Nga Agron Alibali/
Ndërkohë që Papa Francesku kryen vizitën e tij historike në Shqipëri me 21 shtator 2014 me një mision të lavdërueshëm paqëtimi dhe kujtimi, nuk mund të mos përmendim sot kontributin e rrallë të klerit katolik në Kosovë dhe Maqedoni për shpëtimin e hebrenjve, të kryer në bashkëpunim të ngushtë me popullsinë vendase shqiptare dhe maqedonase Dëshmia vjen nga dokumente të zbuluara në arkivat amerikane. Fjala është për një raport të shërbimeve britanike, që iu përcoll edhe autoriteteve amerikane, i cili përqëndrohet tek dokumentet e ndryshme të identitetit të lëshuara nga autoritetet shtetërore dhe fetare.
Dokumenti i datës 8 prill 1944, i titulluar “Shqipëria – kontrollet e brendshme”,shpjegon hollësisht dokumentet që përdoreshin dhe kërkoheshin nga autoritetet për të lejuar qarkullimin dhe qëndrimin në vend, si dhe mënyrën e përftimit të tyre.
Raporti është hartur nga një oficer i shërbimit të zbulimit britanik mbështetur në informata të vjelura nga nëntë hebrenj nga Jugosllavia dhe Bullgaria që ishin hedhur në Shqipëri për të shpëtuar kokën. Dokumentet kryesore të analizuara ishin letër njoftimi, deklarata gjyqësore, letër qarkullimet e automjeteve dhe dëshmitë e pagezimit.
Raporti zbulon tërthorazi ekzistencën e një rrjeti të mirëfilltë dhe të mireorganizuar, i cili ofronte dokumentacion zyrtar ose fetar për hebrenjtë e rrezikuar, si dhe organizonte tranportimin e këtyre individëve dhe pasurisë së tyre të luajtshme nga Kosova dhe Maqedonia për në Shqipëri.
Siç dihet, Shqipëria atëhere mbahej si vend i sigurtë për hebrenjtë, çka edhe shpjegon lëvizjen e organizuar drejt saj prej viseve kufitare.
Kësisoj, në sythin Testimonum Baptismi ose “Dëshmi pagëzimi”, raporti i zbuluar në arkivat amerikane përmend se prifti katolik i kishës së Ferizajt, emri i të cilit jepet si Joseph Radoha, u kishte lëshuar dokumente pagëzimi “shumë personave për t’i ndihmuar që të merrnin dokumente të tjera”. Burimi për këtë informatë ishte njëfarë Mosha Varon Marcus, i cili vetë kishte përfituar dëshmi pagëzimi prej priftit të Ferizajt.
Si i vetmi prift katolik atje, At Radoha kishte strehuar në kishë, dhe në shtëpinë e tij “shumë refugjatë, përfshirë jugosllavë, hebrenj, grekë, etj”.
At Radoha kishte – sipas raportit – lidhje të ngushtë me priftin katolik të Shkupit, i cili, nga ana e vet, ishte kanali kryesor për dërgimin e pasurive të luajtshme apo bagazheve të refugjatëve nga Jugosllavia e atëhershme për në Shqipëri.
Pêr priftin Radoha nuk dihet shumë. Në atë kohë, si edhe sot, Dioqeza e lashtë katolike e Ulpianës ishte thjesht në kuadër titullar pra jo funksional. Përmendim se Arqipshkv Titullar i Dioqezës së Ulpianës sot është Carlo Maria Viganò, një nga dijetarët më në zë dhe personalitetet më të shquara të Vatikanit dhe Nunc Apostolik në Shtetet e Bashkuara. Sa i takon At Radohas, ai ishte me prejardhje nga viset e Evropës
Qendrore dhe ishte caktuar të shërbente në Ferizaj. Po ashtu, sipas një burimi italian, At Jozef Radoha, ishte prift salezian dhe fliste mirë edhe italisht, pasi kishte studiuar në kongregacionin e Valdoccos, pranë Torinos, në Itali. Po sipas të njëjtit burim, rreth viteve 1942-1943, kur Kosova ishte nën administrim Italian. At Radoha u gjend në rrezik për t’u kallëzuar si “spiun rus” dhe u shpëtua nga njëfarë Sarcheletti. [Burimi: Luigi Sarcheletti – ADMA Verona].
Kurse peshkop në Shkup në atë kohë ishte Smiljan Franjo Cekada, i cili më pas bë anëtar i Koncileve të II të Vatikanit dhe Arqipeshkv i Sarajevês. Në Peshkopatën e Shkupit, është rasti për t’u përmendur se deri në vitin 1921 ishte si Peshkop Lazër Mjedja, i cili më pas u emërua Arqipeshkv i Shkodrës.
Nga raporti britanik i zbuluar në arkivat amerikane kuptohet qartë se etërit katolikë në Shkup dhe Ferizaj ishin kthyer në mbrojtës të devotshëm të refugjatëve të huaj – kryesisht hebrenj – që përpiqeshin t’i shpëtonin terrorit dhe përndjekjeve nazi-fashiste. Madje ata punonin në mënyrë sistematike, sikurse e përmendëm më lart, si njëfarë rrjeti i sofistikuar dhe i mirëorganizuar, duke ofruar strehim, dokumente pagëzimi dhe transport për në Shqipëri. Atje ata priteshin dhe strehoheshin në Shkodër, Tiranë, Kavajë, Berat , Vlorë e gjetkë.
Një ndër organizatorët e lëvizjes për pritjen dhe strehimin e tyre në Shqipëri ishte veterineri Behxhet Reso, nga Gjirokastra dhe banor asokohe në Tiranë. Sipas dëshmive të Behxhet Resos, të përcjella prej mbesës dhe nipit të tij, Rezarta dhe Indrit, në shtëpinë e tyre në Tiranë ishte strehuar për mëse një vit një Anna Sarpota së bashku me dy djemtë e saj nga Jugosllavia. Ata jetonin të gjithë bashkë si një familje e madhe, dhe sipas mbesës, “Anna dhe gjyshja e saj ishin bërë aq shoqe të ngushta, sa që kishin filluar që të thurnin me shtiza çorape së bashku”. Po ashtu, një inxhiner nga Polonia, me mbiemër Pozlowski
kishte qëndruar në shtëpinë e tyre për një kohë. Ai ishte ndarë nga gruaja e tij dhe nuk e dinte se ku ndodhej ajo.
Nga sa më sipër, disa përfundime paraprake mund të nxirren edhe sot e gjithë ditën:Së pari, angazhimi vetmohues i prelateve katolikë për shpëtimin e hebrenjve është faqe e lavdishme në historinë e Kosovës dhe Maqedonisë dhe duhet analizuar edhe në lidhje me politikën e atëhershme të Papa Piut XII, e cila është e diskutueshme edhe sot e gjithë ditën.
Së dyti, dhe duke patur parasysh pamundësinë për të mbajtur të fshehtë diçka të tillë në vende relativisht të vogla. kjo veprimtari kaq e gjerë, e dendur dhe aktive, në sfidim të hapur kundrejt autoriteteve të pushtimit, nuk mund të mos kryhej pa dijeninë, dhe për më tepër, pa mbështetjen e drejtpërdrejtë apo të tërthortë të mbarë shqiptarëve të Ferizajt me rrethe, si dhe popullsisë shqiptare e maqedonase të Shkupit, Këtu doemos përfshihej jo vetëm popullsia civile, por edhe administrata vendase.
Kjo faqe e panjohur e historisë së Kosovës, e cila pret të hulumtohet më tej, dëshmon për humanizmin, tolerancën dhe bashkëjetesën ndërfetare në Kosovë, dhe vërteton se, sikurse në Shqipëri, edhe në Kosovë e Maqedoni, strukturat shoqërore dhe fetare u angazhuan me kurajo e vetmohim për shpëtimin hebrenjve të Kosovës dhe të viseve të tjera të ish-Jugosllavisë.
Ahmet Zogu në Hotelin Mayflower, Ku pat sherbyer 13 vjet Ministri i tij, Konica
Nga Agron ALIBALI/
Takimi i 17 gushtit 1951 në Hotelin e famshëm Mayflower në kryeqytetin amerikan, pikërisht aty ku Faik Konica kishte shërbyer për 13 vjet si diplomat i mbretërisë shqiptare në SHBA, shënoi fillimin e njërit ndër operacioneve më të sofistikuara për përmbysjen e Enver Hoxhës, çka u kthye sikurse dihet në dështim të plotë.
Në bisedën me personazhin misterioz amerikan Ahmet Zogu parashtroi planin e tij strategjik-operacional, por prej thelbit të saj mund të deduktojmë edhe disa piketakime të rrallam e krejt të veçanta, midis tij dhe Enver Hoxhës.
Dihet, fillimisht, se të dy këta personazhe që vunë në krye të shtetit shqiptar në periudha të ndryshme dhe tejet delikate, kishin kundërshti të jashtëzakonshme me njeri tjetrin. Ato përgjithësisht njihen dhe ishin së pari ideologjike e politike, por edhe krahinore, në formimin kulturore e arësimor, etj.
Kurse pikëtakimeve midis tyre u është kushtuar pak rëndësi deri më sot.
Së pari, edhe Mbreti Zog, edhe Enver Hoxha ushqenin mosbesim të thellë ndaj politikës britanike ndaj Shqipërisë. Mosbesimi i Enver Hoxhës del gjerësisht në kujtimet e tij, por përmendet edhe në dokumentet amerikane të OSS të publikuara së pari nga Peter Lukas. Aty permendet, për shembull, një moment kur Frederik Nosi, ndihmës dhe përkthyes personal i Enverit në malet shqiptare i raporton shefit të vet për një koment përçmues të një oficeri të lartë britanik, i atashuar pranë Shtabit të Përgjithshëm të UNÇ. Po ashtu, në kujtimet e tij Enver Hoxha përmend me hollësi përplasjet e shumta me oficerët e tjerë të zbulimit anglez, që përqëndrohsehin kryesisht në mbështetjen që këta të fundit i jepnin Ballit Kombëtar e Legalitetit. Në fakt, mosbesimi lidhej edhe me sinjalet që kishte Hoxha për pazarllëqet e mundshme të Çërçillit me qeverinë greke në mërgim për copëtimin e Shqipërisë.
