*Çetnikët, jo rastësisht e kanë zgjedhë 23 tetorin si ditë të marshimit nëpër qytetin e Pazarit të Ri. Më 23 tetor të viti 1912 ka filluar beteja e Kumanovës në Luftën e I-rë Ballkanike, ku ushtria serbe u shkaktoi humbje trupave osmane dhe atyre shqiptare të cilat nuk iu bashkuan Aleancës Ballkanike por vendosen të mbrohen nga depërtimi i ushtrisë serbe në trojet shqiptare.
*Para disa ditësh Lëvizja Çetnike ka ftuar “ të gjithë admiruesit e traditës patriotike të luftërave çlirimtare serbe” që me praninë e tyre në kishën e Pjetrit më 23 tetor 2014 në Pazarin e Ri, t’i përkujtojnë heronjtë e vrarë për çlirimin e Serbisë, siç thonë ata, nga skllavëria turke.
Nga Ismet Azizi/
“Novi Pazari u çlirua më 23 tetor 1912 dhe në këtë ditë do të organizojmë një manifestim përkujtimor në kishën e Pjetrit në një shëtitje të qetë dhe dinjitoze në kishën e Shën Nikollës, ku do t’i ndezim qirinj gjeneralit të famshëm dhe çlirimtarit të Novi Pazarit, Mihail Zhivkoviqit. Pastaj, në ora 12.00 do të vazhdojmë “Shëtitjen e çlirimit” deri te komuna e Novi Pazarit, ku do të dorëzojmë iniciativën tonë për ngritjen e monumentit të gjeneralit Mihailo Zhivkoviq në parkun e qytetit. Me këtë rast ky manifestim i vogël gjithëkombëtare i kësaj date të rëndësishme do të përfundon”, thuhet në deklaratën për shtyp të komandantit të njësisë çetnike Bratislav Zhivkoviq.
“Shëtitjes” do t’i prijnë pasardhësit e “çlirimtarëve” të Novi Pazarit dhe me rastin e ecjes pjesëmarrësit do të marrin nga një bluzë me mbishkrimin “Përkujto kush ishin paraardhësit tanë”. Me këto bluza simbolikisht tentohet që të tregohet se serbët nuk i kanë harruar “heronjtë” që dhanë jetën për “kryqin e nderuar dhe lirinë e artë”, thotë Bratislav Zhivkoviq, komandat i Lëvizjes Çetnike.
Në anën tjetër, Dr. Prof. Admir Muratoviq, (kryetar i Bashkësisë Kulturore Boshnjake dhe prodekan në FSI) thotë se nuk është aspak vështirë që paqja dhe stabiliteti në Ballkan të vihen në pikëpyetje Në të kundërtën, sipas tij, duhet shumë përpjekje dhe mund që të ruhet ajo që është vlerë e të gjithë njerëzve që jetojnë në këtë hapësirë. “Nuk ka nevojë të përkujtojmë se Ballkani është hapësirë ku jeton popullsia me përbërje heterogjene si në aspektin nacional dhe fetar”, tha Muratoviq.
Dihet shumë mirë se popullsinë e besimit mysliman, Serbia e trajtonte si popullsi turke. Muratoviq, duke aluduar në betejën e Kumanovës, përkujton se dikur “Serbia boshnjakët dhe shqiptarët i ka fajësuar për gjithçka, duke i trajtuar si turq. Sigurisht se 23 tetori është zgjedhë që përsëri të ripërtërihet tregimi për rrezikun nga Turqia. Edhe Ratko Mlladiq kur ka hyrë me ushtrinë e tij në Srebrenicë, në prag të kryerjes së gjenocidit, ka thënë se më në fund erdhi momenti që t’u hakmerremi turqve”.
Nuk është kjo hera e parë që çetnikët i kërcënohen Pazarit të Ri. Në muajin nëntor të vitit 1941 ata kanë provuar disa herë, por nuk kanë pasur sukses. Në fillim të viteve të 90-ta në Pazar, diçka të tillë pat tentuar edhe Vuk Drashkoviqi kurse pak më vonë edhe Zhelko Raznatoviq –Arkani. Çetnikët me ikonografinë e tyre nuk kanë vend në këtë qytet, porositë profesor Muratoviqi.
Atë që duhet dijtur, e që është një të vërtetë e madhe, çetnikët kurrë nuk kanë marshuar nëpër qytetin e Pazarit. Sipas të gjitha gjasave nuk do të kenë mundësi që këtë ta bëjnë as më 23 tetor të këtij viti. Ata duhet të gjejnë forma tjera që të përkujtojnë betejën e Kumanovës.
Aleatët e Luftës së Parë Ballkanike deklaronin se lufta drejtohej kundër Turqisë dhe kishte për qëllim bashkimin kombëtar të popujve ballkanikë. Por ajo u drejtua nga qarqet shoviniste të vendeve të Ballkanit dhe u kthye në një luftë grabitqare, pushtuese, sidomos ndaj trojeve Shqiptare dhe Maqedonisë.
