hapur horizonte të reja në punën e krijuesit në fushën e letërsisë dhe të artit. Këtë angazhim të tij në këtë gazetë, ishte një sfidë për shkrimtarin, sepse shkrimtari ishte i detyruar bashkë me bashkëpunëtorët që të jetonin edhe jetën e viktimës edhe të xhelatit. Dëshironin apo nuk dëshironin ata duheshin t’i nënshtroheshin rregullave të censurimit, pra ishin të detyruar të mos lejonin që ato poezi të botuara të quheshin “poezi të gabuara”, dhe këta të ktheheshin në xhelatë të të tjerëve. Edhe puna e tij në Lidhjen e shkrimtarëve është një kapitull i veçantë i shkrimtarit me shumë bashkëpunëtorë të tjerë, si Dritëro Agollin, I. Kadarenë, Agim Cergën, Luan Qafëzezin, Zija Celën,Visar Zhitin, Xhevahir Spahiun, Koci Koston, (një shkrimtar i persekutuar dhe I cili iu nënshtruar një gjyqi tepër çnjerëzor, që i bëhej një shkrimtari për t’ia nxirë jetën dhe mbyllur gojën përgjithmonë), si dhe shumë të tjerë, të cilët kaluan shumë situata të rënda nga përcjelljet që iu bënte Drejtoria e Shtypit e Komitetit Qendror.
Përpos shumë përndjekjeve, dënimeve dhe persekutimeve që iu bëheshin shkrimtarëve, njerëzve të artit dhe të kulturës, kishte edhe dënime të tjera, dënimet me vetmi, më harrim,me izolim. Ishin të shumtë shkrimtarë që kishin këtë trajtim, të cilët për shkak të “mosbesimit” ishin të izoluar, të harruar dhe të përjashtuar nga jeta publike. Shkrimtari nuk mund të shkruante ashtu siç kishte shkruar deri me tash, por duhej të shkruante për atë siç donin të tjerë. Shkrimtarët që dëshironin të shkruanin ishin të detyruar t’u nënshtrohen kritereve të pacaktuara nga “lart”. Një nga martirët tipi i kësaj procedure dënimi ishte edhe poeti i madh Lasgush Poradeci, i cili kishte vite dhe dekada që jetonte i shkëputur nga jeta e të gjallëve, dhe e kishin detyruar që të bisedonte apo edhe të monologonte vetëm me të vdekurit dhe qenushin e tij Cucin.
Kosova si shprehje e censuruar dhe sulmet e gazetës “Drita” nga “gazeta mëmë’ “Zëri i Popullit”/
Një vend meritor shkrimtari i kushton edhe trajtimit të Kosovës, e cila kërkohej nga “lart” që emri i saj të mos përfshihet në krijime, ose të fundmi çdo shkrim apo krijim për të duhej të lexohej më parë në Drejtorinë e Shtypit të KQ, pastaj të vlerësohej nëse bën të botohej apo nuk duhej, meqenëse Kosova dhe fati i saj siç dëshmon edhe shkrimtari gjendej pranë tyre përherë. Madje shkrimtari tregon që poezia e tij e titulluar “Vajzë e vogël me jetë të madhe” i kushtohet Kosovës, duke iu shfaqur si një dashuri e dhimbshme dhe tragjike.
Një kapitull të veçantë shkrimtari i kushton edhe sulmet që redaksia e gazetës në shërbim të diktaturës së asaj kohe, “Zëri i popullit ”, që i bënte gazetës “Drita”, sulme që ishin nga më të vrazhda dhe tendencioze.
Shkrimtari Londo, po ashtu në vijim të librit vë në spikamë edhe shumë çështje të tjera të rëndësishme, si për “Lirikën e brezit të humbur” (“brez të humbur shkrimtari cilëson shkrimtarët e viteve të ’80-të), hapjen e diskutimeve për gjendjen e përkthimeve në Shqipëri, angazhimi krijues në fillimvitet e demokracisë, ku për fat të mirë Zyra e censurës në Komitetin Qendror tashmë ishte ekzistente etj.
Libri i Londos “Jeta që na dhanë”, përpos shumë arritjeve, përçon edhe një mesazh shumëdimensionalë, se “kush i ngre problemet, ai duhet edhe t’i shtjellojë. Tundimi për të dëshmuar është i përjetshëm…”, shprehet në fund shkrimtari Londo.