Ky mosbesim ndaj britanikëve, sikurse u përmend, del edhe në bisedën e Ahmet Zogut me bashkëbiseduesin amerikan. Natyrisht, edhe Zogu kishte hatërmbetje të vjetra ndaj britanikëve, qysh me reagimin e shurdhët ndaj pushtimit të Shqipërisë me 7 prill 1939, dhe më pas me injorimin për vite me rradhë të Zogut në Londër.
Së dyti, edhe Enver Hoxha edhe Ahmet Zogu ishin të shqetësuar për rrezikun që mund t’i vinte vendit nga pretendimet e pabaza të Greqisë, të mbështetura në mënyrë absurd nga politikanë britanikë. Zogu ia shprehu fare qartë këtë shqetësim bashkëbiseduesit amerikan. Prandaj, ai edhe kërkonte deklaratën paraprake të mosndërhyrjes, dhe e shprehu haptaz frikën e tij për pazaret nsaj Shqipërisë së Jugut. Po ashtu, edhe qëndrimi i Hoxhës në këtë drejtim dihet: ai ishte krejti qartë dhe i prerë.
Por ndërsa Hoxha nuk ngurroi të deklarojë botërisht se, po qe se do të shkelej qoftë edhe një pëllëmbë e kufirit shqiptar, do të derdhej gjaku deri në gju, Zogu përmendte “mekanizmat” e OKB-së. Ndofta Zogu llogariste se atij i nevojitej ndihma greke për përmbysjen e Hoxhës dhe deri aty ishte maksimumi i kompromisit të tij. Në këtë drejtim ndofta duhet parë edhe mendimi i Zogut për nevojën e një force ushtarake prej 10,000 burrash për të ndërhyrë në Shqipëri. Praktikisht, një forcë e tillë ushtarake, besnike e Mbreti dhe me pikëpamje detyrimisht nacionaliste, e vendosur në territorin grek pranë kufirit shqiptar dhe e gatshme për t’u future në Shqipëri, do të mund të shërbente edhe si deterrent për çfarëdo ideje apo përpjekje të Athinës për të copëtuar vendin.
foto: Dy faksimile nga dokumentet sekrete ku dëshmohen takimet e tij sekrete për të organizuar aksionin për rrëzimin e regjimit të Enver Hoxhës në 1951)
Së treti, Zogu dhe Enveri – edhe pse në rrethana të tjera kohore – takoheshin në një pikë tjetër; atë të të qënit në krahun e fitimtarëve. Zogu ia tha copë bashkëbiseduesit amerikan: në pritje të Luftës III Botërore, do të duhej që Shqipëria të ndodhej në krahun e Perëndimit fitimtar, sepse vetëm kësisoj do ta ruante integritetin e vet tokësor. Natyrisht që kjo analizë e Zogut doli e gabuar, dhe koha e hodhi poshtë, pasi nuk plasi luftë. Mirëpo këtu ai me siguri do të kishte patur ndërmend faktin kokëfortë se Lufta Nacional Çlirimtare dhe çlirimi i vendit në nëntor 1944 e vuri Shqipërinë përfundimisht në krahun e Aleancës së madhe antifashiste SHBA – Britani e Madhe – Bashkim Sovjetik, dhe kësisoj bllokoi çdo pazarllëk për copëtimin e mundshëm të Shqipërisë në Konferencën e Paqes.
Madje, në një ndër seancat plenare të kësaj Konference Enver Hoxha botërisht përcolli sakrificat e pashembullta dhe gjakun e derdhur të popullit shqiptar për liri, dhe hodhi poshtë çdo insinuatë që e fuste Shqipërinë ndër vendet humbëse. Gjejmë rastin të theksojmë se në atë fjalim, Enver Hoxha jo pa qëllim nuk e përmendi asfare Mbretin Zog, edhe pse e kishte rastin për ta denigruar botërisht. Arësyeja për këtë “harresë” të qëllimshme të Enverit ishte se, me siguri, ai e kishte parasysh praktikën e vazhdimësisë së shtetit në të drejtë ndërkombëtare, dhe prandaj Ahmet Zogu, edhe pse u largua nga vendi pa lavdi në 7 prill 1939, ishte udhëheqës i ligjshëm i vendit të paktën deri në momentin e agresionit fashist ku Shqipëria humbi pavarësinë dhe sovranitetin.
TAKIMI I DYTË – NJU JORK, 30 GUSHT 1951
Po le të hidhemi tek takimi i dytë midis Ahmet Zogut dhe bashkëbiseduesit misterioz amerikan, që në dokumente, ritheksjomë se kishte detyrën e Shefit të Drejtorisë 1 të Evropës Lindore. [Chief, EE-1]. Takimi u krye gati dy javë më pas, në Hotelin Delmonico në Nju Jork. Personazhi misterioz u paraqit atje në orën 19:30 dhe menjëherë i deklaroi Zogut se “ne e kemi vrarë shumë mendjen [had given serous thought] për diskutimet tona të përparëshme për operacionet shqiptare”.
Vërejmë këtu përdorimin e shumësit, çka nënkupton se dy personazhet tona ishin takuar dhe kishin rrahur mendime edhe përpara takimit në Mayfloëer. Sipas raportit dyfaqesh të gjendur në arkivat amerkane, ku bashkëbiseduesi amerikan i referohet Ahmet Zogut gjithmonë si “mbreti”, biseda u vazhdoi pak a shumë kështu:
Amerikani fillimisht tha se “nëse Zogu do ta quante të vlefshme, ne do t’ju japim të gjithë asistencën e mundshme materiale për infiltrimin a një grupi të vogël agjentësh të nivelit të lartë që do të siguroheshin prej tij me qëllim kryerjen e misonit të rikonjicionit në Shqipëri dhe për vendosjen e kontaktit me njerëz që janë miqësorë ndaj Zogut, të cilët ndodhesibn në ushtrinë dhe qeverinë shqiptare, si dhe me grupe të rezistencës që njerëzit e tij do të mund të takonin”.
Pra, amerikanët konfirmonin mbështetjen e plotë materiale. Po ashtu, në bashkërendim të plotë me Ahmet Zogun, ata përcaktonin edhe objektivat kryesore të misionit “Molla”, që ishin: (i) njohja e gjendjes në terren; (ii) kontakti me personalitete të larta miqësore ndaj Zogut në ushtri dhe qeveri, dhe (iii) kontakti me grupe të tjera të rezistencës antikomuniste. Se cilët do të ishin këto “kontakte të larta” do ta shikojmë më pas. Amerikani shtoi se “ne do të zgjedhim edhe një operator radist [Ë/T operator] që do të shoqërojë grupin”.
Ish-Mbreti u përgjigj duke thënë se ishte i gatshëm të vendoste njerëzit e tij në dispozicion. Ai sugjeroinjë grup prej dy ish- oficerësh, që tani jetonin në Egjipt, sëbashku me dy shoqërues apo udhërrëfyes, që do të ndihmonin oficerët për të lëvizur nëpër zonat kritike. Radisti i ofruar nga amerikanët do të ishte pjestari i pestë i grupit. I gjithë operacioni duhet të kryhet në mënyrën më të fshehtë dhe njerëzit e tij duhet të silleshin në Greqi në rrugë sekrete. Ndofta ata fillimisht mund të transferoheshin në ndonjë vend tjetër Evropian ku pala amerikane mund t’i takonte dhe të organizonte transferimin e tyre klandestin në Greqi. Zogu do të urdhëronte ndihmësin e tij, Kolonel Selmanin, që të ndihmonte palën amerikane në instruktimin e këtyre njerëzve në Greqi.
Mandej bashkëbiseduesi amerikan pyeti nëse Zogu mund të bënte me dije emrat e agjentëve të zgjedhur prej tij.
Ish Mbreti u përgjigj se “Do të më duhet njëfarë kohe për të zgjedhur individët e posaçëm, por do t’ju njoftojmë me t’i caktuar ata”. I rrahur si gjithnjë, ma vaj e me uthull, Zogu nuk harroi të shmangë përgjegjësinë nga radisti. “Po ju paralajmëroj, tha ai, se unë mund të mos kem njohje për radistin e zgjedhur prej jush, prandaj përgjegjësia është tuaja sa i takon besnikërisë [trustiërothiness and reliability] së tij.”
“Shpresoj, shtoi ai, se ju do të përdorni materiale kriptografike, të cilat të mos lexohen nga rusët, që janë shumë të aftë në thyerjen e kodeve dhe të shifrave”. Ai natyrisht kishte parasysh dështimet e misioneve të mëparshme në Shqipëri.
Sipas raporti, biseda zgjati edhe një orë më shumë, me një diskutim të përgjithshëm për tema të nxehta të ditës të rrahura edhe më parë midis tyre. Ato kishin të bënin me “arritjen e një zgjidhjeje të shpejtë të problemit izraelo-arab në Lindjen e Mesme, nevojën për veprim të fuqishëm kundër komunistëve në Kinë, etj”.
Në fund, Zogu përmendi edhe faktin se ai “kishte takuar gjeneralët MacArthur dhe Clay, dhe kishte mbetur me mbresat më të mira lidhur me kuptimin që ata kishin për çështjet që Zogu u kishte paraqitur”.