Shqiptarët ishin po aq të interesuar sa edhe popujt e tjerë të shtypur të Ballkanit për t’u çliruar nga zgjedha osmane. Me organizimin e forcave vullnetare shqiptare në zonën e Gjilanit, të Moravës e të Karadakut u mor Idriz Seferi, që arriti të grumbullojë 6 000 luftëtarë, të cilët u hodhën në kufi me Serbinë. Natën e 23-24 korrikut Armata e tretë serbe filloi një marshim drejt Shkupit e Kumanovës.
Në Shkup e pashë se deri në ç’nivel njeriu varet nga rrethanat e krijuara nga lufta barbare. (Leon Trocki)
Beteja më e madhe në trevën e Kosovës ishte ajo e Kumanovës (22-24 tetor), ku serbët hodhën ushtrinë e Armatës së Parë të përbërë nga 126 000 veta. Armata otomane e Vardarit kishte vendosur në këtë front 50 000 luftëtarë. Midis tyre kishte edhe disa mijëra ushtarë shqiptarë, përveç forcave vullnetare të ardhura nga treva e Kumanovës e rrethet e tjera.
Gjatë rrugëtimit për në Shkup ushtria serbe vrau dhe masakroi rreth 2 mijë shqiptarë të pafajshëm. Atë ditë, pas rënies së Shkupit, ushtria serbe i kapi të gjallë 13 krerë të kryengritjes Kombëtare Shqiptare
Sanxhaklinjtë tetorin e vitit 1941 nuk e harrojnë kurrë. Çetnikët kanë provuar tri herë të hyjnë në Pazar. Falë solidarizimit dhe ndihmës që iu erdhi nga vëllezërit shqiptarë nga Kosova, në krye me Shaban Polluzhën, çetnikët nuk ia kanë arrit të okupojnë Pazarin e Ri.
“Porosia ime e fundit për bashkëkombësit e mi”- thotë Prof. Muratoviq, “por edhe për serbet të cilët jetojnë në Pazar, është që të ruajnë stabilitetin ashtu siç e kemi ruajtur në momentet më të vështira dhe për të cilën gjë ne kemi kapacitete ta bëjmë këtë edhe sot. Ne këtu duhet të vazhdojmë të jetojmë së bashku. T’ua bëjmë me dije atyre të cilët nuk ia dëshirojnë të mirën qytetit tonë, se me ikonografinë e tyre nuk kanë çka të kërkojnë në Pazarin e Ri. Vetëm në këtë mënyrë mund t’iu sigurojmë një të ardhme të ndritshme fëmijëve tanë të cilët do të jetojnë në Pazarin e Ri” – përfundon prof. Muratoviq.
Për deri sa çetnikët, dhe serbët në përgjithësi, 23 tetorin e viti 1912 e kremtojnë si ditë të çlirimit nga Perandoria Osmane, sanxhaklinjtë këtë ditë e përkujtojnë si moment kur Sanxhaku u okupua nga ushtria serbe. Duke patur parasysh këto tendenca të rrezikshme të çetnikëve nuk mundë të shpresohet në ndonjë stabilitet afatgjatë në Sanxhak.
Flamuri që zbriti nga qielli në Beograd, ngjallë emocione në Sanxhak
Isa Boletini babai i luftëtarit Pajazit Boletinit i cili udhëhoqi vullnetarët shqiptarë nga Kosova, në mbrojtjen e Sanxhakut, portreti i të cilit ndodhej në flamurin që zbriti nga qielli në Beograd, i bënë sanxhaklinjtë të krenohen me te.
Nga Ismet Azizi/
Në flamurin që fluturoi lartë mbi stadiumin e ish APJ ( JNA) janë paraqitur territoret e “Shqipëri së Madhe”, me datën e shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë 28 11 1912, me tekstin: “vendasit” dhe ilustrimi me dy figurat e historisë shqiptare, shkruan sandzakavaz.
Përveç Ismail Qemajlit, ishte edhe Isa Boletini, disident në Perandorinë Osmane në periudhën para përfundimit të sajë, udhëheqësi i ushtrisë kundër pushtimit serb dhe malazez të viti 1912-1916, mandej kundër ushtrisë austriake dhe bullgare gjatë Luftës së Parë Botërore.
Sanxhaklinjtë ndihem krenar me Isa Boletini i cili ishte i afërt me Jusuf Mehonjiqin dhe lëvizjen së tij, në mbrojtjen e tokave nga çetnikët.
Djali i Isa Boletini Pajaziti, ishte një nga organizatorët dhe drejtuesit e marshimit drejt Pazarit të Ri dhe rrethinës në Luftën e Dytë Botërore, të cilin marshim e bënë forcat shqiptare nga Kosova për ti mbrojtur civilët e Sanxhakut nga sulmet çetnike.
Pajazit Boletinin, Aqif Efendi Blyta, e kishte emëruar komandant i të forcave të cilat ishin në mbrojtje të Sanxhakut, të cilat kishin arritur nga Kosova pas sulmit të parë që kishin ndërmarrë çetnikët në nëntor të vitit 1941 në Novi Pazar. Në këtë luftë Pajazit Boletini ishte në bashkëveprim me komandantët e shkëlqyer Xhemail Koniçaninin dhe vëllezërit Dreshaj, dhe aksioni në mbrojtje e këtyre trojeve ishte ekzekutuar në mënyrë të përkryer.
