Klara Kodra – Dielli

ZEMRA, MAGNETOFON KUJTIMESH

October 23, 2015 by dgreca

Në vend të parathënies për librin me kujtime të muzikatit Ruzhdi Keraj/
Esse nga PROF. DR.KLARA KODRA/
& FASLLI HALITI-MJESHTËR I MADH/
Manjetofoni më i mirë për të regjistruar kujtimet është zemra./
Brezat e ndryshëm kanë secili kujtimet e tyre, problemet që kanë përjetuar, përvojat e tyre.
Përvoja të veçanta kanë brezat të cilave ua thau iluzionet diktatura pesëdhjetëvjeçare.
Megjithatë edhe këto breza kanë kujtimet dhe pasojat e tyre të bukura.
Nuk është e rastit se në letërsinë tonë të sotme janë përhapur shumë veprat jo –fiction, veprat e llojit memuaristik, autobiografitë.
Aty janë fiksuar përvojat e periudhave të ndryshme historike nëpër të cilat kanë kaluar shqiptarët.
Në këto vepra ndërthuret besnikëria ndaj realitetit si në shkrimet gazetareske apo veprat e llojit historik me përzgjedhjen e episodeve më kuptimplote dhe riprodhimin e tyre me ngjyra jete.
Këtyre llojeve letrare u përket edhe vepra e Ruzhdi Kerajt “Copëza e një ditari e një liceisti” (Autori rrëfimtar dhe protagonist i veprës ka qenë nxënës i liceut artistik).
Jo më kot autori e ka emërtuar veprën “Copëza”. Kjo vepër i ngjan një kaleidoskopi që përbëhet nga copëza me ngjyra të ndryshme.
Po ato copëza kanë midis tyre edhe unitet.
Filli i ndritshëm që i mban të lidhura këto copëza, këto fragmente të ruajtura në kujtesë për të ringjallur rininë, si rruazat e një gjerdani është humori.
A nuk na befason kjo? Sapo thamë që koha e jetuar nga brezi i Ruzhdi Kerajt ishte dramatike. A s’është e vërtetë? Po, është pa dyshim e vërtetë, po rinia ka në vetvete një energji të pashtershme optimiste dhe di të qeshë edhe në rrethana të vështira.
Autori ka futur në vëllim personazhe dhe situata komike. Ndër këto të fundit mund të përmendim varrimin e lepurit, të papriturën që përjeton kujdestarja e rreptë e konviktit, dalja pa leje e protagonistit që kapet në flagrancë nga drejtori i konviktit dhe “shpëtimi” i situatës nga vajza, Tufja që e paraqet veten si motrën e tij, “gara” e protagonistit me profesorin e matematikës për të siguruar notën.
Personazh komik mund të quhet nestori që “gjithë kohën vizatonte fshesën fije për fije” ndërsa personazhe si Roberti, Milika ose Tufja janë të rinj me ndjenjën e humorit që krijojnë vetë situata komike. Patosi komik ia lëshon vendin atij satirik në vizatimin e personazheve antipatikë si drejtori i konviktit Osmani, komunisti Agim (shoku A), kujdestarja e egër që u hiqte batanijet nxënësve në mëngjes, mësuesi sadist i matematikës që e ushtron autoritetin e vet duke munduar nxënësit.
Ironia e autorit ndihet edhe në portretizimin fizik të këtij të fundit (një burrë i dobët, idhnak me sy si të skiles) edhe në gjestin karakteristik të tij, çukitjen me gisht të nxënësve të papërgatitur me të cilët “kënaqet kur sheh si hidhen përpjetë dhe zverdhen në fytyrë”.
Një rol të veçantë luajnë edhe batutat komike. Nëpërmjet batutave të tilla vetëdemaskohet shoku A. kur pohon për mundësinë e anullimit të një eskursioni për shkak të shiut “Atë e di Partia” apo kur e zënë në flagrancë me kopje “A kopjojnë komunistët?”
Kurse batutat e Robertit pikojnë humor të këndshëm rinor.
Ka personazhe që vizatohen me dashuri dhe ngrohtësi si profesor Ramadani, mësuese Pandora, nëna e protagonistit etj.
Figura e mësuese Pandorës ndriçohet më qartë kur ajo i kundërvihet sekretares provokuese të rinisë dhe shokut A. për sa i përket vlerësimit të hartimit të protagonistit të cilin e tremb mundësia e një keqkuptimi ideologjik ashtu si kishte ndodhur në episodin tragjikomik, po që bëhet tragjik të nxënëses së mbilodhur nga pritja e gjatë me rastin e ardhjes së Hrushovit së cilës i shpëton një fjalë e pamatur (ajo thotë se kapelja e Hrushovit që e tundte duke përshëndetur iu duk si oturak) dhe përjashtohet nga shkolla. Këtu vihen përballë njeri tjetrit dy karaktere të kundërta: pedanti budalla dhe spiuni shoku A. dhe një grua e aftë dhe zemërgjerë që sheh te nxënësi i vet vetëm prirjen për letërsi dhe refuzon t’ia keqkuptojë një frazë të natyrshme si shprehja e dashurisë për nënën me të cilën, me të drejtë, sipas tij, fillon dashuria për atdheun, duke ia kundërvënë në mënyrë të djallëzuar si sekretarja e rinisë dashurisë për partinë.