Dilemat e mbretit Zog në arkivat amerikane
NGA AGRON ALIBALI/
“Në ora 6 të mëngjesit të datës 5 prill 1939 në Tiranë u dëgjuan të shtëna topash, 101 për të qenë të saktë, që shpallnin lindjen e Princit të parë të Shqipërisë, emri i të cilit ishte Skënder pas Skënderbeut të madh, heroit kombëtar të Shqipërisë i shekullit të 15-të i cili i qëndroi me sukses pushtimit otoman të Shqipërisë për 20 vjet me rradhë”. Kështu do t’i shkruante ndër të tjera Departamentit amerikan të Shtetit Ministri amerikan në Tiranë, Hju [Hugh] Grant në një Raport të zgjeruar dhe të hollësishëm lidhur me pushtimin italian të Shqipërisë.Leka Zogu, i cili u nda nga jeta me 30 nëntor 2011, erdhi në këtë botë pikërisht në kohën ndër më tragjiket jo vetëm për Shqipërinë, por madje edhe për botën mbarë, sepse 7 prilli në fakt shënonte pragun e Luftës së Dytë Botërore. Prirjet pro-amerikane të Ahmet ZogutI jati i tij, Ahmet Zogu ishte përpjekur objektivisht qysh në hapat e para të shtetit modern shqiptar, dhe më tej me ardhjen në pushtet si Ministër i Brendshëm, President dhe Mbret, që të fuqizonte pavarësinë e vendit, ta modernizonte atë sa më shumë dhe ta orientonte kah Perëndimi. Mirëpo Ahmet Zogu vërente me shqetësim të madh në vitet 1937-1939 politikën agresive të Musolinit, prirjet gllabëruese të Gjermanisë në Evropën Qendrore si dhe politikën e zbutjes që zbatonin Anglia dhe Franca.Duke mos përjashtuar mundësinë e një ndërhyrjeje ushtarake apo pushtimi italian të vendit, Zogu ndofta llogariste se Shqipëria, edhe pse do të kishte në krah vendet fqinje, nuk do të mund t’i bënte dot ballë invazionit pa patur mbështetjen energjike të Anglisë dhe Francës. Mirëpo duke vërejtur indiferencën e këtyre të fundit, qysh herët Zogu hodhi sytë nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës, vendi që në mendjen e shqiptarëve mbahej si shpëtimtari i pavarësisë dhe i integritetit përballë pabesisë së Fuqive Evropiane. Pikërisht në kryeqytetin amerikan Zogu mbante prej vitesh si të dërguarin e tij fuqiplotë Faik Bej Konicën, kultura, erudicioni, mprehtësia dhe cilësitë e tjera të rralla të të cilit, e kishin rradhitur atë ndër diplomatët më të respektuar në Ëashington.Mirëpo Zogu nuk dukej se ishte plotësisht i kënaqur prej Faikut. Zërat për zëvendësimin e tij qarkullonin ja rrallë në kryeqytetin shqiptar në vitet 1937-1938, dhe këtu ndofta ndikonte edhe largësia gjeografike, si dhe mungesa e takimeve të drejtpërdrejta midis tyre.Nga ana tjetër, dokumente nga arkiva e Departamentit të Shtetit sjellin në vëmendje komunikimin shumë të sinqertë midis Mbretit dhe Ministrit amerikan në Tiranë Grant. Aty del se Mbreti kishte gjetur tek Ministri Grant një kanal të sigurt komunikimi e përçues të besueshëm dhe të saktë të mendimeve dhe mesazheve të tij për Presidentin Ruzevelt [Roosevelt]. Mbreti i shpaloste Ministrit Grant, për shembull, programin e tij ekonomik e shoqëror, që ishte mjaft i afërt me atë të Presidentit Ruzevelt, si edhe shqetësimet e tij për gjendjen e trazuar në Evropë e për rrezikun e Luftës Botërore. Mbreti Zog madje planifikonte të bënte një vizitë zyrtare në Ëashington, që do të përkonte me Panairin Tregtar Botëror të Nju Jorkut, të parashikuar në qershor 1939. Për më tepër ai kishte nisur për vizitê në Amerikë në mars të vitit 1938 edhe motrat e tij. Mirëpo Grant kishte lidhje të rregullta pune edhe me Mehmet Konicën, diplomatin e shquar shqiptar, të besuarin e Mbretit dhe vëlla të Faikut. Me të vërtetë, Mehmet Konica ishte në kontakt të vazhdueshëm me Ministrin amerikan dhe shpesh i përcillte atij mendimet dhe opinionet e Mbretit për çështje të ndryshme.Martesa MbretëroreNatyrisht, hapi më i rëndësishëm pro-perëndimor i Mbretit Zog ishte martesa e tij me 27 prill 1938 Mbreti Zog me konteshën hungareze Geraldina Apponyin, e cila kishte prejardhje amerikane nga e ëma, Gladys Virginia Stjuart [Steëart], e bija e diplomatit amerikan Xhon Henri Stjuart [John Henry Steëart] dhe ishte e besimit katolik. Lidhjet dhe prejardhja amerikane të Konteshës Geraldinë e rrisnin rëndësinë e hapit të Ahmet Zogut, si dhe natyrisht, simpatinë e saj në popull. Njëkohësisht, Mbreti po përpiqej të kishte në anën e vet edhe Vatikanin. Në një raport konfidencial të 30 janarit 1938 për një bisedë midis një punonjësi të Legatës Amerikane në Tiranë dhe At Bonfil Polit, përfaqësues i Kishës Katolike në Tiranë, ky i fundit do të deklaronte se “Selia e Shenjtë ka përfunduar një marrëveshje me Mbretin Zog sipas të cilës fëmijët e lindur nga kjo martesë do të jenë të besimit katolik, pavarësisht nga gjinia e tyre, dhe se gruaja do të mbetet e besimit katolik.” Kontesha e hijshme hungarezo-amerikane ishte takuar vetëm disa muaj më parë me Mbretin e Shqiptarëve dhe dashuria midis tyre kishte qenë e rrufeshme. Dasma u bë në kryeqytetin shqiptar në një datë që përkonte me atë të Gjergj Kastriotit disa shekuj më parë. Madje edhe vetë prejardhja hungareze e Mbretëreshës së ardhshme sillte në kujtesë lidhjet e hershme midis Gjergj Kastriotit të Arbërisë dhe Hunyadit të Hungarisë. Veç, kësaj here rreziku ndaj aleancës arbëroro-magjare nuk do të vinte prej otomanëve në lindje, por prej një Duçeje të çmendur në Perëndim. Të gjitha përgatitjet si dhe ceremonia e martesës mbretërore përbënin një rast të rrallë për Shqipërinë e Ahmet Zogut për t’u paraqitur me dinjitet të plotë para Evropës dhe botës. Mbreti shqiptar, i cili kishte arritur të vendoste rregullin e rendin e brendshëm, kishte siguruar një mirëqënie relative për popullin e vet, si dhe njëfarë vlerësimi të respektueshëm në rrafshin ndërkombëtar, tashmë po hidhte vështrimin drejt së ardhmes së dinastisë së Zogollëve në fronin shqiptar. Për arsye vendi, dasma e Mbretit me Konteshën Gjeraldinë nuk do të trajtohet këtu, por veç po botojmë, për here të parë, shpalljen me Programin e Bashkisë së Tiranës me rastin e martesës mbretërore. Mbretëresha Geraldinë kërkon strehim në Legatën AmerikaneNë kushtet e gjendjes shumë të rënduar ndërkombëtare, në fillim të prillit 1939, Mbretëresha Geraldinë priste të lindte fëmijën e parë, Lekën e ardhshëm, të cilit madje i kishte kaluar data e pritshme. Në atë kohë kishte ardhur në Tiranë thuajse tërë rrethi familjar i saj, përfshirë gjyshen dhe nënën e vet. Ndofta vetëm një penë kadarejane mund të përshkruajë se çfarë vlonte në mendjen e Mbretëreshës shqiptare në ato ditë të papërsëritshme. E shqetësuar për gjendjen e vendit dhe të sajën, në mbrëmjen e së Dielës, 2 prill 1939, Mbretëresha Geraldinë vendosi të kërkojë ndihmën dhe mbrojtjen e vetë Ministrit Amerikan në Tiranë. Kërkesa për strehim në Legatën Amerikane u bë prej kushërirës së saj, Konteshës Seherr-Thoss, vajza e diplomatit të shquar amerikan Henri Uajt [Henry White], ish-Ambasador dhe anëtar i Komisionit Amerikan të Paqes në Paris. E ndodhur në Tiranë, Kontesha i telefonoi gruas së Ministrit Grant atë mbrëmje dhe pasi i shpjegoi se Geraldina, “që priste të lindte në çdo kohë” ishte tejet e shqetësuar si pasojë e pushtimit të pritshëm të Shqipërisë, “pyeti nëse ne mund ta pranonim Mbretëreshën në Legatën Amerikane”. I ndodhur para një kërkese për strehim të bujshme dhe konfidenciale, por gjithsesi të qartë, edhe pse të tërthortë, Ministri Grant menjëherë ftoi Konteshën të vinte në Legatë për ta biseduar çështjen drejtpërsëdrejti. Përgjigja e Ministrit Grant ndaj këtij demarshi të pashembullt ishte po aq e pashembullt, por gjithnjë brenda kuadrit diplomatik, respektimit të zakoneve të vendit dhe normave të së drejtës ndërkombëtare. Pa e zgjatur, ai e siguroi Konteshën, që ndërkohë “kishte mbërritur tejet e trazuar” në ndërtesën në Rrugën e Elbasanit, se “do të ishte i lumtur ta pranonte Mbretëreshën në Legatë nëse vetë Mbreti do ta dëshironte këtë gjë”. Ai mandej këshilloi që ky mesazh t’i përcillej menjëherë Mbretit prej vetë Konteshës Seherr-Thoss si dhe prej Kolonelit Zhiró [Girault], i cili ishte burri frëng i Nënës së Mbretëreshës.” Përgjigja erdhi pak para mesnate nëpërmjet telefonit. Kontesha Seherr-Thoss dhe vetë nëna e Mbretëreshës i shpjeguan Ministrit Grant se mesazhi i ishte përcjellë Mbretit dhe se, në emër të tij, Ministri i Jashtëm Z. Libohova, i kishte siguruar ato se nuk kishte kurrfarë rreziku të afërt.”Pa dyshim Ministri Hju Grant kishte demonstruar