Në Betejën e Pazarit të Ri kanë dhënë jetën 144 luftëtar shqiptarë nga Kosova. Varret e të cilëve ndodhën në varrezat më të mëdha të Pazarit në Gazillar. Nga Peshteri kishin arritur rreth 2000 ushtar të udhëhequr nga Mulla Jakupi Bishevës heroike. Çetnikët gjatë këtyre 65 ditëve ( nga 2. tetori deri më 7. dhjetor 1941) organizuan tri sulme drejt Pazarit të Ri, ndërsa policia e Pazarit nën udhëheqjen e Haqif Blytës,kishte kryer nji kundërsulm të fortë në drejtim të Rashkës. Në këtë luftë pran Rashkës dallohej “ trimi në kalë të bardhë” Xhemajl Koniqanini cili udhëhoqi luftëtarët e rrethinës së Tutinit.
Dr. Ejup Mushoviqi në veprën e tij “ Novi Pazar i okolina” thot: “ Sulmi i parë ndaj Pazarit të Ri është kryer me 4. nëntor 1941. Qëllimi i sulmit ishte marrja e qytetit nën kontroll dhe shfarosja i popullsisë Myslimane… Sulmi ka zgjat nga ora 4 deri në ora 10- të. Ky sulm i çetnikëve ishte i pasuksesshëm. Pas këtij sulmi Haqifi në qytet solli forca të reja dhe në shenjë hakmarrje organizoi sulmin ndaj Rashkës. Ky sulm filloi më 16 nëntor në ora 10-të , dhe u kryer më 17 nëntor rreth orës 16-të. Në këtë sulm morën pjesë 2.600 shqiptarë dhe boshnjak të armatosur më mirë. Sulmi tjetër i çetnikëve në Pazarin e Ri është kryer më 21 nëntor me forca më të mëdha se sa herën e kaluar. Ky sulm zgjati vetëm një ditë. Gjatë këtij sulmi çetnikët i djegën të gjitha fshatrat myslimane nga Pozhega e deri në Vuqiniq. Kësaj here Pazari i Ri me sukses është mbrojtur. Sulmi i tretë i Pazari të Ri ka qenë më specifik. Në këtë sulm kanë marrë pjesë edhe gjermanët, të cilët çetnikët i kishin mashtruar sepse iu kishin thënë se qytetin e kanë nën kontroll komunistët. Posa filloi sulmi, rreth orës 4 më 4 dhjetor, gjermanët kishin zbuluar mashtrimin dhe ishin kthyer në Rashkë bashkë me çetnikët”
Pas sulmit të parë, i të çetnikëve , Haqifi organizoi një kundërsulm me qëllim që t’iu shkaktoj dëme të mëdha. Me këtë rast përveç forcave të ardhura nga Kosova , ishte i ndihmuar nga komandati i milicisë së Tutinit Xhemajl Koniqaninit dhe nga vëllezërit Dreshaj. Kishin pasur mundësi ta marrin Rashkën nën kontroll por ishin sugjeruar nga gjermanët që mos të bënin një gjë të tillë.
/Ismet Azizi/
Perse nuk përmendet Aqif Blyta, “plagë” për Serbinë!
Gjatë tërë manifestimit disa ditor në asnjë moment nuk u përmend Aqif Blyta e as bashkëpunëtorët i tij. Megjithatë, Serbinë e kaplojnë ethet. “Boshnjakët” lojal ndaj Serbisë hedhin vrer kundër liderëve të Sanxhakut. Blyta është njëri ndër politikanët dhe patriotët më të shquar të Sanxhakut të Pazarit të Ri, gjatë periudhës ndërmjet dy luftërave Botërore dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore, të cilin OZNA e ekzekutoi në Haxhet më 21 janar 1945 .
Shkruan: Ismet Azizi/
Sanxhaku do të “shpërthej” nëse shteti nuk i kushton vëmendje boshnjakëve dhe nëse nuk ndalet të bëjë pazarllëqe me politikanë nga radha e boshnjakëve, vlerëson Kryetari i Këshillit Ekzekutiv të Forumit për Marrëdhënie Etnike, Dushan Janjiq. Ai në lidhje me manifestimin që u bë në shenjë të nderim të viktimave të komunizmit, ka thënë se marshimi i të rinjve me uniforma të gjelbra qon drejt eskalimit të ri të konfliktit në Sanxhak.
Për agjensinë e lajmeve Beta, Janjiq, ka thënë se shëtitja e djeshme, të cilën e kryesoi Myftiu Muamer Zukorliq, është ndërhyrje e drejtpërdrejtë në rrjedhën e zgjedhjeve për këshilla nacionale të cilat nuk do të mbahen në atmosferë të qetë.