Protagonisti edhe e autoportretizon veten si një të ri të zakonshëm që e do të bukurën në jetë, në shkencë e në art, po nuk i duron dot rregullat pedante dhe rreptësinë e padrejtë të disa mësuesve, plot humor dhe dashuri për gëzimet e jetës si edhe i gatshëm për ndjenja të pastra rinore.
Në vëllim ka një linjë të përshkuar nga lirizmi dhe komizmi që papritur shndërrohet në dramatizëm (dashuria me vajzën e mbiquajtur Tufe që e bën për vete protagonistin jo vetëm me pamjen e jashtme tërheqëse, po me zgjuarsinë dhe gjallërinë e saj, dashuri që ndërpritet brutalisht nga i ati i vajzës i cili u beson shpifjeve të drejtorit të konviktit për djalin që dashuron të bijën).
Djali ka krenarinë dhe sedrën e vet prandaj refuzon t’i lutet së dashurës që s’pati mjaft besim tek ai, ndonëse shoku i tij Tishi përpiqet ta shpëtojë atë ndjenjë të bukur duke ndërhyrë vetë. Djali vuan, po parapëlqen t’i vërë një gur zemrës. Kjo është një mikrolinjë që spikat në vepër.
Vajza që dashuron protagonisti, Tufja, është, në kundërshtim me personazhet e tjerë që skicohen në vepër, një personazh kompleks, ka ndjenjën e humorit, është e gjallë, e shkathët, plot dashuri për gëzimet e jetës, e aftë të preket nga një ndjenjë e pastër, po edhe e ndikueshme prej prindërve dhe e thyeshme.
Të tilla drama ishin të zakonshme në atmosferën patriarkale të mjedisit të ndërlikuar me puritanizmin hipokrit të diktaturës dhe konformizmin e përgjithshëm.
Stili i veprës është konçiz, dinamik, tepër i thjeshtë, me dialogje të natyrshme. Autori jep edhe detaje realiste nga kushtet e vështira në të cilat jetonin nxënësit të cilëve u mungonte ngrohja në konvikt e në shkollë dhe nuk ngopeshin në mënyrë të mjaftueshme.

***

Ruzhdi Keraj ka ditur të zgjedhë copëza realiteti nga kujtimet e veta, duke ringjallur rininë e dikurshme me vështirësi, po plot ëndrra dhe shpresa dhe duke sjellë personazhe realë nga bashkënxënësit dhe mësuesit të cilët skicohen si tipa letrarë. Megjithatë duke qenë bashkautor e parathënies së opuskulit me copëza nga ditari bashkëliceistit Ruzhdi Keraj, në morinë e kujtimeve gjithë elokuencë, melos muzikanti, kolor piktori, me butësinë harmonike të një kompozitori, të një poliedriku, meqë ra rasti, dua të kujtoj një event nga klasa e tretë “A” të cilën nuk e ka cek Keraj.

*** KLASA E TRETË

Klasa e tretë “A” kishte dy veçanti. E para se në klasën tonë kishim vetëm një vajzë thuthuqe, por e shkëlqyer në mësime dhe një komunist, gjithashtu i shkëlqyer në mësime, sidomos në histori dhe në njohuri fillestare të marksizmit.
Ç’na ndodhi në orën e psikologjisë me mësues Zenel H, ish mësues i Mehmet Shehut që për të forcuar autoritetin e tij para neve nxënësve, meqë e kishte kaluar moshën e pensionit; një e dy, me rast e pa rast, na thoshte se kishte qenë mësues i kryeministrit Mehmet Shehu të cilit i kishte shkulur disa herë veshin. Kjo nuk kalonte pa ndikim tek ne nxënësit. Në orën e tij rrinim sus. Por pyeste Fitimi, shoku ynë i talentuar si skulptor dhe karizmatik. Se ç’i hipi një trill një ditë. Më tha se po ta ngrinte profesori i psikologjisë në mësim, ai do t’i thoshte me gjakftohtësi olimpike se Fitim mungonte, se ishte dezhurn në mensë. Të them të drejtët s’ia vura veshin kësaj teke apo marrëzie. Duke e pabesueshme, madje fare e pabesueshme, sikur kjo ngjarje nuk ka ndodhur, por se po e trilloj unë vetë. Nuk dua të më besoni, por dua vetëm të më dëgjoni.