një akt të madh kurajoje dhe humanizmi, duke patur parasysh edhe faktin se urgjenca e momentit nuk i kishte lënë as kohë për të komunikuar me qendrën. Po ashtu, strehimi i Mbretëreshës Gjeraldinë në Legatën Amerikan do të kishte sjellë pa dyshim ndërlikime jo të parëndësishme në të drejtën ndërkombëtare, që lidheshin me parimin e paprekshmërisë së selisë diplomatike, me strehimin atje të familjarëve të kryetarit të shtetit, por do të ndikonte së tepërmi edhe në opinionin botëror. Prandaj, para këtij hapi, nëse Granti do të kishte ngurrimin më të vogël, vetë “komunikimi me qendrën”apo “marrja e autorizimit” prej saj do të kishin mjaftuar si sebep për të shmangur ndërhyrjen amerikane në këtë krizë të pashembullt personale dhe ndërkombëtare. Gjithsesi, sot pas 72 vjetësh kemi të drejtë të pyesim se vallë çfarë rrjedhe do të kishte marrë historia e Shqipërisë, dhe pa dyshim edhe e Luftës së Dytë Botërore, nëse vërtetë Mbretëresha Gjeraldinë do të ishte strehuar dhe do të kishte lindur Princin Leka e gjendur nën mbrojtjen e Shteteve të Bashkuara të Amerikës ndërkohë që vendi kërcënohej apo ishte në gjendje pushtimi.A do të ishte stepur Musolini para mureve të Legatës Amerikane në Tiranë? A do të mund t’i jepte Mbretit Zog kjo mbrojtje e pacënueshme e ofruar nga Shtetet e Bashkuara për gruan dhe djalin e tij – mundësinë për të organizuar rezistencën e armatosur kundër pushtuesit?Apo mos valllë Mbreti Zog – i gjendur në gjendjen kritike midis lindjes së djalit dhe pushtimit të pritshëm të vendit – llogariste ftohtë se qëndresa ishte e kotë, se Shqipëria dhe populli shqiptar ishin braktisur prej Fuqive Evropiane dhe lënë nën vullnetin e Musolinit, dhe pra, çdo qëndresë, përveç “protestës”, do të sillte veç viktima të panumërta?Takimi i fundit me Mehmet KonicënTë Hënën, me datë 3 prill 1938, pak para mesditës, Ministri Grant do të takonte për herë të fundit në jetën e tij mikun e vet Mehmet Konica. Sipas Grantit, Konica ishte në gjendje të jashtëzakonshme tensioni mendor. Granti do të raportonte më vonë se, sipas Konicës, italianët kërkonin ri-interpretimin e Traktatit të Aleancës, se Mbreti kishte refuzuar të diskutonte traktatin, dhe të Premten e kaluar i kishte nisur Musolinit përgjigjen përfundimtare me anë të adjuntatit personal, Gjeneral Serreqit.“Jemi përballë një ultimatum të vërtetë”, i deklaroi Mehmet Konica Ministrit Grant, “edhe pse kërcënimi për invadim nuk është bërë haptas. Praktikisht ata kanë urdhëruar Mbretin që të abdikojë. Kjo është sjellje prej brigandësh. Nuk mund ta mendoj se si mund të merret një veprim i tillë ndaj një vendi aleat. Mirëpo ne kemi marrë masa paraprake. Mbreti do të rezistojë. Do të ketë luftë, dhe Madhëria e Tij do të tërhiqet në malet. Besoj se fqinjët tanë ballkanikë do të na furnizojnë me armë, municione dhe ndihma me qëllim që ta ndihmojnë Shqipërinë”.Lindja e Princit dhe biseda e fundit me MbretinNdërkohë, në mesditën e 5 prillit 1939, disa orë pas lindjes së Princit Leka, Ministri Grant me bashkëshorten do të shkonin në Pallatin Mbretëror për të nënshkruar Regjistrin Mbretëror në nderim të lindjes së Princit Trashëgimtar. Lajmi i lindjes u shpall në Radio Tirana, madje edhe në gjuhën angleze. Sipas Raportit të Ministrit Grant, njoftimin në gjuhën angleze e lexoi Frederik Nosi, përkthyes zyrtar i Legatës Amerikane në Tiranë, i cili kishte zëvendësuar pak kohë më parë Kolë Kuqalin.Të Enjten me 6 prill 1939, në ora 12.30, Ministri Grant u prit për herë të fundit në audiencë nga Mbreti Zog. Takimi zgjati 45 minuta. Granti e raporton atë hollësisht në lëndën dërguar Departamentit të Shtetit. Sipas Grantit, Zogu i shpjegoi diplomatit amerikan ultimatumin italian, refuzimin që ai u kishte bërë kërkesave të Musolinit. Ai më tej deklaroi se, ndryshe nga Çekosllovakia, shqiptarët do të rezistonin, por kjo do të ishte njëfarë rezistence për protestë, sepse “nuk mund të qëndronin gjatë kundrejt një force të madhe dhe të fuqishme ushtarake”. Në një moment të caktuar, duke përmendur faktin se italianët kishin zgjedhur “kohën më delikate kur Mbretëresha priste fëmijën” Mbreti hodhi vështrimin nga dritarja dhe mezi po mbante lotët. “Për një çast – shkruan Grant – mendova se do të ngashërehej, por menjëherë ai e mblodhi veten dhe e ruajti qetësinë që kishte shfaqur gjatë gjithë takimit”.Mbreti Zog më tej la të kuptojë se ndjente veten krejt të braktisur nga Evropa dhe se nuk kishte marrë premtim ndihme as nga fqinjët, dhe as nga Anglia dhe Franca. Në fund të takimit, Ministri Grant e pyeti Mbretin nëse kishte ndonjë mesazh për Presidenti Ruzevelt. Përgjigja ishte tejet domethënëse, madje profetike:“Mund t’i thoni Presidentit tuaj të madh Ruzevelt se unë i përcjell përshëndetjet më të përzemërta dhe miqësore dhe dëshiroj t’i sugjeroj se demokracitë e mëdha duhet ose të vendosin të fuqizojnë veten deri në piken kur mund t’i përballojnë me sukses agresorët e fuqive totalitare, ose përndryshe, të përgatiten që t’i shohin vendet e vogla të kapërdihen një nga një”.Fati i Gjeraldinës, Mehmet e Faik Konicës dhe Lef NositVeç tridhjet orë më pas Italia do të pushtonte Shqipërinë dhe “rezistenca për protestë” e Mbretit Zog do të shuhej shpejt. Rrokullisja e papritur e ngjarjeve dhe humbja e pavarësisë së vendit përbënte një tronditje të pashembullt për këdo. Mirëpo pikërisht në çaste të tilla, njerëzit tregojnë karakterin, virtytet morale, atdhetarinë dhe qëndresën e tyreSipas Ministrit Grant, Mbreti i kishte kërkuar Mbretëreshës që ta pranonte ofertën amerikane për të qëndruar në Legatë, porse ajo kishte ngulur këmbë që të mos ndahej nga i shoqi. Sot, pas 72 vjetësh, veç mund të përfytyrojmë dilemën e madhe shekspiriane të Mbretëreshës shqiptare: të qëndroj apo të mos? Gjeraldina u kthye në atdheun e saj të ri 63 vjet më vonë, më 2002, për t’u prehur në dheun e tij për gjithnjë.As Mehmet Konica nuk mundi të qëndrojë në atdheun e pushtuar. I quajtur gjithnjë si kundërshtar i prirjeve aneksioniste të italianëve, Mehmet Konica e kishte të qartë se jeta e tij do të ishte në rrezik po të qëndronte në Shqipëri. Ka rëndësi të theksohet, gjithsesi, që Mehmeti ndofta për protestë, nuk iu bashkua karvanit të Zogut, por sipas Ministrit Grant, u largua nëpërmjet Jugosllavisë. Mehmet Konica do të ndërronte jetë pas Luftës së Dytë Botërore jashtë atdheut dhe në gjendje të vështirë ekonomike.Ndërkohë, me 11 prill 1939 Faik Konica njoftonte me theks të qartë ironie Departamentin e Shtetit se kishte marrë një telegram nga një “i ashtuquajtur Komitet Administrativ i Përkohshëm”, ku njoftohej se “Mbreti dhe qeveria ishin larguar” nga vendi, dhe se ishte formuar Komiteti Administrativ Provizor i kryesuar nga Xhafer Ypi dhe anëtarë Zef Kadaria, Kosta Marku, Izedin Beshiri, Pertef Pogoni, Llambi Aleksi dhe Mihal Sherko. Faik Konica instruktohej që të mbante lidhje të mira me Ambasadën Italiane, të dëgjonte Radio Tiranën dhe “të qetësonte bashkësinë shqiptaro-amerikane dhe student shqiptarë” atje. Pushtimi italian i Shqipërisë e tronditi në mënyrë të pandreqshme jetën personale, shoqërore dhe profesionale të Faikut, i cili do të vdiste i vetmuar në kryeqytetin amerikan në 15 dhjetor 1942.Së fundit, me 30 qershor 1939, Ministri Grant do t’i niste një tjetër Raport Sekretarit të Shtetit. “Kam nderin të bashkëpërcjell për informim, por edhe për arkivën e Departamentit të Shtetit, një kopje facsimile të dokumentit të pavarësisë së Shqipërisë, të shpallur në Vlorë me 28 nëntor 1912. Dokumenti, vazhdon më tej z. Grant “ka sot një kuptim të veçantë” dhe m’u dhurua me bujari nëpërmjet përkhtyesit zyrtar të Legatës, Z. Frederik Nosi, prej xhaxhait të tij z. Lef Nosi, një shqiptar i shquar dhe atdhetar…”. Lef Nosi, i cili në vitin 1944 do të angazhohej fare shkurt në krye administratës shqiptare duke përcjellë një akt që më shumë përçonte vazhdimësinë e shtetit shqiptar në rrethana tejet të koklavitura, pas Çlirimit të vendit do të arrestohej, gjykohej dhe pushkatohej nga regjimi komunist si bashkëpunëtor me nazizmin.Ndërkohë që statusi i Mbretërisë Shqiptare në ato ditë të zeza të prillit 1939 dukej sikur kishte ngrirë fill pas lindjes së Princit Leka, për njëfarë kohe pavarësia e Shqipërisë kishte mbetur veç në kurorën e saj, në kujtimin e popullit si dhe në arkivat e patriotëve.