Janjiq shtoi se “kushdo që ka punuar në Sanxhak e di që qytetarët kanë frikë në eskalimin e konflikteve ndërmjet rrymave të ndryshme të boshnjakëve”. Ai ka bërë me dije se brenga tjetër është se Qeveria e Serbisë nuk i njeh problemet e pakicave të cilat realisht ekzistojnë.
“Kjo është shqetësuese, sepse qeveria nuk ka mekanizëm për zgjidhjen e situatave kritike. Qeveria nuk ka ministri për pakica dhe politika të integrimit por ka trashëguar një politikë të pazarllëqeve me politikanë nga radhët e pakicave e cila shkon në dëm të pakicave dhe vet Serbisë “, ka thënë Janjiq.
Sipas tij, nëse vazhdohet në këtë mënyrë, do të rritet numri i uniformave nga ana boshnjake dhe e palës serbe, nëpërmjet organizatave neo-fashiste.
Janjiq vlerësoi se ngjarjet e djeshme në Novi Pazar “paralajmërojnë ekzistencën e asaj që mund të quhet Garda Civile”, sepse uniformat që ishin veshur nga të rinjtë gjatë kësaj shëtitjeje “, krejtësisht janë të njëjtat me ato të milicisë myslimane të Luftës e Dytë Botërore.”
“Kjo ndodhë në momentin kurë në Bosnjë dhe Hercegovinë dhe në Kosovë arrestohen ata që rekrutojnë njerëz për të luftuar në Irak,” tha Janjiq, duke shtuar se ka frikë se kjo situatë do të dalë jashtë kontrollit.
Ndërsa kryeshefi i qeverisë komunale në Pazarin e Ri, Meho Mahmutoviq, shprehet i shqetësuar nga fakti i përafrimit të myftiut Zukorliq dhe liderit te PAD-it, Sulejman Uglanin.
Mahumutoviq, me ironi tha se është interesant të shihen së bashku Zukorliq dhe Uglanin ” të cilët deri para disa ditëve kanë akuzuar njëri tjetrin për problemet e veta”.
” Politikat e tyre janë të njëjta, por retorikën e kanë të ndryshme. Zukorliq dëshiron të jetë lider fetar dhe lider politikkurse Uglanin dëshiron të jetë edhe politikan edhe lider fetar”, vlerëson Mahmutoviq.
Meho Omeroviq , zyrtar i Partisë Socialdemokrate të Serbisë, i cili ska asnjë lidhje me Sanxhakun, as me farë e as me fis, i cili diku nga Bosnja ka shkuar në Beograd të studioj aktrimin, e që nuk i ka shkuar përdore as të pranohet, ka studiuar politikën dhe ka mbet në Beograd. Omeroviq, I cili tashti merret me politikë, dhe kinse i përfaqëson boshnjakët, ka theksuar se “pamjet dhe mesazhet që janë dërguar nga kjo përformancë me regji të Zukorliqit janë shqetësuese për të gjithë qytetarët e Serbisë”.
“Barazimi i viktimave të boshnjakëve të pafajshëm të luftës me kriminelin e luftës Aqif Efendiun, të cilën e bëjnë së bashku Zukorliq dhe Uglanin, është jo vetëm falsifikim i rëndë i historisë por edhe inkurajim për veprimet të cilat ky njeri i ka bërë gjatë Luftës së Dytë Botërore” – tha ai.
Omeroviq nuk e di ose nuk dëshiron të dijë se në janarin e 1945, atë që nuk arritën ta bëjnë çetnikët e Drazha Mihajloviqit ndaj popullatës së Sanxhakut të Pazarit të Ri, e bëri pushteti “popullor” serbo-komunist.
Në muajt e parë nga marrja e pushtetit u ekzekutuan rreth 2000 persona, shumica e tyre shqiptarë në krye me udhëheqësin politik e ushtarak të Sanxhakut Aqif Blytën. Aqif Blyta ose Aqif Haxhiahmetoviq (1887- 1945) nga populli i Sanxhakut njihet si Aqif-efendia, është personi më i merituar i cili me ndihmën e vëllezërve nga Kosova dhe Peshteri, arritën ta mbrojnë popullatën e kësaj treve nga shfarosja.