Sapo ra zilja për mësim, profesori i psikologjisë u fut në klasë. U ngritëm të gjithë në këmbë. Profesori u ul në katedër dhe hapi regjistrin. Skënder, kush mungon, pyeti ai, kujdestarin e klasës. Mungojnë dy nxënës, tha kujdestari që raportonte mungesat. Mirë, tha profesori. Të ngrihet në mësim Fitim M…, tha profesori. Fitimi u ngrit me gjakftohtësi të frikshme sa na tmerroj të gjithë ne nxënësve të klasës. Fitimi u çua në këmbë dhe tha i tha profesorit, pa ia bërë syri terr se, Fitm M., mungonte, se ishte dezhurn në mens. Me gjithë gjakftohtësinë e tij, Fitimi, prapë la një shenjë që e bëri profesorin e psikologjisë t’i lindte një fije yshimi qësa erdhi e po trashej. Jepte psikologjinë. Ishte te psikolog. Dyshimi e bëri që të verifikonte. Umëroi nxënësit prezent. Gjithsej ishin prezent pesëmbëdhjetë nxënës, plus dy nxënës dezhurn në mensë, kështu gjithsej bëheshin shtatëmbëdhjetë nxënës. I numëroi nxënësit për së dyti, së treti. Të tri herët i dilnin po shtatëmbëdhjetë nxënës. U bind se dyshimi i tij nuk ishte i kotë. Po ju shtatëmbëdhjetë apo gjashtëmbëdhjetë nxënës jeni, pyeti klasën profesori me ironi e nervozizëm.
Gjashtëmbëdhjetë jemi, profesor. Po ju këtu në klasë dilni sejeni shtatëmbëdhjetë nxënës. Dy në mensë e pesëmbëdhjetë në klasë, sa bëjnë?, pyeti me ironi e jo pa inat. Shtatëmbëdhjetë, profesor… !
Ashtu ?
Pa më thuaj ti Vangjelica Vangjelica, është Fitimi në klasë?
Jo profethor!.
Mirë. Ulu!
Skënder, është Fitimi në klasë?
Jo profesor!
Mirë, e mora vesh, mund të ulesh.
Po të pyes ty idhtarit të drejtësisë dhe kritizerit të padrejtësisë, m’u drejtua mua profesoi me qesëndi, në nuhatje të përgjigjes sime. Është Fitim në klasë?
Jo, profesor, iu përgjigja unë duke ruajtur mrekullisht qetësinë.
Të kuptova, më tha profesori i ngrysur. Ulu!
Ty Ermir Dizdari, të besoj më tepër se kë do tjetër. Ti i sinqerti i klasës. Është Fitim Mati këtu me ju në klasë.
Jo, tha Ermiri dhe u ul, para se profesori t’i thoshte:mire, të kuptova dhe ty. Ulu.
Thanas, po të pyes ty në fund, si nxënës i klasë dhe si komunist.
Është Fitim Mati këtu?
Jo profesor, u përgjigj kumunisti Thanas Dede.
Klasa mori frymë e lehtësuar. E gjitë klasa mendonte se Thanasi si komunist do t’i thoshte profesorit: Po profesor, këtu është Fitimi, ja ku është në bankën e katër, rreshti i tretë.
Ra zilja për mbarimin e orës së mësimit.
Një nga nxënësit e klasës tjetër, hapi derën. Roland, është Fitim Mati, këtu në klasë?
Ne ia bëmjë jo me dorë Rolandit.!
Jo, tha Rolandi, flautisti më i talentuar i shkollës.
Të mora vesh dhe ty, tha profesori, disi i nxehur. Mbylle derën.
Hapet përsëri dera dhe në klasë futet profesori rusishtes.
Profesor Shundi, është Ftim Mati këtu?, pyeti profesori.
Ja ku e ke sa një derr…!, iu përgjigj profesori i rusishtes të cilin e kishim profesor kujdestar të klasës sonë.