FAIK KONICA MË 1911-1912 – VITET E HARVARDIT DHE TË VATRËS
Nga Agron Alibali*/
I. Hyrje/
Për jetën e Konicës gjatë periudhën studimore në Harvard gjatë viteve 1911-1912 nuk është ditur shumë. Arkivat e Universitetit të Harvard, të shfrytëzuara për herë të parë nga studiuesi Efthim Dodona, si dhe arkiva e tij private, japin informacion të vyer për jetën dhe veprimtarinë e Faikut gjatë studimeve në Harvard dhe më tej.
Dihet se Faik Konica shkeli në Boston për herë të parë më 9 tetor 1909 me anijen Ivernia. Ai i shkruante Fan S. Nolit se “do të mbërrinte në Boston i veshur me kostum popullor shqiptar”.Madje edhe vetë veprimi i zbritjes në tokën amerikane i veshur me fustanellë do të kishte kuptim të madh simbolik mbasi, sipas fjalëve të Nolit, synimi ishte që “ta botonte foton e vet në gazetë për ta përdorur për propagandimin e çështjes së kombit shqiptar, që mbeti edhe pasioni i tij gjatë gjithë jetës””. Menjëherë Fan Noli i dorëzoi Faikut drejtimi e Diellit, por ky i funditu largua nga pozicioni i Kryeredaktorit pas disa mosmarrëveshjes me punonjësit. Fill paskëtaj ne e gjejmë Faikun disa mijë kilometra larg, në qytetin St. Louis të shtetit Missouri në vitin 1911, ku ai botoi për pak kohë një fletore rivale, “Trumpeta e Krujës” para se të kthehesh në Boston mbas një ndalimi të shkurtër në Michigan dhe Chicago.
II.Periudha studimore e Konicës në Harvard
Arkiva e Harvardit jep informacione të tjera të rëndësishme për jetën dhe arësimin e Konicës. Çdo student i atij universiteti pajiset me dosje e cila mbledh të gjitha informacionet themelore për jetën profesionale të studentit deri në vdekje. Dosja e Konicës pëmban kartën e studentit, korrespondenca të ndryshme, formularin apo kërkesën e pranimit, një kopje të nekrologjisë, etj.
Pas kthimit në Boston, më 10 Gusht 1911 Konica bëri kërkesë për të studiuar për gradën shkencore Master of Arts [A.M.] në Familjen e Gjuhëve të buruara nga Latinishtja (Romance Languages) në Shkollën Pasuniversitare të Arteve dhe Shkencave në Universitetin e Harvardit. Vendimi i pranimit u mor vetëm dy ditë më pas, me 12 gusht 1911, me kusht që ai të provonte aftësitë e tij në gjuhën gjermane. Konica u regjistrua zyrtarisht në shkollë me 25 shtator 1911. Të nesërmen, me datë 26 shtator, Konicën e mori në intervistëpersonalisht Prof. J. Ford, i cili deklaroi më pas seFaiku “nuk kishte kurrfarë vështirësie për të punuar me libra në gjuhën gjermane.” Prof. Ford shkruajti më tej në raportin e vet se Faiku “kishte lexuar jo pak traktate në gjermanishte që lidheshin me punën e ti studimore në shqipe, dhe ai njeh mjaft mirë Grundriss-in e Grüber-it. Unë nuk do ta detyroja atë që të merrte kursin e gjermanishtes.” Kësisoj, parakushti u hoq pa patur nevojë që Konica t’i nënshtrohej provimit.
Faiku kërkoi që të regjistrohej në amzën e Harvardit me emrin Faïk Konitza, ose, Faïk Bey Konitza, “nëse – siç shkruante vetë – nuk ndalohen titujt e fisnikërisë”.Sikurse do të shpjegohet më poshtë, Faiku hoqi dorë nga përdorimi i dy emrave të mesëm që, sikurse pranon ai, “i kishte vënë vetë në rininë më të hershme”.
Synimi ambicioz i Faikut ishte marrja e diplomës brenda vitit. Edhe Harvardi e miratoi në parim objektivin e Konicës, duke theksuar se “nëse ju do të kryeni studime të avancuara, të miratuara nga katedra për notë të lartë dhe këto do t’i kryeni me vlerësime maksimale, kjo pa dyshim do t’ju sigurojë marrjen e diplomës brenda vitit”.
Gjatë vitit studimor në Harvard Konica studioi në kurs të rregullt lëndët e Letërsisë së Krahasuar, Frëngjishten I dhe II. Ai mori edhe kurse të pjesshme në Letërsi të Krahasuar II, Frëngjishte III, dhe Filologji të Gjuhëve të buruara nga Latinishtja (Romance Languages). Në të gjitha këto lëndë Faiku mori notën maksimale.Kësisoj ai ia arriti pikësynimit për t’i përfunduar studimet pasuniversitare brenda vitit dhe u diplomua në vitin 1912.Në kursin pasuniversitar të Letërsisë së vjetër Frënge, të Prof. Edward S. Sheldon, Konica zuri miqësi me Henry Grattan Doyle, i diplomuar në Kolegjin e Harvardit më 1911. Ata ishin të vetmit studentë në kurs. Miqësia e tyre zgjati për shumë vite, madje edhe gjatë kohës kur Faiku shërbente si Ministër Fuqiplotë në Shtetet e Bashkuara. Doyle e përshkruante Konicën si “një xhentëllmen e studiues, si dhe diplomat dhe mik i vërtetë i Shteteve të Bashkuara” i cili “kishte shumë miq këtu”. Duke iu referuar pushtimit të Shqipërisë nga Italia fashiste më 1939, Doyle shkruan se “zhdukja e përkohëshme e vendit të tij nga familja e vendeve të pavarura ishte një grusht i rëndë” për të”.Në korrespondencën e vet me Harvardin, Doyle përfshiu edhe nekrologjinë eKonicës, ndofta të botuar në gazetën The Washington Post. Kurse e fundmja adresë e banimit të Faikut jepej 1530, Sixteenth St., N.W., Washington, D.C.Nekrologjia e shkurtër përmendte se përveç shqipes, Konica “mund të lexonte edhe në italisht, spanjisht, rumanisht, portugalisht, turqisht, gjermanisht, greqisht, hebraisht, arabisht, frengjisht dhe anglisht”.Nekrologjia përmend edhe se Konica “u dënua me vdekje nga autoritetet otomane për veprimtarinë e tij në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, dhe se ndikimi i tij ishte vendimtar për të bindur Mbretin Zog që të adoptonte një reformë të gjerë agrare në vend”.
a. Karta e studentit
Çdo student i Universitetit të Harvardit ka në dosje edhe një kartë ku përfshihen të dhënat themelore biografike të jetës së studentit. Sipas saj, studenti Faik Konica u lind në mars 1876 në qytetin e Konicës, i biri i Shahin Beut dhe i Zoña Lalia (Delvina) Konica, dhe vdiq në 15 dhjetor 1942 në Washington, DC.Me interes është fakti se, më vonë Konica e jep ditëlindjen e vet vetëm si për muajin prill. Kjo ndofta lidhet me ndryshimet në kalendaret e zbatuara në atë kohë dhe më pas. Vendlindja e tij tek karta e studentit jepet Konica, Turqia e Europës..Karta tregon se Konica i plotësoi studimet pasuniversitare më 1911-1912, se ishte i punësuar me qeverinë shqiptare si Ministër në SHBA dhe se adresa e tij e fundit e njohur zyrtare ishte The Mayflower Hotel, Washington, D.C. Bashkëngjitur me kartën është edhe nekrologjia e shkurtër nga një fletore e Bostonit, ku jepen edhe informatet për varrimin si dhe shërbimet përkatëse.
b. Kërkesa apo Formulari i Pranimit
Një tjetër dokument i rëndësishëm arkivor është formulari i pranimit të Konicës në Universitetin e Harvardit i datës 4 gusht 1911. E veçanta e këtij dokumenti është se informatat personale janë dhënë prej vetë Faikut. Kështu për shembull, Konica e shkruan emrin e vet në trajtën frënge Faïk Konitza, trajtë që e ruajti gjatë gjithë jetës së vet duke e përdorur edhe në të gjitha dokumentet zyrtare, shkrimet, letrat dhe korrespondencën e tij.
Emri dhe Vendlindja
Emri i plotë i Konicës në diplomën frënge dhe vendlindja e tij janë: “Sieur Schich’go Konitza, Faïk, Suavi, né à Konitze, (Albanie-Turquie) le Mars 1876, Ka mendime se trajta “Schich’go” lidhet me fjalën shqipe “shishko”. Nuk është e qartë nëse ky ishte mbiemër i familjes ose i referohej thjesht një fëmije të shëndetshëm. Mirëpo Konica deklaron se përdori emrin e mesëm ekstravagant dhe të çuditshëm [“fanciful”]Schisch’go si kompozitë e emrit të shkrimtarëve Schiller dhe Hugo. Ja se si e shpjegon vetë Faiku këtë gjë në shënimin përkatës të Formularit të Pranimit në Harvard:Në Shqipëri ka një rrëmujë të madhe sa u takon emrave të përveçëm, pasi turqit nuk kanë mbajtur regjistra zyrtarë të gjendjes civile deri kohët e fundit. Kur mbusha formularin për provimin tim të parë bëra një çilimillëk: pranova përdorimin e dy emrave të çudtshëm të mesit, që afroheshin fonetikisht me emrat e Schiller-it dhe Hugo-it, dy poetëve që unë i admiroja më shumë. Sigurisht, sot unë nuk do të doja që kjo shaka të përjetësohej.”