Në ndriçimin e figurës dhe personalitetit të Aqif Blytës më i zëshmi është lideri fetar i Sanxhakut, myftiu Muhamer Zukorliq, i cili në manifestimin e mbajtur në sheshin e qytetit të Pazarit të Ri, në prag të muajit të shenjtë Ramazanit në vitin 2012, pjesëmarrëseve iu drejtua me këto fjalë: “Dua të potencoj se Aqif Efendia është hero i yni. Aqif Efendia e ka organizuar mbrojtjen e këtij qyteti nga çetnikët. Sikur mos të ishte bërë ky organizim, atëherë numri i popullsisë boshnjake në këtë qytet do të ishte po aq sa ka Priboji, Plava dhe Novi Varoshi. Këtë të mirë ne atyre nuk do t’ua harrojmë. Nuk do të pranojmë nga askush të bëjnë atë çka e kanë bërë me dekada. Gjithmonë ka ekzistuar tentativa që lëvizjet ekstremiste tek populli serb dhe kroat, siç kanë qenë çetnikët dhe ustashët, që të gjendet dikush në popullin boshnjak që edhe ne të gjendemi në atë peshojë. Ne këtë nuk e kemi traditë. Ndërsa, ajo çka ka ndodhë në Sanxhak dhe në Novi Pazar, edhe pse ekzistojnë disa elemente të kolaboracionit me okupatorin gjerman, të gjithë e dinë, edhe miqtë edhe armiqtë, se nuk ka ekzistuar asnjë element i kolaboracionit ideologjik, përveçse ka qenë në pyetje domosdoshmëria e mbijetesës. Krerët tanë, në krye me Aqif Efendiun dhe të tjerët këtu në Sanxhak, kanë luftuar me të gjitha mjetet e mundshme që këtë popullatë ta shpëtojnë, dhe në këtë kanë pasë sukses. Ne ua bëjmë hallall dhe qoftë e shenjtë kujtimi përta dhe përgjithmonë do t’u jemi falënderues. Ndërsa, ata të cilët kanë hequr dorë nga Aqif Efendiu, ata me ne nuk kanë asgjë të përbashkët. Ata kanë hequr dorë nga feja jonë, kultura jonë, kombi ynë, tradita jonë, dhe unë në këtë natë të shenjtë nuk dua të flasë për ta asgjë”.
Sanxhak: 70 vjetori i krimeve komuniste
Më 4 shtator 2014 shënohet 70 vjetori i krimeve të tmerrshme të kryera nga autoritetet komuniste ndaj popullatës myslimane të Pazarit të Ri. Edhe pse në mesin e viktimave ka pasur shumë shqiptarë, ky përvjetor po mbahet pa pjesëmarrjen e tyre./
Shkruan: Ismet Azizi/
Përgatitjet për shënimin e përvjetorit të këtij gjenocidi filluan me pastrimin e Vakëfit “MEARIF “ në Haxhet, lagje e Pazarit të Ri, ku do të mbahet manifestimi. Përndryshe, Bashkësia Islame e Sanxhakut, në bashkëpunim me Lëvizjen e Bashkësisë Kulturore Boshnjake të Sanxhakut, të enjten (4 shtator) do të organizoj Marshimin në Haxhet. Qytetarë nga viset e ndryshme të Sanxhakut, për fat të keq jo edhe nga Kosova, do të mblidhen në sheshin e Gazi Isa Beut në orën 13:30, nga do të nisen në Marshimin drejt Vakufit “Mearif” në Haxhet, ku do të këndohet Jasin dhe lutje për të gjithë dëshmorët (shehitët), transmetojnë mediat e shkruara dhe ato elektronike në Sanxhak.
Nga Lëvizja e Bashkësisë Kulturore Boshnjake e Sanxhakut me këtë rast foli Presidenti i BKB Admir Muratoviq. Ai ndër të tjera tha: “Ky vend në të cilin gjendemi ka qenë skena e ekzekutimeve masive, për fat të keq në këtë vend është varreza masive e boshnjakëve të vrarë. Opinionit të gjerë ia përkujtojmë se nga nëntori i vitit 1944, deri në fillim të vitit 1946, me veprim të shpejtë, pa të drejtë mbrojtjeje juridike, u ekzekutuan mbi 2000 boshnjakë, kryesisht elita boshnjake e kësaj periudhe”.
Muratoviq gjithashtu vuri në dukje se: “Ai i cili nuk ka ndërgjegje, nuk ka të drejtë për një të ardhme të ndritur. Në këtë kontekst ne sot, falë aktivistëve të BKB, kemi dalë këtu për ta pastruar këtë hapësirë dhe ta përgatisim për shënimin e 4 Shtatorit- Ditën e Dëshmorëve, kur do të mbahet Marshimi tradicional në Haxhet.
Profesori Muratoviq falënderoi të rinjtë të cilët kanë kontribuar në fillimin e kremtimit të kësaj ngjarje historike, shumë të veçantë, siç tha ai për Boshnjakët, duke mos përmendur se shumica e të ekzekutuarve në këtë vend ishin shqiptarë në krye me Aqif Blytën.
Në hapësirën e Vakufit “ Mearif” ishte edhe Asmir efendi Crnovrshanin i cili ndihmoi që aksioni për pastrimin e kësaj hapësire të zhvillohet në mënyrë sa më të mirë. Me këtë rast ai bëri thirrje dhe tha: “Jemi këtu që ti përkujtojmë qytetarët tanë më të respektuar të Novi Pazarit”. Vlen të përmendet se Crnovrshanin nuk bëri ndonjë dallim sa i përket përkatësisë nacionale të viktimave.
Edhe aktivistët e rinj, të cilët morën pjesë në këtë aksion, thanë se me dëshirën më të madhe iu përgjigjen thirrjeve të tilla, dhe në këtë mënyrë, të jemi shembull për bashkëmoshatarët tanë.
Në mesin e aksionistëve kishte edhe nga radhët e profesorëve të Universitetit Ndërkombëtar, siç ishte profesori Mustafa Fetiq.