Puthje dashurie nga Albert Z. ZHOLI
….Ky libërth xhepi i dedikohet dashurisë, fjalës më të bukur të zemrës, virtytit më të lartë shpirtëror, ndjenjës më të spikatur, më sublime, më të pastër, më sinjifikative, asaj së cilës i kanë kënduar, poet, shkrimtarë, shkencëtarë, filozofë, këngëtarë, njerëz të thjeshtë me fjalët e qëndisura në buzë . E kush nga ata që ka provuar dashurinë, nuk ka marrë krahë dhe ka fluturuar në vende të pamenduara duke përcjellë gëzim, hare, optimizëm?! Dua që ky libërth xhepi të jetë pjesë e jetës së gjithkujt, pjesë e atij realiteti ku secili përpiqet të “vjedhë” diçka të bukur, magjepsëse nga fjalët dhe mendimet e tjetrit. Të gjithë i duam mendimet, vegimet, idetë, ku patjetër, duam të jemi pjesë e ëndrrës së dashurisë, e atij universi ku askush s’është i fuqishëm të depërtojë, por vetëm të ëndërrojë pafundësisht në kohën mes dy stinëve më të bukura jetësore…Dashuria të shtyn drejt madhështisë, sakrificës, guximit, marrëzisë. Në dashuri jemi si dy pika vese rënë nga petalet e një trëndafili rozë. Populli i ka thurur lavdet e tij kësaj ndjenje kaq të madhërishme duke e ngritur në tempujt e shpirtit dhe në zërin e zemrës. Dashuria është një zë nga brenda vetes që kërkon të flasë, kërkon të dalë nga errësira, të thotë: Jetoj, për ty jam gjallë! Aty ku Hëna puth perëndimin dhe deti flladit mëngjesin me VAL. Ç’do ëndërr dashurie ka një dëshirë, ç’do dëshirë ka një realitet, dhe ç’do realitet ka një realizim. Dashuria është liri dhe lumturi. Në dashuri pemët, anës rrugës s’ngelen veçse spektatorë të qeshur të një kohe të bukur… Kështu le të jetë ky libërth një shkëndijë fjale, për të ndezur vullkanin e madh njerëzor për ndjenjën më fisnike të të gjithë kohërave. ..
SHËN VALENTINI
Një ditë, peshkopi Valentino dëgjoi përtej gardhit të kopshtit të tij, dy të rinj të fejuar që po ziheshin. Mori atëherë një trëndafil, doli nga kopshti dhe shkoi të takonte ata të dy, duke u ofruar trëndafilin duke u thënë fjalë mbi pajtimin. Kaq mjaftoi për të mbyllur në çast grindjen mes dy të dashuruarve që ashtu siç u tha shenjti, shtrënguan trëndafilin duke u lutur derisa dashuria e tyre u bë e përjetshme. Pak kohë më vonë, të dy u kthyen tek Valentino për t’i kërkuar t’u celebronte martesën… Martiri kërkohej në raste fatkeqësie dhe epilepsie. Sa për titullin e “padronit të të dashuruarve” duket se i është atribuar në Mesjetë, sepse dyshohej se më 14 shkurt, në ditën e festës së tij, zogjtë fillonin të cicëronin duke ndjekur rizgjimin e natyrës dhe të dashurisë.
Etimologji
Valentin tingëllon si “valorem tenens”,”që mban vlera”, domethënë “që duron në shenjtëri”, ose do të thotë “valens tyro, “ushtar me vlera”, domethënë “ushtar i Krishtit”. Thuhet se një ushtar është me vlera kur nuk prapset kurrë, kur plagos me forcë, mbrohet me rreptësi dhe fiton me pushtet. Në të njëjtën kohë, Valentini nuk u zmbraps kundrejt martirizimit, e goditi duke e shkatërruar idhujtarinë, u mbrojt duke përforcuar besimin.
Lutja e të dashuruarve
Në zemrën time, Zot, është ndezur dashuria për një krijesë që ti e njeh dhe e do. Bëj që unë të mos e humb këtë pasuri që ti më ke futur në zemër. Mësomë se dashuria është një dhuratë dhe nuk mund të përzihet me asnjë egoizëm, që dashuria është e pastër dhe nuk mund të rrijë pranë asnjë poshtërsie; që dashuria është pjellore dhe që duhet, duke filluar nga sot, të prodhojë një mënyrë të re të jetuari tek unë dhe tek ai që më ka zgjedhur. Të lutem Zot, për atë që më pret dhe më mendon, për kë më ka dhënë gjithë besimin e të ardhmes së vet, për kë më ec përkrah në shëtitjet tona, duke i dhënë njëri-tjetrit ndihmë dhe model. Dhe me ndërhyrjen e Shën Valentinit na ndihmo dhe na përgatit për martesën, për madhështinë e saj, për përgjegjësinë që të jep ajo, kështu që duke filluar nga sot, shpirtrat tona të pushtojnë trupat tanë dhe të mbretërojnë në dashuri.