Po ashtu, Faiku e shënon vendlindjen e vet si “Konitza (Albania)”, natyrisht duke i qëndruar besnik gjeografisë politike dhe etnike të asaj kohe. Kurse Regjistri i Studentëve të Diplomuar të Harvardit i vitit 1913 jep për Faikun këto të dhëna: Konitza, Faïk [g. 1911-1912 A. M.; B. ES. LETTRES, Univ. Dijon (France) 1895.] Janina, Albania, Turkey- in-Europe. Kuptimi i të dhënave lakonike të Regjistrit është se studenti Faik Konica ndoqi Shkollën Pasuniversitare të Arteve dhe Shkencave gjatë viteve 1911-1912; u diplomua me gradën shkencore Master of Arts; ka qenë i diplomar me diplomë të nivelit universitar në Letërsi në Universitetin e Dijon-it në Francë më 1895; tash jeton në Janinë, Shqipëri, Turqia Evropiane.
Arsimi
Arkiva e Harvardit jep të dhëna të tjera interesante për formimin arësimor të Faikut, të paraqitura prej vetë atij në Formularin e Pranimit.Duke iu referuar etapave të hershme të arsimit të vet, Konica shkruan se ai “kishte nxënë nga mësues privatë,” pa identifikuar gjithsesi shkollat e ndryshme që kishte ndjekur, të cilat përmenden tjetërkund.Aty konfirmojmë se Konica i filloi studimet universitare më 1890 në Collège de Lisieux, (Normandie); më 1893 ai shkoi në Lycée de Carcassonne (jugu i Francës) ku studioi deri më 1894, duke u përqëndruarnë studimet klasike, letërsi dhe filozofi. Më 1893, gjatë “Année du Rhétorique” doli studenti i parë i kursit në lëndën e Kompozicionit në Frengjisht dhe në Përkthimet Latine.Konica i përfundoi studimet universitare me diplomën of Bachelier de l’Enseignement Secondaire Classique (Lettres – Philosophie)në Fakultetin e Letërsisë të Dizhonit (Université de France) në 16 Nëntor 1895, pikërisht 115 vjet më pare. Sprova e tij “Për Shoqërizimin e Ideve” u vlerësua në provim prej Prof. Charles Adam si “eseja më e mirë”.Interesat studimore të Konicës ishin shumë të gjera dhe përfshinin Historinë, Filozofinë, Arsimin, Artet e Bukura, Astronominë, Fizikën, Kiminë, Botanikën, Zoologjinë, Gjeologjinë, Stilistikën ose Artin e të Shkruarit të Eseve. Sikurse u përmend më sipër, Konica kishte talent të veçantë për gjuhët e huaja. Ai kishte kryer studime të avancuara në greqishte (7 vjet), latinishte (nëntë vjet), frengjisht (12 vjet), anglisht (letërsi dhe kompozicion), italisht, si dhe kishte studiuar për dy vjet privatisht gjuhën dhe letërsinë gjermane.
Në vitin 1895-1896 Konica filloi studimet pas-universitare tekCollège de France në Paris, duke u përqëndruar në “letërsinë mesjetare frënge, dhe letërsi romake”, lëndë që jepeshin nga Profesorët Gaston Pâris and Gaston Boissier.
Të dhëna të tjera tek Formulari i Pranimit
Në rubrikën “Punësimi i Tashëm” të formularit Konica deklaronte se ishte “pedagog dhe redaktor letrar”[“Lecturer and Literary Editor].”Ndërsa pyetjes 13, se “në cilën fushë do të dëshironit të shqyrtoheshit si kandidat për diplomim? Shpjegoni me hollësi përvojën tuaj të përpashme në lidhje me temën”, Konica jep informacionin e më poshtëm biografiko-arsimor, të riprodhuar të plotë:
Frengjisht (me pjesëmarrje të rëndësishme në Anglisht)
Kam marrë me sukses provimet e letërsisë të kërkuara prej ligjës frënge për diplomën universitare (Bachelor); më pas, kam ndjekur për disa vjet si student i lirë kurse në Frëngjishten e Vjetër në Collège de France, dhe Letërsi Frënge në Sorbonne. Kam shkruar edhe punë origjinale në fushë, siç dëshmohet prej sprovës “Ese për gjuhët natyrore dhe artificiale”, (“Essai sur les Langues naturelles et les langues artificielle”) botuar preje meje në Bruksel me 1904 nën pseudonimin Pyrrhus Bardyl”i.”
Kjo vepër prej 147 faqesh e Konicës u botua nga shtëpia Kiessling et Ciemë 1904. Gjindet, ndër të tjera, në Bibliotekën Widener të Harvardit, në Bibliothèque Royale de Belgique në Bruksel, si dhe në shërbimin e internetit Google Books. Vepra duket se u zbulua për herë të parë për botën e letrave shqipe prej studiuesit Luan Starovadhe më pas u analizua edhe prej studiuesit Artan Puto. Mund të shtojmë, pra, se pretendimi se Konica nuk ka lënë deri më sot asnjë vepër të plotë nuk qëndron.
Natyrisht, bagazhi veçanërisht i gjerë dhe i fortë arsimor i Konicës ia hapi me lehtësi atij dyert për në Universitetin e Harvardit.
c. Kërkesa apo Formulari i Punësimit
Tjetër dokument i rëndësishëm i cili nuk gjindet në arkivën e Universitetit, por u zbulua në arkivën private të Konicës me 13 mars 2006 është Kërkesa për Punësim, e paraqitur pranë Zyrës së Emërimeve të Universitetit të Harvardit. Konica u regjistrua tek kjo zyrë me14 mars 1912, d.m.th gjatë semestrit të dytë të vitit shkollor.
Këtu Konica na jep të dhëna të tjera të rëndësishme për jetën dhe synimet e tij për të ardhmen. Ai synonte të punësohej si “pedagog në kolegj, shkollë normale ose shkollë tetëvjeçare; në lëndët: gjuhë romanse, kryesisht frengjisht dhe italisht”. Pyetjes se në cilat pjesë të SH.B.A. dëshironte të punonte ai iu përgjigj: “Më 1912-1913, në rrethinat e Cambridge-it; në vitet e mëpasme kudo”. Synimi i tij për të mos u larguar nga Bostoni në një periudhë kritike të lëvizjes shqiptare në Amerikë përkon edhe me veprimtarinë e ethshme të Konicës e Nolit gjatë këtyre dy vieteve në kuadrin e organizatës VATRA. Sa i takon nivelit të pagesës, Konica shënon se do të parapëlqente të ardhura “në masën $1000-$1500 dollarë”. Natyrisht që bëhej fjalë për pagë vjetore, që në me vleftën e sotme do të vërtitej rreth 22,000-33,000 dollarë.
Në listën e e botimeve të tij, Konica shënon këto periodikë, libra dhe artikuj:
(1) periodiku “Albania”, 11 blenj “ku kam shkruar mëse 1500 shtylla me artikuj në frengjisht, si p.sh. “Relations entre la France et l’Albanie, d’apres des Manuscripts inedits per connu”;
(2) Essai sur la Langue naturelles et les Langues artificielles, …e komentuar me shumë lëvdata për stilin e autorit tek “Mercuri di France”, tek “Revu des Idees”, etj.”(Dielli-arkiv))
PER REZOLUTAT DHE ÇESHTJEN ÇAME
Nga Agron Alibali/
“Po pas Rezolutës çfarë hapash do të ndërmerren” – pyeste para disa ditësh një analist i shquar shqiptaro-amerikan i çështjeve ballkanike gjatë një bisede me të në lidhje me projekt-rezolutën për çështjen çame. Por çfarë janë rezolutat në përgjithësi dhe sa mund të ndikojë projekt-rezoluta e paraqitur së fundmi për zgjidhjen e çështjes çame?
1. Dy fjalë për rezolutat në përgjithësi
Rezolutat përgjithësisht janë deklarata juridike të ndërmarra nga një trupë legjislative e brendshme ose nga një organizëm ndërkonbëtar. Si të tillë, rezolutat kanë efekte të ndryshme në varësi të forumit ku diskutohen dhe miratohen.
Në të drejtën ndërkombëtare, përmenden për shembull, rezolutat e Këshillit të Sigurimit apo të Asamblesë së Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara, të cilat përgjithësisht pranohet se shprehin vullnetin e komunitetit ndërkombëtar për çështjet të ndryshme që e shqetësojnë atë. Si të tilla, Rezolutat e OKB-së përbëjnë burim të së drejtës ndërkombëtare dhe në disa raste kanë fuqi detyruese në rrafsh ndërkombëtar.
Nga ana tjetër, në të drejtën e brendshme rezolutat përgjithësisht kanë karakter thjesht deklarativ. Në të drejtën amerikane përgjithësisht rezolutat e dhomave të veçanta të Kongresit janë instrumente procedurale jo- detyruese dhe nuk ngërthejnë forcën e ligjit. Ka edhe rezoluta me karakter të mirëfilltë politik, që nuk shprehin qëndrimin e qeverisë amerikane. Të tilla kanë qenë, për shembull në senatin amerikan, dy rezoluta për “vorioepirin” në vitin 1922 dhe në vitin 1946, që edhe pse të propaganduara me forcë nga qarqe shoviniste greke sikur kinse përfaqësonin qëndrimin e Shteteve të Bashkuara, janë hedhur poshtë nga Departamenti amerikan i Shtetit madje edhe në demarshe diplomatike me qeverinë shqiptare. Në Kongresin amerikan janë miratuar edhe një Rezolutë për nderimin e 600 vjetorit të lindjes së Heroit Kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbeu dhe për Festimin e Datës 28 tetor si Dita e Kastriotit. Po ashtu, me 28 nëntor 2012 Kongresi amerikan miratoi një rezolutë për nderimin e 100 vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë. Kuptohet se vlefta e këtyre dokumenteve në të drejtën e brendshme amerikane dhe më tej është më se e neglizhueshme.
Edhe në të drejtën parlamentare kontinentale evropiane rezolutat e ruajnë karakterin e tyre deklarativ ose procedural. Në të drejtën franceze rezolutat janë veprimi procedural ligjor i njërës prej dhomave të Parlamentit francez dhe pra nuk kanë fuqinë e ligjit. Po ashtu, rezolutat përdoren si akt procedural për të ndryshuar rregulloren e brendshme të Dhomës së Ulët dhe të Senatit.