“Do të doja që në të ardhmen vetëdija e qytetarëve, boshnjakëve dhe e myslimanëve të jetë në at nivel që mos të presin që të ftohen, por kur do që të dëgjojnë apo vërejnë se ka një aksion i tillë, si rregullimi i hapësirës së Vakufit, apo xhamive, objekteve të tjera që iu shërbejnë popullit, të marrin pjesë pa pritur thirrje nga askush.”
Bashkësia Kulturore Boshnjake dhe Bashkësia Islame e Sanxhakut fton qytetarët që me 4 shtator 2014 të vijnë në Vakufin “Mearif ” në Haxhet që së bashku të këndohen lutje për viktimat e komunizmit.
Dita e Marshimit në Haxhet është përcaktuar para katër viteve. Popullata e Sanxhakut, nën udhëheqjen e prijësve fetar, më 4 shtator të viti 2010 u përplasen me forcat special policore serbe, me qëllim të mbrojtjes së pasurisë së Vakufit nga grabitja dhe në mbrojtje të hapësirës ku të parët e tyre janë ekzekutuar dhe varrosur në një varr masiv.
Të përkujtojmë se pas depërtimit të forcave partizane-jugosllave në këto treva, prijësi kryesor i kësaj treve, Aqif Efendi Blyta, me prejardhje nga Gjakova, iu dorëzua organeve të pushtetit partizan në Gjakovë, të cilët pastaj e dërguan në Pazarin e Ri dhe pas torturave mizore, bashkë me bashkëpunëtorin e tij më të ngushtë, Ahmet Dacën, dhe tre djemtë e tij dhe shumë përkrahës dhe të afërm të tij, u ekzekutuan në Haxhet (pra në lagjen e sotme të Pazarit të Ri) me 21 janar 1945 nga OZN-a jugosllave.
Të shpresojmë se në të ardhmen, në shënimin e kësaj date shumë të rëndësishme për të kaluarën tonë historike, të marrin pjesë, nëse jo nga strukturat qeveritare të Shqipërisë dhe Kosovës, të paktën pasardhësit, gjegjësisht, familjarët e këtyre viktimave.
Mbiemrat-patronimet në Sanxhak
Përdorimi i mbiemrave tek shqiptarët thuhet se ka filluar nga shekulli XII dhe ka vazhduar deri ne shekullin XX. Gjatë këtyre shekujve të historisë procesi i vënies së mbiemrave ka ecur nga lart poshtë. Kështu, fillimisht janë pajisur me mbiemra shtresat e larta, më pas shtresat e hierarkisë fetare, ndërsa më vonë ka zbritur deri në shtresat e ulëta. Qëllimi fillestar i mbiemrave ka qenë për të dalluar njerëzit nga njëri-tjetri.
Nga Ismet Azizi/
Profesori i patronomisë, Bidollari, mbiemrat i klasifikon në katër kategori të mëdha. “Në kategorinë e parë përfshihen mbiemrat që tregojnë vijimësinë e birërisë. Në këtë kategori futen ata mbiemra që rrjedhin nga emrat e të parëve”. Sipas tij, këto mund të jenë në formën e plotë të emrit si Sinani, Andoni, Abazi, por edhe në trajtat e tyre të shkurtuara si, Kola, Hysi apo Leka. Në kategorinë e dytë përfshihen mbiemrat që tregojnë origjinë ose prejardhje, si Dibra, Frashëri, Bushati, të cilët janë ndër më të përhapurit. “Kushti numër një i vendosjes së mbiemrave të këtij lloji ishte që familja që merrte këtë mbiemër të kishte lëvizur nga vendbanimi i mëparshëm. Gjithashtu, kur prijësit e familjeve të zhvendosura nuk arrinin të gjenin një paraardhës të denjë për të mbajtur si mbiemër, atëherë ata përdornin emrat e fshatrave ose të qyteteve nga vinin”.
Një tjetër kategori janë mbiemrat që tregojnë zanate dhe profesione apo tituj si, Argjendari, Furrxhiu, Kadiu, Pasha, Aga, etj. Sipas Bidollarit, një pjesë e mirë e kësaj kategorie janë në gjuhën turke, pasi periudha e vënies së mbiemrave ka përkuar në kohë me pushtimin turk. Ndërsa kategoria e katërt në klasifikimin e mbiemrave përfshin mbiemrat që janë formuar në formën e nofkave dhe llagapeve si Sakati, Qorri, Shurdhi etj. Duke iu vënë fillimisht disa personave në formën e epiteteve, me kalimin e kohës ato janë konsoliduar në mbiemra. Këto epitete kanë qenë të formave të ndryshme, me ngjyresa pozitive dhe negative por me kalimin e kohës ngjyresa e tyre ka humbur.