Profesori i psikologjisë nuk kishte dyshuar kot. Kur zbuloi se Fitimi ishte në klasë, u qetësu, si mësues i psikologjisë, kishte pasur arsye të dyshonte. E kishte pikasur sinjalin e mashtrimit, të hiles. S’e kishte turpëruar intuita dhe profesionit si psikolog…
***
Të nesërmen, para gjithë shkollës u shpall vendimi i Këshillit pedagogjik për ngjarjen e shëmtuar në klasën e trtë në orën e mësimit të psikologjisë, ku ishte shfaqur sheshit ndikimi i huaj perëndimor i klasës e cila në vend të denoncimit të fajtorit, zgjodhi heshtjen mikroborgjeze. Për klasën tonë ishte marrë vendimi që të rregullonte lulishten e shkollës; Fitimi të përjashtohej pesëmbëdhjetë ditë nga shkolla, por jo nga konvikti, pasi ishte nga Peshkopia, shumë larg Tiranës. Kurse organizata bazë e partisë dhe byroja e shkollës kishin propozuar që komunisti i klasës sonë Thanas Dede, të përjashtohej nga Partia. Por u fol se profesori i psikologjisë Zeneli Hekali. e kishte kundërshtuar, nuk ishte dakord me propozimin e organizatës bazë të partisë. Dhe kur një komunist ortodoks tha se komunisti i klasës sonë Thanas D., duhej përjashtuar pa një, pa dy, sepse nuk ishte treguar i partishëm, profesori i psikologjisë që ishte komunist që në kohë të luftës, i ishte përgjigjur:
Po. Nuk u tregua i partishëm, por u tregua shok…
***
Në vitet që ishim bashkëliceistë, ka ndodhur dhe një ngjarje tjetër mes ngjarjeve të rëndomta.. Një nxënës rom që studionte për obojë, në inat e sipër qëlloi me grusht një shokun e tij muzikant që u mbyt në gjak. Bëri përshtypje të jashtëzakonshme në gjithë masën e nxënësve. Drejtoria e shkollës, të nesërmen në mëngjes, para se të fillonte mësimi, i theu notën në sjellje oboistit. Kaq. U futëm në mësim. Klasa e oboistit kishte hartim me temë të caktuar dhe me temë të lirë. Oboisti zgjodhi temën e lirë dhe shkroi për zënkën e tij, me një pendesë të thellë, të rëndë. Hartimi u gjykua si një pendesë të thellë, të sinqertë, me emocione tepër humane, vëllazërore. Në orën e korrigjimit të hartimit, profesoresha e letërsisë e lexoi para klasës, hartimin e oboistit, të vlerësuar me notë dhjetë. Të nesërme u mblodh këshilli pedagogjik për t’i rregulluar oboistit para kohe, notë e thyer në sjellje, me motivacionin se hartimi i ti ishte shembulli i një pendese të besueshme të thellë, të sinqertë të padyshimtë. Pa dyshim që autori i kujtimeve në rast ribotimi, do t’i përfshijë në minibiografinë e tij, këto dy raste që përmenda unë e të ndonjë kujtimi tjetër që i ka shpëtuar ose ia kishin sfumuara vitet.
***
“Copëza nga ditari i një liceisti” mund të përkufizohet si një autobiografi në miniaturë ose si një vepër – dokument, e këndshme dhe njerëzore.

TRIPTIKU I DASHURISË

October 1, 2014 by dgreca

Trilogjia romanore e Amedeo Baçit/
Nga Prof. dr. KLARA KODRA/
Një studiuese bashkëkohore Kristianë Montko, në artikullin e vet “Emergjenca e një “romani të zi” në Shqipëri” pohon se: palitra e romanit nuk ofron veçse dy ngjyra, rozën dhe të zezën që shfaqen si evidente, kur i krahason me çiftin shpresë/dëshpërim.
Në historinë bashkëkohore shqiptare mbizotëron e zeza, dramatizmi në caqet e tragjizmit dhe një lloj pesimizmi ekzistencial që shprehin krizën e sotme të vlerave njerëzore. Një shembull tipik për këtë janë romanet e Fatos Kongolit, por mund të përmendim edhe romane ta Virion Graçit, Ridvan Dibrës, Agron Tufës, Roland Gjozës, etj.
Te trilogjia e romaneve të Amedeo Baçit “Mes dhimbjes dhe dashurisë”, “Peng i dashurisë”, “Dashuri dhe dëshpërim”, vepër e një autori që shfaqet në mënyrë befasuese në horizontin e letërsisë, do të thoshnim se, megjithëse s’i mungon dramatizmi, ekziston një zonë rozë e cila mëshirohet nëpërmjet leitmotivit të dashurisë si ndjenjë e madhe njerëzore. Ky leitmotiv shfaqet që në titujt e romaneve që përbëjnë një triptik me një fjalë-çelës, “dashuri”.
Kjo trilogji romanore shkon “kundër rrymës”, në kuptimin që nuk përfshihet në prirjet moderniste dhe pasmoderniste të romanit bashkëkohor, por i kthehet realizmit, duke e pasuruar me një lloj “energjie romantike” e trashëguar nga drejtimi letrar i romantizmit, i cili i përket tashmë historisë.