Mesazhe
Oh, sa herë më ndodh të dehem tek ty dhe çdo shkronjë që të nis është një kupë plot mall e puthje dhe një këngë e thellë! E dehur nata, ëndrra, i dehur çasti, dita, pritja prej trëndafili të kuq, aromë në buzët e tua. (Pjese nga libri “Nje dite per dashurine”)
****
Sytë e mi të ylberizuar, vështrimi im i mëndafshtë, që pambarimisht ngazëllehet në trazime malli të kulluara për ty.
***
Të të kisha afër do të bëja të dëgjonit këtë drithërimë bari të duarve të mia në ujërat e zymta të trishtimit ndanë brigjeve të fatit tim, me ndjesinë e një përqafimi të fortë plot mall të dëshiruar.
***
Kam mall në mes fjalësh në një varg. Nuk e di çfarë energjie të bukur, çfarë force të padukshme, mi çon mendimet tek ty…
****
Nëse të mungoj, vendose dorën në zemër dhe unë jam aty brenda zemrës tënde si një karafil dashurie.
****
Dantella ndrin në këtë mbrëmje të gjelbër prej shigjetave prej mjalti të pranverës se syve. Duket sikur fjalët e mia rrjedhin nën akull dhe tek kjo rrëke butësie kanë vlerë vetëm disa pika shiu të kthjellët si loti. Sa herë të ëndërroj qielli im psherëtin. Sa herë mbyll sytë shoh një fill rozë të padukshëm që më çon tek ty si me magji.
****
Unë ndjehem një botë me vete, një botë plot trëndafila të lulëzuar dhe çdo fjalë që të shkruaj çdo buzëqeshje e syve kur të mendoj më kthehet në një këngë dashurie që e këngëzoj midis buzëve të mia..
******
Çastet kur jam pa ty i kaloj me shijet e fjalëve që të qëndis në mesazhe zemre. Nëpër luginën e dëshirës shoh zjarrin e dritës së verbër që më prin në vetmi për të më lexuar ndjenjat e mbuluara me velin që lëshon shiu.
****
Kënga ime e dashurisë për ty gjallon thellë në ajër aromë malli e fjalë me lëng lulesh që kam mbi buzë çdo çast për ty.
KOLEC TRABOINI E DI, PSE “FAJIN E KA HEKUBA”…
Nga Murat Gecaj/
1.Në fillimin e “Rrugës së Dibrës”, në Tiranë, ndodhet edhe një lokal me emrin domethënës “Muza”. Pamja e brendshme e tij është plot shijë artistike, pasi aty janë të vendosura edhe disa piktura të bukura. Ishte rasti i parë që shkoja aty, bashkë me mikun tim, publicistin e poetin Jaho Margjeka apo me poetet Lida Lazaj, Manushaqe Toromani etj. Ndoshta, kushte të drejtë një mik i yni, i cili e vlerësoi këtë lokal “stehez të ngrohtë” të krijuesve kryeqytetas.
Kështu, pra, ne u ndodhëm në miqësinë e mjaft krijuesve e botuesve të njohur, si në poezi e prozë dhe publicistikë. Për të gjithë ne, “sebebqari” ishte poeti i njohur Kolec Traboini, autor i afër 25 librave. Ai na kishte ftuar me dashamirësi, që të merrnim pjesë në përurimin e librit të ri poetik, me titullin paksa intrigues, “Fajin e ka Hekuba”. Poezitë zënë gjithësej 155 faqe dhe janë ndërë në katër pjesë. Në hyrje të vëllimit, ka shkruar disa faqe vlerësuese, Anton Gojçaj.
Organiuzatorët e kishin menduar këtë tubim jo siç veprohet zakonisht, pra pa “ceremonira” të mërzitshme, me leximin e temave të parapërgatitura nga njerëz të ndryshëm. Por ishte një bashkëbisedim I natyrshëm, aty rreth tavolinave, duke ngritur edhe nga një gotë e duke folur, si për këtë libër të ri dhe, në përgjitësi, për krijimtarinë e autorit K.Traboini.
2.
I pari e mori fjalën e mirëseardhjes shkrimtari Pandeli Koçi (Sazan Goliku). Për të pranishmit, ai lexoi poezinë e frymëzuar të K.Traboinit, që ia ka kushtuar kolegut e mikut të ndjerë, Frederik Rreshpja. Në vazhhdimësi, Ilia Dedi lexoi poezinë “Si mund të iket krejt kështu?(Mikut tim, Riza Lahi)”, duke theksuar se lexuesve tanë u nevojiten krijime të tilla bashkëkohore. Poezi nga autori K.Traboini lexuan edhe Dodona Qose e Agron Calleku, që është krijues dhe pronar i lokalit “Muza”. Ndër të tjera, ai i ftoi kolegët e miqtë e tij që, sa herë të dëshirojnë, do të jenë të mirëpritur në këtë mjedis të tyre të ngrohtë.