Në Sanxhak ka ndodhur procesi i konvertimit me dhunë por edhe atje kanë ngelur patronimet e omonimet me rrënjën shqiptare si: Zogoviq, nga Zogu, apo Zogaj, Arnautoviq, nga arnauti, Kastratoviq, nga Kastrati, Shaliq nga fisi Shalë, Gashiq nga Gashi, Dukiq nga Duka, Dukaj, Lekiq, nga Lekë, Lekaj, Klementiq nga Kelmendi, Krasojeviq, nga Krasniq, Gjonoviq dhe Gjoni, Gjinoviq nga Gjini, e shumë patronime të tilla. Ndërsa të dëbuarit shqiptarë nga viset e dikurshme të tyre në Mal të Zi dhe Hercegovinë, me rastin e dëbimit në Sanxhak sollën emrat e vendbanimeve sllave e shqiptare nga të gjitha viset nga ku i kishin dëbuar. Gjithashtu në Mal të Zi, sipas Millan Shufllajit, vëllazëritë apo patronime ilire të asimiluara në malazezë janë: Manioit ilirë në Maninët e sotëm (1435); Mataguzhët afër Podgoricës (1335), Matarugët, Malonshiqët në luginën e lumit Zetë; Palabardhët në Bjelopavliqët, Vasojeviqët, Piperët, Ozriniqët, Bukumiriqët, etj.
Pas ardhjes së Muhaxhirëve boshnjakë nga Mali i Zi që ndodhi pas vitit 1875 ka ardhur deri te përzierja e popullsisë dhe nga kjo kohë fillon humbja e identitetit shqiptar. Megjithatë, në rrethinën e Rozhajës dhe Peshterit ende ruhen, doket, zakonet dhe gjuha shqipe.
Popullsia e Sanxhakut, kryesisht ka prejardhje nga fiset Kelmendi, Hoti, Kuçi, Shkreli, Shala etj.
Fisi Kelmend është më i përhapuri në Sanxhak dhe që nga lashtësia kanë qenë kryesisht të shtrirë në rrafshnaltën e Peshterit.Kelmendasit, të cilëtnjihen edhe si Malësorë (serb. Malisori- brđani ), ndahen në Vokla, Nikç, Martinaj, Muriq etj.Ata kanë qenë katolikë por me kalimin e kohës janë islamizuar. Një pjesë e vogël e tyre kanë pranuar fenë ortodokse (Aleksiqët nga Borikovci afërBajevicës, Jakovljeviqët nga Znushe, Qurqiqët nga Rogozna, Glloxhoviqët (Glođovići) nga vendbanimi Bijelih Voda dhe Prekiqët nga Dolova).
Vëllazëria Plakiqi (Pljakiċ, Plakaj) janë me prejardhje nga fisi Kelmend. Ky fis deri në shekullin XVIII kanë qenë katolik dhe është ndër fiset e fundit që pranuan islamin. Kryesisht janë shtrirë në Peshter. Shumë nga Plakiqët, pas luftërave ballkanike,i kanë ndërruar mbiemrat (Osmanuglla, Kurtanoviq), disa tjerë që u vendosën në Novi Pazar morën mbiemrat Tuzinjac. Pas viti 1912 shumë familje të Plakiqëve u shpërngulën në Kosovë. Ndërsa ata që u vendosën në Pazar në vitet e tridhjeta mbajtën mbiemrat e tyre të vjetër (Plakiq dhe Kurtanoviq).
Vëllazëria Haxhiqi – Haxhaj (Hadzići) është shumë e përhapur në Sanxhak. Konsiderohet se janë Malësor të ardhur nga Shqipëria Veriore dhe nga Mali i Zi i sotshëm. Janë pasardhës edhe nga fisi Shkrel dhe Kelmend. Degëzim i tyre janë edhe Zukoviqët. Haxhixhët janë të shpërndarë në vendbanimet Gujicë, Zhupë të Tutinit, Dmitrovë dhe Baqevc -Rozhajë,
Vllazëria Nokiqi –Nokaj (Nokiċi)- janë të fisit Kelmend, janë shtrirë përgjat luginës së Ibrit dhe në fushën e Rozhajës. Mund të jenë të një degëzimi me Muriqët.Dihet mirë se disa familje janë shpërngulur në Pazarin e Ri.
Ujkanët- Ujkani ( Ujkanoviċi) janë vëllazëri shumë e përhapur në Sanxhak, me prejardhje janë të fisit Kelmend. Ujkanët nga Dragollovica e Sjenicës, poashtu Kelmendas, para vitit1924 kanë ardhur në Novi Pazar të cilët ishin nisur për Turqi. Ujkanovići nga Drazhevica e Sjenicës – ata të cilët u vendosën në Pazar quhen Drazhevicani. Ujkanoviqët nga Llukara e Novi Pazarit dikur janë quajtur Duplak.Ujkanoviqët nga Kovaqa dhe Raduhovci i Tutinit, janë të fisit Hoti. Deri vonë janë quajtur Tarik.Edhe Ujkanoviqët e Baqicës së Tutinit janë kelmendas.
Vllazëria Jerebiqani janë Martinaj me prejardhje dhe janë të fisit Kelmendi.
Ajdinajt (Ajdinoviċi)- janë familje të ndryshme, të shumta dhe nga fiset e ndryshme si nga Shala, Kelmendi, Hoti etj.