Në të drejtën italiane rezolutat janë akte me të cilin Parlamenti i drejtohet qeverisë, mbas një debati apo mocioni. Ato kanë karakter politik dhe jo-detyrues.
2. Rezolutat në të drejtën shqiptare
Në të drejtën shqiptare rezolutat nuk parashikohen në Kushtetutë, kurse në Rregulloren e Kuvendit përmenden vetëm në Kreun VIII, Neni 55, për Kuorumin. Rrjedhimisht, nga pikëpamja doktrinare vlefta juridike e tyre në legjislacionin e brendshëm shqiptar është pak të themi e diskutueshme.
Nga pikëpamja e praktikës kushtetuese, Kuvendi i Shqipërisë, gjithsesi, ka miratuar një numër rezolutash, që përgjithësisht kanë më shumë vlerë deklarative. Ndër mbi 90 rezolutat e miratuara nga viti 2005 deri më tani shumica dërrmuese e tyre janë shprehje “vlerësimi” për organe të ndryshme të administratës së shtetit shqiptar, si KQZ, Prokuroria e Përgjithshme, Banka e Shqipërisë, ERE, KKRT, Këshillit Drejtues të RTV shqiptar, etj. Tre Rezoluta kanë të bëjnë me Kosovën, një merret me vizitën e Presidentit amerikan Bush në Shqipëri dhe një rezolute është për integrimin evropian.
Nga teksti dhe tematika e tyre kuptohet qartë se në të drejtën shqiptare vlera juridike e rezolutave është mëse e kufizuar.
Le të kthehemi tash tek Projekt-Rezoluta për çështjen çame, e paraqitur së fundi nëpërmjet shtypit shqiptar.
3. Projekt-Rezoluta: arritje dhe mangësi
Para se të përqëndrohemi tek përmbajtja, le të analizojmë shkurt momentin e paraqitjes së saj. Natyrisht zgjedhja e 10 dhjetorit – Ditës Ndërkombëtare të të Drejtave të Njeriut – e ve Rezolutën në kontekstin e duhur. Dhe s’ka se si të jetë ndryshe: Çështja çame është dhe mbetet çështje e të drejtave të njeriut, ndryshe nga deklarimet “kombëtariste” që dëgjohen poshtë e lart.
Mirëpo këtu nuk mund të mos vërejmë se dhjetori 2012 është edhe prag zgjedhjesh parlamentare. Madje, në fakt, fushata ka filluar qysh tani. Pra, momenti i gjetur për këtë nismë të rëndësishme, nolens volens, e nënvleftëson vetë nismën, pasi ia nënrendit çështjen çame garës së ashpër të pritshme zgjedhore.
Po ashtu, Rezoluta i drejtohet Kuvendit të Shqipërisë pikërisht pasi Ministri i Punëve të Jashtme ka deklaruar botërisht se çështja çame është në krye të agjendës diplomatike dyshtetërore madje do të përcillet edhe në instanca ndërkombëtare. Ky qëndrim i drejtë i kreut të diplomacisë shqiptare është në përputhje të plotë me qëndrimet e kahershme të shtetit shqiptar – pavarësisht nga dallimet politike – dhe që është përcjellë edhe në qëndrimet e presidentëve Alia, Berisha, Meidani dhe Moisiu. Qëndrimi i Ministrit të Jashtëm përputhet dhe me vendimet e kuvendeve historike të minoritetit çam, atij të Shalësit të shtatorit 1944 dhe të Vlorës të një viti më pas.
Për më tepër, aktivizimi i diplomacisë shqiptare sjell në vëmendje ndryshimet thelbësore në rrethanat kombëtare e ndërkombëtare që lidhen me çështjen çame. Përmendim këtu vetëm se sot Shqipëria dhe Greqia janë dy vende mike dhe aleate në NATO dhe pra Greqia e sotme nuk është ajo e Zervës në vitet 1940, por një vend demokratik dhe i zhvilluar, pavarësisht nga vështirësitë ekonomike të kohës. Pra, parë në këtë prizëm, nisma e fundit e dy deputetëve duket si njëfarë kontrapedali ndaj përpjekjeve serioze të diplomacisë shqiptare dhe, për më tepër, vështirë të mos lerë përshtypjen e një nisme me përfitime politike elektorale.
Mirëpo çështja çame – si çështje e të drejtave të njeriut – nuk mund dhe nuk duhet kurrsesi të përdoret për qëllime politike elektorale apo personale. Vlen të përmendim këtu se ka tash katër vjet që nuk është bërë asnjë përpjekje institucionale për çështjen çame në kuadrin e Këshillit të Evropës, institucionit themelor evropian të të drejtave të njeriut, edhe pse kuvendarë shqiptarë janë anëtarë me të drejta të plota të Asamblesë së tij Parlamentare.
Sa i takon përmbajtjes, teksti i Projekt-Rezolutës dhe i Materialit Shpjegues natyrisht që ka vlera. Aty shikojmë pak a shumë një përmbledhje të problematikës së marrëdhënieve ndërshtetërore shqiptaro-greke, të trajtuara deri diku me kompetencë.
Mirëpo këtu qëndron edhe problem i parë me Projekt-Rezolutën. E titulluar “Mbi zgjidhjen e çështjes çame”, Projekt-Rezoluta duhet të përqëndrohet vetëm tek kjo çështje. dhe jo të rrokë tërë problematikën greko-shqiptare. Mirëpo pika 2 lë përshtypjen se mbulon shtetasit shqiptarë që humbën të drejtat e tyre pronësore në Greqi si rrjedhojë e ngjarjeve të Luftës II Botërore. Natyrisht që nga Ligji i Gjendjes së Luftës preket edhe një numër i vogël i komunitetit çam, i cili para Luftës II Botërore kishte kërkuar të merrte shtetësi shqiptare duke ruajtur të drejtat e veta pasurore në Çamëri. Mirëpo, dihet qartë se Ligji i Gjendjes së Luftës prek kryesisht shtetasit e ish Mbretërisë Shqiptare, sot shtetas të Republikës së Shqipërisë, dhe jo pjestarët e minoritetit çam të strehuar përkohësisht në Shqipëri në vitet 1944-1945, sepse ata ishin shtetas dhe rezidentë të Greqisë të paktën deri në masakrat e qershorit 1944 dhe marsit 1945. Natyrisht që problemi i interesave pasurore të shtetasve shqiptarë jo-çamër në Greqi është tejet i mprehtë pasi cënon seriozisht marrëdhëniet e mira dypalëshe. Mirëpo ky problem duhet trajtuar veçan, dhe nuk duhet ngatërruar me çështjen çame.
Së dyti, ndryshe nga praktika kushtetuese shqiptare – dhe e vendeve të tjera, ku rezolutat përgjithësisht shprehin qëndrimet e legjislativit të një vendi drejtuar ekzekutivit të po atij vendi – pra afirmojnë qëndrime brenda kuadrit rregullator të brendshëm, Projekt-Rezoluta në fjalë shpalos kërkesa [“kërkon” në tekstin original], që janë jashtë jurisdiksionit të drejtpërdrejtë apo sovranitetit të shtetit shqiptar [pikat 2, 3, 4, 7 dhe 8 të saj ]. E thënë ndryshe, Parlamenti i vendit A mund t’i “kërkojë” diçka qeverisë së shtetit të vet A, por jo shtetit B. Zgjidhja e problematikës ndërshtetërore në politkën e jashtme midis dy vendeve çfarëdo diskutohet dhe zgjidhet midis strukturave përkatëse të tyre ku rolin kryesor e ka ekzekutivi, dhe më konkretisht Ministria e Punëve të Jashtme. Vetëm në pikën 11 Projekt-Rezoluta e vendos më në fund qerren pas kaut, duke njohur se, sa më sipër, mund të njëmendësohet nëpërmjet të “kontakteve diplomatike”.
4. Shtetas të Evropës së Bashkuar dhe të Greqisë
Së treti, projekt-rezoluta gabimisht u referohet pjestarëve të komunitetit çam si “dikur shtetas grekë”. Edhe pse sot – për arsye objektive – shumica e tyre kanë pasaporta shqiptare apo të vendeve të tjera, shtetësia e tyre greke nuk mund të mohohet, Këtë madje e afirmojnë edhe studiues grekë. Për shembull, Prof. Cicelikis – vepra e sapobotuar e të cilit ka vlerë të jashtëzakonshme historike e juridike – deklaron pa asnjë hezitim se Dekreti 1645 i vitit 1954 i Presidiumit të Kuvendit Popullor të Republikës së Shqipërisë për dhënien e shtetësisë shqiptare pjestarëve të minoritetit çam “nuk ka efekte juridike në lidhje me statusin e shtetësisë greke sipas së drejtës greke”. [Islami i Vjetër dhe i Ri në Greqi, Nijhoff, 2012, f. 314, Shën, 118]. Ai madje zbulon edhe ekzistencën e një urdhëri “sekret dhe urgjent” të Ministrisë Greke të Mbrojtjes drejtuar Prefekturës së Thesprotisë, me numër 50862 dt. 16 dhjetor 1947 ku urdhërohej fshirja e emrave të burrave çamër nga regjistri bashkiak i gjendjes civie (dimotologia) si dhe urdhërin e datës 29 dhjetori 1947 të Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë, F.9905/13/A2/III për “Fshirjen nga Regjistrat [e Gjendjes Civile] të Meshkujve Muslimanë me prejardhje shqiptare”, akte administrative këto që, edhe sipas studiuesit grek, nuk nënkuptojnë “humbje juridike të shtetësisë”. Me fjalë të tjera, është vështirë të mos pranohet se, de facto, pjestarët e minoritetit çam të Greqisë, të shpërngulur dhunshëm dhe të dëbuar në Shqipëri dhe pasardhësit e tyre, janë shtetas të Bashkimit Evropian dhe të Greqisë. Pa vënë në dyshim qëllimet e mira të Projekt-Rezolutës, vetë përdorimi në tekst i emërtimit “dikur shtetas grekë” duket sikur e paragjykon problemin e shtetësisë dhe cënon thelbin e vetë Projekt-Rezolutës.