Duke çmuar disa nga vlerat kryesore të këtij vëllimi poetik, por dhe duke lexuar poezi të zgjedhura prej tij, njëri pas tjetrit, e morën fjalën: Dedë Malaj, Ilia Terpini, Riza Braholli, Jaho Margjeka, Minella Kureta, Fatime Kulli, Kujtim Dashi dhe kolegë e miq të tjerë të autorit. Përveç të tjerash, ata nënvizuan se në krijimet e K.Traboinit është ravijëzuar jo vetëm ndjeshmëria e tij e veçantë poetike, por dhe në vargjet e tij ka ditur të nderojë vendlindjen dhe të jetë pasqyrë e mirë e traditave atdhetare të paraardhësve të vet, që janë të njohur, si në Malësi dhe më gjerë.
Meqenëse ndonjë nga folësit në këtë përurim nuk e shpjegoi, se përse e ka “fajin” Hekuba, po shënoj këtu që këtë titull e ka njëra nga poezitë e bukura të këtij vëllimi. Ndër të tjera, autori shkruan:
Po të mos kishte lindur Paridi,
Po të mos kisha lindur dhe unë,
Gjërat do të ishin ndryshe,
S’do përjetoja këtë kalvar mundimesh,
Ku jeta më tërheq përdhuni.
Fajin e ka hekuba,
Hekuba dhe Nëna ime! (2013)
Në mbyllje të tërë veprimtarisë, autori Kolec Traboini i falënderoi, si folësit dhe gjithë pjesëmarrësit në përurim. Ai njoftoi se e ka në përfundim një poemë të gjatë, e cila ndoshta do të na mbledhë përsëri, në atë mjedis të këndshëm.
Tiranë, 12 shkurt 2015
“KRITIKA LETRARE” DHE MENDIMET E NJE “LEXUES SPECIAL”
Nga Luan Çipi/
Letra e një “lexues special”, thuajse të panjohur, shkruar para do kohe, e ndryshoi rrjedhen e jetës sime dhe më inkurajoi të vazhdoj të shkruaj.
Jam një nga “shkrimtarët” e pasnëntëdhjetës, diku i cilësuar si ndër më të përpjekurit dhe më të përkushtuarit, ngaqë shkruaj e botoj thuajse çdo ditë kryesisht në sejtet internetike të diasporës dhe kam botuar deri tani 9 libra, nga këto tre me poezi dhe gjashtë me tregime, portrete e përshkrime udhëtimesh, kushtuar “njerëzve të mirë” dhe “vlerave të spikatura njerëzore”. Kam shkruar lirshëm ç’më ka diktuar shpirti dhe mendja: ndjesi zemre, malli, gëzimi dhe hidhërimi si dhe përvojë nga jeta ime e gjatë. Asnjëherë nuk kam pretenduar të jem shkrimtar i mirëfilltë dhe aq më pak poet ndër ata që numërohen me gishta. Letërsia nuk është profesioni im i parë, sepse jam ekonomist dhe, ndonëse dikur jam i çmuar për meritat dhe punën time si i tillë, tani kam pasur kënaqësi të vlerësohem nga lexues të veçantë edhe për krijimet e mia në fushën letrare, pasionin për të cilën kam ndjerë ta kem që në bankat e shkollës, si nxënës e student i mirë (me mësuesit e shquar shkrimtarët Nonda Bulka e Gjergj Zhej)…
Pasionin për të shkruar tani e kanë shumë shqiptarë, përfshirë një numër të madh pensionistësh, që ndjejnë kënaqësi të përcjellin vlerat dhe përvojën e tyre shumë vjeçare, të lidhur pas kompiuterit, ose tavolinës së punës. Ata, kohën e tyre të lirë nuk e kalojnë kot, në kafenetë, apo pas kujdesjeve thjesht personale, po ia kushtojnë indirekt pasardhësve, apo brezit të ri, shpesh duke trannsmetuar dijet e tyre dhe eksperiencën jetësore.