Në këtë trilogji ndërthuren disa zhanre: romani dokumet ose dëshmi, ku realja mbizotëron mbi “fiction”, romani autobiografik, “romani i formimit” (meqënëse ndjek hap pas hapi procesin e formimit të personalitetit të protagonistit, Paridit, që nga fëmijëria në pjekuri). Por, në këtë trilogji nuk gjejmë dy llojet klasike me të cilat përfundon ky lloj romani në letërsinë europiane: fundi i lumtur, zakonisht me martesë, në të cilin përmbylleshin romanet e shekullit të tetëmbëdhjetë, të karakterizuar nga optimizmi iluminist dhe “fundi tragjik” me vrasjen a vetëvrasjen e heroit ose me “vdekjen shpirtërore” të tij, që ka qenë karakteristikë për shekullin romantik të 19-të. Autori anon më tepër nga një finale “e hapur”.
Amedeo Baçi ka shfaqur guxim duke u rikthyer tek romani tradicional me subjekt të përcaktuar, ndjekje të vijës kronologjike, personazhe të përcaktuar qartë, madje me një protagonist që lufton për disa vlera, në vend që të përplaset andej-këndej nga era e jetës. Në fakt, në letërsinë bashkëkohore mbizotërojnë “njerëzit pa cilësi” që i kundërvihen “heroit pozitv” famëkeq të realizmit socialist. Krijimi i këtyre figurave shpreh humbjen e besimit te njeriu që dallon shkrimtarët e sotëm, pra, është fjala për një skajshmëri të krahut të kundërt.
Paridi i Amedeo Baçit, përkundrazi, ndonëse është larg së qëni i përsosur dhe mishëron një njeri të thjeshtë në virtyte, po edhe në të meta të zakonshme njerëzore, beson te disa vlera, si dituria, puna, dashuria në kuptimin e ngushtë dhe të gjerë të fjalës, dhe familja. Nuk është një personazh që kalon në një proces degradimi dhe as një personazh që përjeton ndonjë “ndriçim” moral. Autori e piketon atë duke i qëndruar larg, si idealizimit, ashtu edhe skematizmit. Duke qenë fjala për një roman autobiografik, shkrimtari identifikohet pothuajse deri në shkrije me protagonistin.
Figura e rrëfimtarit në roman nuk rikthehet te rrëfimtari i dikurshëm i “gjithëdijshëm”, por është një rrëfimtar që di po aq sa personazhet, madje në ndonjë rast më pak. Zhvillimi i ngjarjeve dhe karakteret shihen përmes optikës së rrëfimtarit/hero që e njohim fëmijë, adoleshent dhe të pjekur. Tërë trilogjinë e përshkruajnë konfliktet midis individit dhe shoqërisë, idealit dhe realitetit, të kaluarës dhe të ardhmes, e cila shihet me sytë e zemrës dhe në të cilën, me gjithë zhgënjimet, protagonisti beson.
Autori ka ditur të pikturojë në pjesën e parë të trilogjisë poezinë naive, spontane dhe të çiltër të botës fëmijërore, duke na dhënë në mënyrë të besueshme protagonistin fëmijë. Aty spikasin disa episode të këndshme që përshkohen nga humori, si biseda e vogëlushit më nënën e vajzës për të cilën ndien dashurinë e parë në fëmijëri dhe dëshirën e tij “për të ngrënë shtatë furrë me bukë brenda një kohe sa më të shkurtër” veç të arrijë dëshirën fëmijërore për ta pasur të vetën shoqen e vogëlisë ose mospranimi i lëvizjes së tokës në dialogun me të motrën .
Dashuria e pafajshme fëmijërore për Janën, shoqen e tij të vogël, zë mjaft vend në pjesën e trilogjisë që i kushtohet fëmijërisë së protagonistit. Autori përshkruan me kujdes mikrokozmosin që rrethon Paridin fëmijë, duke vizatuar tablo të peisazhit të vendlindjes së tij dhe portrete fizike e morale të njerëzve që e rrethojnë, midis të cilëve spikatin figurat e Hetit dhe të Xhekit, babait dhe nënës së tij.
Xheki, e ëma, karakterizohet përmes një detaji kuptimplotë që shpesh optimizon dhe vitalitetin e karakterit të saj, “të qeshurën karakteristike që kur i dilte nga kraharori, ngjante me një buçimë ushtuese që dëgjohej deri te komshinjtë dhe madje tek fqinjët e tjerë përreth” dhe që “linte përshtypjen se bënte të dridheshin edhe xhamat e dritareve, dhe se pas gjithë atij gazi të pafund do të binte përdhe pa frymë”. Autori nënvizon edhe bukurinë e saj fizike, duke e përshkruar përmes imtësive konkrete. “Nëna kishte një fytyrë të bardhë në dimër dhe ngjyrë mjalti të ëmbël në verë. Sytë e saj ishin të bukur, në ngjyrën e gështenjës, ndërsa flokët e zeza e të drejta, të cilave, herë pas here u jepte forma të ndryshme, duke i dredhur e përdredhur sipas dëshirës”.