5. Krimet ndaj njerëzimit nuk parashkruhen
Së katërti, Projekt-Rezoluta humb në vlerë për atë çka nuk përmend. Me të vërtetë, me përjashtim të përmendjes së “mosndëshkueshmërisë kolektive” në hyrje, dhe të lapidarit për viktimat, Projekt-Rezoluta nuk ka asnjë fjalë për ndërmarrjen e një hetimi të thellë e të ngutshëm nga ana e organeve të specializuara për krimet e pashembullta ndaj njerëzimit të kryera në Çamëri duke u mbështetur në dëshmitë dhe provat e viktimave dhe dëshmitarëve ende gjallë. Nisma hetimore, për më tepër, kërkon hapa të menjëhershme proceduralë për arsyen se ai brez i çamërve refugjatë po na lë përditë dhe se nihilizmi dhe mohimi janë prirja e disa qarqeve të skajshme në Greqi, sikurse u pa edhe në deklarimet e fundit të eurodeputetes ekstremiste Janakou. Me fjalë të tjera ende sot nuk ka dosje të rregullta hetimore për krimet e llahtarshme ndaj njerëzimit që ndodhën në Çamëri dhe kjo është krejt e patolerueshme të paktën për çdo aktivist të të drejtave të njeriut. Madje, nuk ka asnjë arsye që të mos ndërmerren hetime të përbashkëta edhe me organet e prokurorisë greke, për vetë faktin se krimet ndaj njerëzimit të kryera në Çamëri, nuk parashkruhen dhe se vetë shteti i sotëm grek objektivisht është i interesuar për vënien e drejtësisë në vend dhe ka detyrimin për hetimin dhe dënimin e krimeve të llahtarshme të kryera atje.
Në këtë drejtim, është spekulluar mjaft për përfshirjen e një zyre avokatore të huaj në këtë çështje. Mirëpo ajo çka nuk i thuhet opinionit publik është se para ca kohe u përfshinë në këtë proces edhe zyra avokatore vendase. Mbështetur në konventat ndërkombëtare, të drejtën ndërkombëtare penale dhe në të drejtën penale vendase, ato punuan për disa kohë me profesionalizëm dhe madje gratis, por pa gjetur asnjëfarë mbështetje nga askush dhe puna e tyre mbeti në gjysëm.
6. Rezoluta për Çështjen Çame MUND të jetë miratuar qysh në prill 2004
Me 8 prill 2004 Kuvendi i Shqipërisë shqyrtoi në séance plenare Rezolutën për Çështjen Çame. E paraqitur nga Shoqata Çamëria për të drejtat e njeriut, Rezoluta gjeti mbështetje të njëzëshëm dhe u miratua me bashkëpëlqim nga Komisioni Parlamentar i Punëve të Jashtme. Dy javë më pare grupi parlamentar i PS kishte vendosur mbështetjen e plotë ndaj Rezolutës. Pritej vetëm shqyrtimi dhe votimi i saj në seancen plenare. Sipas njoftimeve të agjencive të lajmeve, Rezoluta u miratua me 53 vota pro (opozita dhe vota e deputetit të PS, D. Prifti) 4 vota kundër (PBDNJ) dhe 55 abstenime (PS). Kryetari i seancës e deklaroi Rezolutën të rrëzuar. Kjo deklaratë shkaktoi indinjatën e ligjshme të qindra antarëve të Shoqatës Çamëria, që menduan me të vërtetë se Rezoluta nuk ishte miratuar, dhe më vonë projektuan nismën për ngritjen e partisë parlamentare. Nga shqyrtimi i rezultateve të votimit, por edhe duke analizuar Rregulloren e Kuvendit, del se Rezoluta në seancën e 8 prillit 2004 mund të jetë miratuar, dhe kryetari i seancës ka bërë një lapsus apo gabim procedural.
Me të vërtetë, sipas Nenit 55 të Rregullores së Kuvendit “Kuorumi dhe vendimmarrja në seance plenare”, “Ligjet, vendimet, deklaratat dhe rezolutat konsiderohen të miratuara nga Kuvendi kur për to kanë votuar pro shumica e deputetëve, në prani të më shumë se gjysmës së të gjithë anëtarëve të Kuvendit…”. Pra, ky nen përcakton se kuorumi i nevojshëm për miratim në seance plenare është 50% +1, d.m.th 71 deputetë. Kësisoj, pyetja e parë është nëse ishte formuar apo jo kuorumi në séancen plenare? Nga mbledhja e rezulteve të votimit rezulton se në sallë kanë qenë fillimisht të pranishëm 53 + 4 + 55 = 112 deputetë. 28 deputetë të tjerë nuk kanë qenë të pranishëm. Kuptohet që 112 > 71, pra kuorumi në séancen plenare ka qenë formuar. Së dyti, pyetja që shtrohet është nëse në votim Rezoluta u miratua apo jo. Që të miratohej, ajo duhet të merrte shumicën e votave pro të deputetëve të pranishëm, d.m.th. 112/2 + 1 = 57 vota. Nga rezultati mësohet se ajo ka marrë vetëm 53 vota pro, d.m.th. 4 më pak nga numri i nevojshëm. Megjithatë, nga njoftimet e ndryshme mësohet se një numër deputetësh janë larguar nga salla pak para votimit. Me fjalë të tjera, ka shumë të ngjarë që në kohën e votimit në sallë të kenë qenë më pak se 112 deputetë, çka e bën plotësisht të pranueshme hipotezën se, teknikish, Rezoluta ka qenë miratuar. E thënë ndryshe, nëse vërtetohet se në momentin e votimit në sallë në fakt kanë qenë 53 X 2 – 1= 105 deputetë, ose nga salla të jenë larguar pak përpara votimit 7 deputetë, atëhere Rezoluta duhet të shpallej e miratuar. Në atë kohë përmendet edhe deklarata e deputetit të Partisë Republikane se me të vërtetë, Rezoluta ishte miratuar. Sa më sipër, ndofta i takon Kuvendit të Shqipërisë të ngrejë një nënkomisioni parlamentar që të shqyrtojë lëndën arkivore, shkresore dhe filmike për të vërtetuar saktësisht se sa deputetë kanë qenë në sallë në momentin e votimit. Nëse kjo vërtetohet, atëhere Rezoluta për Çështjen Çame mund të konsiderohet juridikisht e miratuar qysh me 8 prill 2004. Ajo çka mund të pranohet sot është fakti se edhe atëherë Rezoluta gjeti mbështetje tejet të gjerë në Kuvendin e Shqipërisë, çka del nga përpjestimi midis votave pro dhe kundra.
7. Projekt-Rezoluta nuk përbën plan veprimi
Ka edhe shumë më tepër për të shkruar për Projekt-Rezolutën. Për shembull, duket sikur gjithshka fillon dhe mbaron me këtë projekt-rezolutë, [“¨është dokumenti më i rëndësishëm që i vë kapak çështjes çame” – apo “ajo është dokumenti më programatik i kombit shqiptar përballë kombit grek vitet e fundit,” sipas dy deklaratave]. Natyrisht që këto qëndrime janë të tepruara. Mirëpo teksti të lë përshtypjen se nuk mban parasysh dhe nuk ndërton mbi përpjekjet e përparshme tejet të mëdha të komunitetit çam, të shtetit shqiptar ose edhe të instancave ndërkombëtare për zgjidhjen e çështjes. Shkurt, atij i mungon vlaga e mençurisë së Kuvendeve Çame, të organizmave më të lartë të atij komuniteti martir, që dy herë, në Shalës në shtator 1944 dhe në Vlorë, një vit më vonë, shpalosi katër kërkesat apo Amanetin e Madh, i cili mund të përmblidhet si më poshtë: (i) riatdhesimi; (ii) të drejtat e njeriut; (iii) pronat dhe sigurimi personal, dhe (iv) gjykimi dhe dënimi i kriminelëve.
Minoriteti çam pret shumë nga Kuvendi i Shqipërisë – që është shprehur dikur publikisht për Ligjin për Gjenocidin si dhe, me gjasë, në prill 2004 . Ai me të drejtë dëshiron njëzëri që ky forum i lartë të shprehet përsëri për hapat a mëtejshme. Dhe pa tjetër që Kuvendi duhet të vihet në veprim brenda kuadrit të vet ligjvënës dhe kontrollues të ekzekutivit, duke mbajtur parasysh edhe faktin e pamohueshëm që fuqia e Kuvendit të Shqipërisë është e kufizuar dhe efektiviteti konkret i rezolutave është relativ.
Për t’u kthyer tek pyetja e shtruar në fillim të shkrimit, çfarë vjen me të vërtetë pas Rezolutës? Ajo çka paria e komunitetit çam duhet të mendojë – në bashkëpunim me Ministrinë e Punëve të Jashtme shqiptare dhe me organizmat përkatëse të shtetit grek dhe të komunitetit ndërkombëtar – është një plan veprimi me objektiva konkrete që, në përputhje të plotë me normat ndërkombëtare të të drejtave të njeriut dhe në kuadrin e marrëdhënieve miqësore midis Greqisë dhe Shqipërisë, të njëmendësojë Amanetin e Madh të atyre të paktën 30,000 pleqve e plakave, burrave a grave, fëmijëve e foshnjeve, të cilët nën një klimë të pashembullt terrori e masakrash, lanë vatrat e tyre për të gjetur strehim të përkohshëm si refugjatë lufte në Shqipëri.
Athina e sotme demokratike mirëpriti “kthimin në atdhe” të pontianëve të Detit të Zi para disa vitesh, që kanë lidhje krejt periferale me Greqinë. Një masë e tillë analoge duhet marrë edhe për minoritetin e vet çam, që nuk përbën kurrfarë kërcënimi për Greqinë, por veç do ta pasurojë e demokratizojë më tej atë.