Dikush nga shkrimtarët profesionist, apo nga ata që kanë studjuar dhe janë thelluar teorikisht në letërsi, nuk janë dakord me “shkrimtarët e vonuar”, mandej kalojnë edhe në fyerje për ta, me klasifikimin deri “punëtorë të thjeshtë të shkrimtarisë”. Ata thonë: “letërsi duhet të bëjnë vetëm ata qe kanë lindur me shumë talent”. Kjo nuk tingëllon keq. Por, a mund të harrohet shprehja gjerësisht e përdorur në popull, mandej edhe nga dijetarë, që “për veprat e mira duhet një përqind talent dhe nëntëdhjetenëntë përqind pune?” Mendoj se duhet të shkruaj gjithkush, që kërkohet dhe pëlqehet nga lexuesi, kur të kenë gjetur te ai vlera letrare e artistike. Që t’i shtohen vlerat, për t’u bërë pronë e sa më shumë njerëzve, veprat duhet paraprakisht të korrektohen, redaktohen e recensohen. Është e vërtetë që në kushtet e sotme, sidomos të botimeve në shtypin elektronik, që kushton pak ose aspak, ka një mori botimesh pa vlerë. Por, me kalimin e viteve, njerëzit po bëhen gjithnjë e më të ndërgjegjshëm për koston e kohës së tyre dhe, nëse e kanë humbur kot atë me shkrime të dobëta, nuk është se nuk nxjerrin mësime. Kritika e kualifikuar e ka për detyrë të zbulojë e të rekomandojë, apo mohojë vlerat dhe cilësinë e veprave, një për një dhe jo në tërësi. Thirrjet që bëhen për fuqizimin e saj, s’kanë të bëjnë me hidhërimin e gjuhës, por me vullnetin e mirë për të ndihmuar e inkurajuar këdo që mund t’i japë, sado pak, vlera shoqërisë.
Ka mjaft probleme të tjera të kritikës letrare sot, që trajtohen teorikisht gjithandej, po që mendoj se goditin “me një të rënë spate” dhe shpesh me njëanshmëri të diskutueshme estetike si p.sh. ndarja në “miq” dhe “armiq” e shkrimtarëve, raporti i artit me zejet, mbivlerësimi i imagjinatës në veprat artistike dhe nënvlerësimi i elementeve të tjera në to, etj., po për to nuk dëshiroj të bej të njëjtin gabim, duke qëlluar edhe unë me “sopat” dhe për të diktuar vendosmërisht “kështu duhet”. Po, pa diktuar, disa mendime thjesht vetjake, ku nuk jam dakord, po i paraqes:
-Nuk pranoj t’i ndaj qytetarët e zakonshëm përgjithësisht në “miqtë dhe “armiqtë” e shkrimtarit. Miqtë diku konsiderohen dhe lajkatarë që thjesht lajnë borxhet për njëri tjetrin. Është njerëzore, mandej “hyjnore” të jesh mik me një shkrimtar dhe ta pëlqesh, nxitësh e përkrahësh mikun e nderuar e deri ndofta të adhuruar.
– Dikush e monopolizon të shkruarit letrar, duke e konsideruar atë një art të paarritshëm nga kushdo e aq më pak nga “zejtarë”. Të shkruarit zeje? Po, për mua është edhe një zeje dhe atë mund ta bëjë po të ushtrohet, kushdo që ka një formim social e intelektual, dhe futet me guxim e vullnet në këtë rrugë fisnike e plot mundime e sakrifica. Mandej shpesh, nëpërmjet “betsellerve” më së shumti marifetçi e mashtrues, një zeje e tillë bëhet profesion mjaftë fitimprurës. Kritika e kualifikuar mendoj se duhet ta nxisë e jo ta frenojë këtë dhe të dallojë, cilësojë e të rekomandojë më të mirin, më të dobishmin.
– Ndonjë tjetër i cilëson “shkrime elitare”, ato që mund të kuptohen veçse nga një kastë njerëzish të privilegjuar. Mendoj se “Arti për art”, ku përfshihen këto krijime, do ta lartësonte cilësinë e veprës letrare, po ndërkohë do ta pakësonte sferën e ndikimit të saj, për ta kufizuar së vepruari në një rreth sa më të gjerë lexuesish.
– Dikush thotë se të shkruarit është thjesht produkt personal. Të shkruarit është vërtet akt vetjak, po produkti, me kritikën dashamirëse të specialistëve, fillimisht do rriste kualifikimin e shkruesit në perfeksion dhe më pas, siç e thamë më lart, me redaktorin dhe bashkëpunëtorët, do ta përsoste edhe më tej veprën, aq sa mund të themi se ky akt do bëhej produkt i përbashkët kolektiv i specialiteteve të mirëfillta.