Vëllazëria Muriqi janë po ashtu kelmendas nga prejardhja. Më të përhapur janë në trevat e Rozhajës: Llomnica e Epërme dhe e Poshtme,Pak ( Bač), Besnik, mandej në Peshter, në Qosaj (Cosović)dhe Braćak, gjegjësisht në Tutin, Vele Pole, Gnjillë, Shpilan të rrethit të Tutinit. Muriq ka edhe në Murinë të Plavës. Ka edhe shumë të përhapur nëpër fshatrat e rrethinës së Pazarit të Ri.Por, numër i madh i tyre gjendet në qytetin e Novi Pazarit.Shumë prej tyre i kanë ruajtur mbiemrat e vjetër por një numër i konsiderueshëm ikanë ndryshuar. Shumë prej tyre sot kanë marrë mbiemrat:Zekiq, Tahiroviq, Selimoviq, Selamnoviq, Ahmetoviq, Muqoviq Omeroviq, Dudiq, Ikiq etj.
Lajqi (Ljajiċi) janë kelmendas dhe me origjinë janë kryesisht nga treva e Rugovës të cilët janë vendosur në vendbanimet Pepaj (Pepić), Joshanicë, Duganjivë, Posutanë, Malevicë, Mali Shtupal, Drelaj, Buxhov(Bandzov), Pllunci. Në Sanxhak ata shtrihen nga Rozhaja deri në malet e Golisë. Përhapja më e madhe e tyre është në Peshter dhe Duga Polanë. Shumë nga ta kanë ndryshuar mbiemrat dhe me kalimin e kohës janë shpërngulur dhe janë vendosur në Pazarin e Ri. Ndër ta njihet Adempashë Lajqi nga mesi i shek XIX.
Kelmendas janë edheHamidoviqët, (Hamidovići),të cilët i kanë banuar vendbanimet: Qukotë, Prush (Pruzanj), Delimexhë, Melajë të Tutinit. Hamidoviqët dikur janë quajtur Cakoviq. Banorët më të vjetër janë në vendbanimin Melaje. Hamidoviqët e fshatit Smolucë të Tutinit janë të fisit Shalë .
Murteziqëtjanë të fisit Hoti dhe jetojnë në Krushevë afër Novi Pazarit. Edhe këta deri vonë kanë qenë pjesëtarë të fesë katolike. Pas vitit 1950 gjashtë familje janë vendosur në Novi Pazar.
Ganiqët (Ganići) Janë me prejardhje nga fisi Kuç. Në Rozhajë ndahen në: Fetahoviqë, Beqiragaj, Ganiqë, Kardoviqë, Qollaku (Qolakoviq) dhe Haxhixh. Personalitetete njohura të Ganiqëve kanë qenë: Murat-aga, Hamid-beg (kajmakama) dhe Hemed-efendia (deputet në parlamentin turk në vitin 1910).Disa familje të Ganiqëve janë shpërngulur nga Rozhaja në drejtim të Tutinit, Sebeqevës dhe Pazarittë Ri. Ka pasur Vëllazëri të fisit Kuç nga të dy religjionet. Zukorliqët kanë qenë katolik të fisit Kuç.
Cërnishaninët e sotshëm janë nga fisi Hoti të cilët janë vendosur në Cërnish në Peshterin e Ulët dhe deri vonë kanë qenë katolik. Sipas disa gojëdhënave ata kanë qenë tre vëllezër: Meta, Aliqki dhe Buli dhe nga ta janë krijuar vëllazëritë:Metiqët, Aliqkoviqët dhe Bulliqët, të cilët me kalimin e kohës janë islamizuar. Nga viti 1908 kanë filluar të shpërngulen drejt Novi Pazarit ku e kanë marrë emrin Cërnishanin por disa e kanë ndryshuar edhe në Mujoviq.
Cilerxhiqët (Cilerdzići) janë të fisit Shkrel dhe shtrihen në Rrafshnaltën e Peshterit dhe rreth Novi Pazarit. Disa prej tyre shumë herët kanë zbritur në Novi Pazar.
Vllazëria e Vejselëve (Vejseloviqi) është shumë e përhapur dhe nuk janë të gjithë në lidhje gjaku. Ata të Dubovës dhe Kovaqit të Tutinit janë të fisit Hoti. Vejselët e Bllacës janë të fisit Shalë, ndërsa ta të Rasnës dhe Kameshnicës së Sjenicës janë me prejardhje nga fisi Kelmend.
Muminajt-Muminoviqët (Muminovići),janë me prejardhje nga fiset e ndryshme, si, Hoti,Kuçi,Shala etj., të përhapur nëpër vendbanimet e fshatrave të rrethit të Tutinit .
Këta ishin vetëm një numër i vogël i mbiemrave -antrponimevetë vëllazërive (familjeve) të shumta, të përhapur me shekuj në vendbanimet e Sanxhakut. Nuk është e mundur të paraqiten të gjithë mbiemrat dhe vëllazëritë në një shkrim të shkurtër për lexuesit. Mbetët për të ardhmen që të punohet në këtë drejtim në një botim më të gjerë.