Autori e karakterizon këtë personazh edhe nëpërmjet qëndrimit në një moment të vështirë të jetës, kur rrezikon të humbasë fëmijën e vet dhe mendon për vetëvrasje. Ngjan se këtu ka një kontradiktë midis karakterit të saj të gëzueshëm dhe një dëshpërimi të tillë të skajshëm, por në të vërtetë këto dy aspekte shprehin një karakter të pasionuar që e përjeton thellë edhe gëzimin edhe dhimbjen, duke qenë i aftë për një dashuri tepër të thellë amësore.
Në portretizimin e personazhit të të atit të protagonistit mbizotëron aspekti moral: ai jepet skajshmërisht i drejtë dhe i ndërgjegjshëm siç zbulohet në episodin kur orvaten ta korruptojnë me dhurata dhe ai i qëndron besnik bindjeve të veta. Ai jepet edhe me mendime relativisht të përparuara për kohën, gjersa nuk i ndërhyn të shoqes në mënyrën e veshjes dhe të zbukurimit.
E shoqja, Xheki, ndonëse është mishërim virtytesh të larta prej gruaje, nënë dhe bashkëshorte, jepet edhe me dobësitë e veta njerëzore, një naivitet që i rrjedh nga natyra e saj e sinqertë dhe një farë patriarkalizmi të imponuar nga mjedisi që e bën të ndërhyjë në të drejtat e fëmijëve për të zgjedhur shokun e jetës. Autori sheh te prindërit e vet mishërimin e virtyteve tradicionale të kombit shqiptar që rrezikojnë të zhduken në kohën e sotme, po edhe kushtëzimin nga një shoqëri patriarkale… Një vëmendje e veçantë i kushtohet personazhit të Verës, motrës besnike, mishërim i dashurisë për vëllanë dhe shpirtit të sakrificës, udhëheqëse shpirtërore e vëllait të vogël në fazat më delikate të jetës.
Në roman spikasin gjithashtu figurat e vajzave dhe grave që hyjnë e dalin nga jeta e protagonistit: Jana, dashuria e fëmijërisë, Zana, dashuria e adoleshencës, Viktoria dhe Esmeralda të dashurat e rinisë, dhe Eleona Bushati, dashuria e gjithë jetës, e parealizuar për një kohë të gjatë. Dy të parat janë rrethuar me një aureolë romantike, po prapëseprapë reale me çiltërsinë e tyre, naivitetin dhe aftësinë, ndonëse në moshë tepër të njomë për të dashuruar thellë. Linja e dashurisë me Zanën hedh dritë të veçantë në vetëdijen dhe nënvetëdijen e protagonistit, duke paraqitur konfliktin shpirtëror të tij mes dashurisë dhe vetëdijes se kjo dashuri është e lidhur pashmangësisht me dhimbjen, një konflikt mes altruizmit dhe egoizmit. Esmeralda dhe Eleona Bushati janë më të ndërlikuara si karaktere, të dyzuara midis dashurisë dhe ndikimit nga mjedisi, Viktoria është e dyzuar midis dashurisë dhe karrierës, një personazh i afërt me figura grashë të realitetit aktual shqiptar, ndonëse i përket të kaluarës.
Mandej vjen figura e Violës, gruaja me të cilin protagonisti lidhet pa dashuri, një vajzë e zakonshme që për shkak të egoizmit të tepëruar përjeton një evolucion negativ dhe bëhet shkak për prishjen e martesës. Të gjitha këto figura i shohim nëpërmjet optikës së protagonistit. Ato janë paraqitur nëpërmjet dialogjeve dhe veprimeve, pra, së jashtmi. Nuk kemi mundësi t’i shohim tërësisht nga brenda për shkak të vetë strukturës së romanit, ku rrëfimtari është edhe personazh. Pra këto personazhe, nga një anë, në dritën subjektive të ndjenjave të dashurisë apo mërisë të protagonistit/rrëfimtar ndaj tyre, nga tjetra, siç thamë, në dritën relativisht objektive të fjalëve dhe veprimeve, veçanërisht të këtyre të fundit, meqënëse fjala mund të shërbejë për të fshehur mendimin, por thelbi i njeriut shfaqet përmes veprimit.
Një fill i kuq që përshkon tërë trilogjinë është dashuria. Dashuria në kuptimin specifik të erosit që mishërohet në kërkimet e vazhdueshme të heroit për të gjetur shoqen e jetës dhe që u kundërvihet nga një anë tabuve të shoqërisë patriarkale, nga ana tjetër puritanizmit hipokrit të diktaturës, e cila pretendon se mbron dashurinë dhe familjen, po ia nënshtron politikës; dashuria në kuptimin e gjerë, dashuri për prindërit, motrën, vëllain, shokët dhe shoqet e shkollës, mësuesit dhe diturinë. Në dhënien e tablove erotike, autori, ndonëse jep disa detaje, i shmanget erotizmit banal me skena të rënduara sensuale që i dallon disa romancierë të sotëm.