– Dikush e konsideron imagjinatën domosdoshmëri për çdo shkrim. Mendoj se imagjinata është një dhunti te shumë shkrimtarë dhe them se ajo i dallon e i klasifikon ata si të tillë, po nuk mund të hidhet poshtë një shkrimtar a poet narrativ e përshkues, publicisti i mirë, ose ai që përcjell bukur ngjarje të vërteta, që shpesh shoqërohen me drama e tragjedi, me heroizëm apo zgjuarsi të veçantë, zgjedhur nga jeta e vërtetë, nga historia dhe heroizmi popullor, nga jeta e njerëzve të shquar, etj.
-Një tjetër deklarim i “kompetentëve” është se poezia sidomos, nuk është “produkt pleqsh”, se më së shumti lidhet me “dashurinë”, privilegj i të rinjve. Po kjo nuk vërtetohet nga faktet e shumta, as nga Anakreonti i antikitetit dhe as nga dhjetëra bashkëkohorë të famshëm, aq më tepë se populli thotë që dhe vet “dashuria nuk njeh pleqëri”.
Për problemet e kritikës letrare, që trajtova më sipër, nuk pretendoj të jem unikal e këmbëngulës, thjesht i paraqita problemet, ndofta për diskutim, duke çliruar veten nga një ngarkesë gati një vjeçare.
Dua ta mbyll këtë shkrim, me “letrën speciale” me atë për çka e nisa dhe që, krahas goditjeve të mangësive direkt për çdo vepër letrare, mendoj se duhet të jetë një kahe pozitive e kritikes letrare bashkkohore.
Letrën ma dërgon një “lexues special”, një autoritet i drejtësisë shqiptare: Av.Prof, as. Dr. Jorgo Dhrami, që njëkohësisht është edhe vet autor i disa librave deri letrare e historike. Ja edhe letra e tij, që mbahet nga unë si shpëtimtare, për mos t’u larguar asnjëherë nga shkrimet:
I dashuri Luan me familje !
Nga Luan Çipi
Letra e një “lexues special”, thuajse të panjohur, shkruar para do kohe, e ndryshoi rrjedhen e jetës sime dhe më inkurajoi të vazhdoj të shkruaj.
Jam një nga “shkrimtarët” e pasnëntëdhjetës, diku i cilësuar si ndër më të përpjekurit dhe më të përkushtuarit, ngaqë shkruaj e botoj thuajse çdo ditë kryesisht në sejtet internetike të diasporës dhe kam botuar deri tani 9 libra, nga këto tre me poezi dhe gjashtë me tregime, portrete e përshkrime udhëtimesh, kushtuar “njerëzve të mirë” dhe “vlerave të spikatura njerëzore”. Kam shkruar lirshëm ç’më ka diktuar shpirti dhe mendja: ndjesi zemre, malli, gëzimi dhe hidhërimi si dhe përvojë nga jeta ime e gjatë. Asnjëherë nuk kam pretenduar të jem shkrimtar i mirëfilltë dhe aq më pak poet ndër ata që numërohen me gishta. Letërsia nuk është profesioni im i parë, sepse jam ekonomist dhe, ndonëse dikur jam i çmuar për meritat dhe punën time si i tillë, tani kam pasur kënaqësi të vlerësohem nga lexues të veçantë edhe për krijimet e mia në fushën letrare, pasionin për të cilën kam ndjerë ta kem që në bankat e shkollës, si nxënës e student i mirë (me mësuesit e shquar shkrimtarët Nonda Bulka e Gjergj Zhej)…
Pasionin për të shkruar tani e kanë shumë shqiptarë, përfshirë një numër të madh pensionistësh, që ndjejnë kënaqësi të përcjellin vlerat dhe përvojën e tyre shumë vjeçare, të lidhur pas kompiuterit, ose tavolinës së punës. Ata, kohën e tyre të lirë nuk e kalojnë kot, në kafenetë, apo pas kujdesjeve thjesht personale, po ia kushtojnë indirekt pasardhësve, apo brezit të ri, shpesh duke trannsmetuar dijet e tyre dhe eksperiencën jetësore.
Dikush nga shkrimtarët profesionist, apo nga ata që kanë studjuar dhe janë thelluar teorikisht në letërsi, nuk janë dakord me “shkrimtarët e vonuar”, mandej kalojnë edhe në fyerje për ta, me klasifikimin deri “punëtorë të thjeshtë të shkrimtarisë”. Ata thonë: “letërsi duhet të bëjnë vetëm ata qe kanë lindur me shumë talent”. Kjo nuk tingëllon keq. Por, a mund të harrohet shprehja gjerësisht e përdorur në popull, mandej edhe nga dijetarë, që “për veprat e mira duhet një përqind talent dhe nëntëdhjetenëntë përqind pune?” Mendoj se duhet të shkruaj gjithkush, që kërkohet dhe pëlqehet nga lexuesi, kur të kenë gjetur te ai vlera letrare e artistike. Që t’i shtohen vlerat, për t’u bërë pronë e sa më shumë njerëzve, veprat duhet paraprakisht të korrektohen, redaktohen e recensohen. Është e vërtetë që në kushtet e sotme, sidomos të botimeve në shtypin elektronik, që kushton pak ose aspak, ka një mori botimesh pa vlerë. Por, me kalimin e viteve, njerëzit po bëhen gjithnjë e më të ndërgjegjshëm për koston e kohës së tyre dhe, nëse e kanë humbur kot atë me shkrime të dobëta, nuk është se nuk nxjerrin mësime. Kritika e kualifikuar e ka për detyrë të zbulojë e të rekomandojë, apo mohojë vlerat dhe cilësinë e veprave, një për një dhe jo në tërësi. Thirrjet që bëhen për fuqizimin e saj, s’kanë të bëjnë me hidhërimin e gjuhës, por me vullnetin e mirë për të ndihmuar e inkurajuar këdo që mund t’i japë, sado pak, vlera shoqërisë.
Ka mjaft probleme të tjera të kritikës letrare sot, që trajtohen teorikisht gjithandej, po që mendoj se goditin “me një të rënë spate” dhe shpesh me njëanshmëri të diskutueshme estetike si p.sh. ndarja në “miq” dhe “armiq” e shkrimtarëve, raporti i artit me zejet, mbivlerësimi i imagjinatës në veprat artistike dhe nënvlerësimi i elementeve të tjera në to, etj., po për to nuk dëshiroj të bej të njëjtin gabim, duke qëlluar edhe unë me “sopat” dhe për të diktuar vendosmërisht “kështu duhet”. Po, pa diktuar, disa mendime thjesht vetjake, ku nuk jam dakord, po i paraqes:
-Nuk pranoj t’i ndaj qytetarët e zakonshëm përgjithësisht në “miqtë dhe “armiqtë” e shkrimtarit. Miqtë diku konsiderohen dhe lajkatarë që thjesht lajnë borxhet për njëri tjetrin. Është njerëzore, mandej “hyjnore” të jesh mik me një shkrimtar dhe ta pëlqesh, nxitësh e përkrahësh mikun e nderuar e deri ndofta të adhuruar.
– Dikush e monopolizon të shkruarit letrar, duke e konsideruar atë një art të paarritshëm nga kushdo e aq më pak nga “zejtarë”. Të shkruarit zeje? Po, për mua është edhe një zeje dhe atë mund ta bëjë po të ushtrohet, kushdo që ka një formim social e intelektual, dhe futet me guxim e vullnet në këtë rrugë fisnike e plot mundime e sakrifica. Mandej shpesh, nëpërmjet “betsellerve” më së shumti marifetçi e mashtrues, një zeje e tillë bëhet profesion mjaftë fitimprurës. Kritika e kualifikuar mendoj se duhet ta nxisë e jo ta frenojë këtë dhe të dallojë, cilësojë e të rekomandojë më të mirin, më të dobishmin.
– Ndonjë tjetër i cilëson “shkrime elitare”, ato që mund të kuptohen veçse nga një kastë njerëzish të privilegjuar. Mendoj se “Arti për art”, ku përfshihen këto krijime, do ta lartësonte cilësinë e veprës letrare, po ndërkohë do ta pakësonte sferën e ndikimit të saj, për ta kufizuar së vepruari në një rreth sa më të gjerë lexuesish.
– Dikush thotë se të shkruarit është thjesht produkt personal. Të shkruarit është vërtet akt vetjak, po produkti, me kritikën dashamirëse të specialistëve, fillimisht do rriste kualifikimin e shkruesit në perfeksion dhe më pas, siç e thamë më lart, me redaktorin dhe bashkëpunëtorët, do ta përsoste edhe më tej veprën, aq sa mund të themi se ky akt do bëhej produkt i përbashkët kolektiv i specialiteteve të mirëfillta.
– Dikush e konsideron imagjinatën domosdoshmëri për çdo shkrim. Mendoj se imagjinata është një dhunti te shumë shkrimtarë dhe them se ajo i dallon e i klasifikon ata si të tillë, po nuk mund të hidhet poshtë një shkrimtar a poet narrativ e përshkues, publicisti i mirë, ose ai që përcjell bukur ngjarje të vërteta, që shpesh shoqërohen me drama e tragjedi, me heroizëm apo zgjuarsi të veçantë, zgjedhur nga jeta e vërtetë, nga historia dhe heroizmi popullor, nga jeta e njerëzve të shquar, etj.