Një nga tiparet tërheqëse të protagonistit është dashuria ndaj librit, e kultivuar që në moshë tepër të njomë (episodi i leximit të librave fshehurazi) dhe që i shërben atij për krijimin e një bote virtuale, më të bukur dhe më të thellë se realiteti që përjeton. Protagonisti nuk jepet si i ndërgjegjësuar për çfarë përfaqëson në thelb diktatura, por instinktivisht e ndjen se ky lloj regjimi politik shtyp individin.
Një meritë e veprës është të dhënit e realitetit të kohës jo të ngjyrosur veç me bojë të zezë, siç është një prirje e përgjithshme në veprat letrare që e rikrijojnë atë kohë, po në kompleksitetin e saj, ku përzihen ngjyra të ndryshme. Kështu me realizëm jepet tabloja e jetës së shkollës dhe jeta dinamike kulturore-sportive e Bushatit, vendlindjes së autorit, kur vlerësohet puna fisnike e mësuesve.
Në këtë trilogji romanesh realiteti i jetës përzihet me “fiction”, ku autori i qëndron besnik fakteve reale dhe paraqet tipa realë, por natyrisht i përzgjedh dhe i filtron nëpërmjet fantazisë. Saktësia e kronikanit ndërthuret me imagjinatën e shkrimtarit. Trilogjia e Amedeo Baçit ka diçka nga romani-dokument i Truman Kapotit dhe diçka nga realizmi klasik i Dikensit ose Balzakut, që shkrimtari përpiqet ta ringjallë.
Triptiku romanor nuk është një kronikë e thjeshtë që mund të kalonte lehtësisht dhe të bëhej i mërzitshëm për lexuesit. Shkrimtari di ta mbaj të tendosur vëmendjen e lexuesit me befasira të papritura. Ai i kushton vëmendje intrigës që jepet në mënyrë të dallgëzuar me ngjitje dhe zbritje. Ana më e mirë e romaneve qëndron në çiltërsinë e protagonistit, në gërshëtimin e përshkrimit të jetës së zakonshme me ngjarjet tronditëse dhe të pazakonshme.
Autori synon të komunikojë me një publik sa më të gjerë, prandaj i është shmangur thërmimit të subjektit dhe copëzimit të personazheve që janë karakteristike për romanin modernist dhe pasmodernist. Madje i është shmangur edhe relativizmit të kohës dhe hapësirës, që e bën të veçantë këtë roman. Siç thamë, ai ka treguar guxim në rikthimin e traditës dhe, për të mos rënë në anakronizëm, ai është mbështetur në ngrohtësinë komunikuese që e dallon romanin në vetë të parë dhe në rëndësinë që ka personazhi si karakter në këtë zhanër.

KLARA KODRA: JU TREGOJ SE SI E MBROJTA POEMËN”DIELLI DHE RRËKETË” NE KUSHTET E CENSURËS

September 17, 2014 by dgreca

Nuk mburrem për ndonjë trimëri të veçantë.Jam treguar e matur, veç nuk më ka munguar guximi krijues, intelektual, për të shprehur mendimet e mia në mënyrë eksplicite, qoftë dhe për veprat me probleme të mprehta ideore dhe estetike-Nga Prof.Dr. Klara Kodra/
INTERVISTË e ALBERT Z HOLI ME PROF. DR. KLARA KODRËN/
– Në atë kohë gjithë krijuesit kishin një shpatë Demokleu mbi kokë, censurën
– Tani ka më tepër liri në dukje, po kjo liri është relative. Tani vepron ekonomia e tregut
-Edhe titullin që kishte qenë “Shkëndija rinie” ma bënë “Era e revolucionit”
– Në moshën nëntë vjeçe, si fëmijë që isha, thashë që do të shkruaja një roman policor dhe babai tha: “Roman policor?! Jo, ti duhet të shkruash gjëra më të mira!”