-Një tjetër deklarim i “kompetentëve” është se poezia sidomos, nuk është “produkt pleqsh”, se më së shumti lidhet me “dashurinë”, privilegj i të rinjve. Po kjo nuk vërtetohet nga faktet e shumta, as nga Anakreonti i antikitetit dhe as nga dhjetëra bashkëkohorë të famshëm, aq më tepë se populli thotë që dhe vet “dashuria nuk njeh pleqëri”.
Për problemet e kritikës letrare, që trajtova më sipër, nuk pretendoj të jem unikal e këmbëngulës, thjesht i paraqita problemet, ndofta për diskutim, duke çliruar veten nga një ngarkesë gati një vjeçare.
Dua ta mbyll këtë shkrim, me “letrën speciale” me atë për çka e nisa dhe që, krahas goditjeve të mangësive direkt për çdo vepër letrare, mendoj se duhet të jetë një kahe pozitive e kritikes letrare bashkkohore.
Letrën ma dërgon një “lexues special”, një autoritet i drejtësisë shqiptare: Av.Prof, as. Dr. Jorgo Dhrami, që njëkohësisht është edhe vet autor i disa librave deri letrare e historike. Ja edhe letra e tij, që mbahet nga unë si shpëtimtare, për mos t’u larguar asnjëherë nga shkrimet:
I dashuri Luan me familje ! Tiranë, më 21 Maj 2012
Ndonëse fizikisht me sa mbaj mënd, jemi takuar vetëm një herë, shkrimet e tua i kam lexuar çdo herë. Edhe nëse nuk do të të kisha takuar fare në jetë, unë nëpërmjet shkrimeve që ke bërë, të njoh sikur kemi jetuar bashkë 100 vjet. Pena jote e fuqishme, tregon karakterin tënd të pastër, njerëzor, të edukuar, korrekt e të shoqëruar me një çiltërsi për ta pasur zili kushdo! .Shkrimet e tua, të shkruara mjaft bukur, me një gjuhë të thjeshtë e shpirtdashëse për cilindo në këtë Botë, me fjalë shumë të goditura, më kanë bërë skllav të tyre. Sa herë që lodhem, ndjej lodhje apo ndonjë mërzi të jetës, rifilloj e lexoj shkrimet e tua, të cilat më çlirojnë nga kjo gjendje e krijuar. Ato, përmbajnë gjithçka të mirë e të këndshme. Ndodh kështu, sepse ato burojnë nga një zëmër e Luan Çipit, e këtij njeriu që mendon vetëm mirë për njerëzit. Tek ky person, bindja e ime është, se, aty janë harmonizuar në mënyrë perfekte, aftësia e të menduarit me shpirtbardhësinë e njeriut të mirë. Këto dy cilësi, sipas meje, bëjnë ndarjen e njerëzve në këtë Botë.
Luanit dhe familjes së tij të madhe, i urojmë gjithë të mirat e kësaj BOTE.
Përqafime!
Av. Pr, As. Dr. Jorgo DHRAMI
Përfundoj me falënderime të sinqerta për juristin e shquar, Jorgo Dhrami nga Qeparoi i Himarës, duke e konsideruar këtë letër, jo vetëm “shpëtimtare” për mua dhe që i dha një tjetër drejtim jetës sime, po dhe si një referim model e drejtim çlirues pozitiv, për kritikën letrare bashkëkohore.
Fatos Kongolli sjell “Gjema e mbytur”
Rrëfimi i tillë vjen nga pena e Fatos Kongolit, një prej autorëve më të arrirë shqiptarë, në romanin e tij më të ri “Gjema e mbytur”. Që nga data 10 shkurt në çdo librari do të mund të gjendet libri i cili më pas pritet të bëj turneun e tij.
I paarritshëm në gjetjen e fabulave në dukje të thjeshta por që në thelb janë çdo herë një skaner letrar i shpirtit njerëzor, sidomos i atij shpirti që vuan për shkak të sjelljes së sinjerëzve të tjerë të përçudnuar për një mijë e një arsye. Dhe në çdo rast, ti e kap veten duke menduar: Pse njeriu është xhelati më i egër i Njeriut? A ka kuptim ndëshkimi? A ka kuptim katharthisi pas një krimi të kryer me ndërgjegjje të qetë? Po ndjesa sa vlerë ka? Po dashuria, ajo e burrit për gruan, e prindit për fëmijën, e njeriut për njeriun, e njeriut për Natyrën është aspiratë apo iluzion?
Fatos Kongoli lindi më 12 janar 1944 në Elbasan, është prozator, redaktor dhe matematikan shqiptar. Veprat e tij më të njohura janë “Si-do-re-la”, “I humburi”, “Jeta në një kuti shkrepësesh”, “Kufoma”, “Ne të tre”, “Njeriu me fat” etj.