– Kam qenë fëmijë e parakohshme dhe që gjashtë vjeç shkruaja përralla dhe vjersha
– Arta Kokalari, mbesa e Musine Kokalarit ka qenë shtysa e botimeve të mia
– Revista “Nëntorit më botoi katër vjersha në rubrikën “Miq të rinj”
– Në Institutin e Gjuhësisë dhe Letërsisë më ofruan në saje të temës sime të diplomës për Zef Seremben
– Në kohën e diktaturës kam botuar dy monografi për Zef Seremben dhe De Radën që janë shkruar në bazë të metodës sociologjike marksiste
– Në atë kohë ishte e pamundur t’i mbroje, po për vete, të paktën nuk i kam sharë, as Fishtën, as Koliqin, as Skiroin
– Si mbrojta poemën «Dielli dhe rrëketë» të poetit F.Haliti si poezi e problematikës së mprehtë të trajtuar në detaje konkrete e formë sintetike
– Kam përkthyer nga italishtja në shqip vëllime të Kroçes, Leopardit, Injacio Silones dhe Tomaze Landolfit/
Nga Albert Z. ZHOLI/
– Jeni një studiuese dhe shkrimtare që ka jetuar në dy periudha, në diktaturë dhe në demokraci, çfarë mund të na thoni për këtë?
– E, ç’të them? Në atë kohë gjithë krijuesit kishin një shpatë Demokleu mbi kokë, censurën, që për më tepër ishte e padukshme. Zyrtarisht nuk ekzistonte, po në të vërtetë ekzistonte që ç’ke me të. Për shkak të saj më janë cunguar disa vëllime me poezi dhe disa të tjera nuk kanë parë dritë. Tani ka më tepër liri në dukje, po kjo liri është relative. Tani vepron ekonomia e tregut. Dikur na financonte shteti, po duhet të respektonim rregullat e tij.
– Kur keni filluar të shkruani?
Që fëmijë. Në atë kohë më dukej si lodër; kam qenë fëmijë e parakohshme dhe që gjashtë vjeç shkruaja përralla dhe vjersha në fillim në disa copëra letrash, pastaj në fletore. Prindërit e mi nuk e merrnin seriozisht prirjen time.
Nuk ju kanë inkurajuar?
Nuk më kanë penguar. Pastaj jam rritur në një mjedis letrar, të paktën nga ana e mamasë që ishte italiane, ishte kritike, përkthyese dhe poete. Babai ishte mësues fizkulture, i dashuruar me sportin, po as ai nuk më ka penguar të merrem me letërsi. Madje, më kujtohet një rast kur në moshën nëntë vjeçe, si fëmijë që isha, thashë që do të shkruaja një roman policor dhe babai tha: “Roman policor?! Jo, ti duhet të shkruash gjëra më të mira!” sepse edhe ai kishte paragjykime për zhanret “e ulëta” dhe “të larta” që në të vërtetë nuk i pengojnë shkrimtarët. Prindërit prisnin nga unë që të bëja diçka të bukur, po nuk ishin të sigurt se do ta bëja në fushën e letërsisë. Më vonë mamaja, kur e pa që nuk hiqja dorë nga të shkruarit, më këshilloi të botoja. Isha vetëm dymbëdhjetë vjeçe.
Kur botuat për herë të parë?
Një vit më vonë. Merita s’ka qenë e imja, po e shoqes sime të ngushtë që çoi pa lejen time një fletore me vjershat e mia në redaksinë e revistës “Nëntorit”. Ajo ishte dy vjet më e madhe se unë, po ishim në një klasë se unë kisha kapërcyer dy vjet në shkollën fillore. Ishte Arta Kokalari, mbesa e Musine Kokalarit. Në atë kohë isha në klasën e dytë të gjimnazit. Më botuan katër vjersha në rubrikën “Miq të rinj”. Ç’është e vërteta, redaktorët u treguan dashamirës, megjithatë, nuk e harruan aspektin ideologjik, u shqetësuan për ndonjë simbol që mund të keqkuptohej dhe që mund të vinte në dyshim punët e partisë me njerëzit. Ka qenë një krahasim midis luleshqerrës që sfidon stuhitë dhe trëndafilave që rriten në serë. Më kujtohet se si redaktori më pyeti: “Partia a s’kujdeset njësoj për të gjithë?” Mua s’më kishte vajtur mendja për atë ide, thjesht doja të himnizoja thjeshtësinë apo forcën shpirtërore për t’u ndeshur me problemet e jetës. Ja, kjo ishte ndeshja ime e parë me censurën, ndonëse s’e kuptoja. M’i shkurtuan pak vjershat dhe i botuan.
Kur botuat librin tuaj të parë?
Më 1968. Në kohën e revolucionarizimit, prandaj vëllimi më doli i cunguar, më hoqën shumë vjersha që i quanin si tepër intime dhe melankolike. Edhe titullin që kishte qenë “Shkëndija rinie” ma bënë “Era e revolucionit”, sipas titullit të një poeme.
Po më vonë?
Më vonë botova tri vëllime të tjera me vjersha “Buzëqeshje” (1970), “Ne rendim” (1974), “Bisedë me vëllezërit” (1984) po në luftë të rreptë me redaktorët, të cilët – duket e pabesueshme – po arrinin gjer aty sa thoshin se edhe “puthjet duhet të mbajnë erë benzinë”.
T’i kthehemi veprimtarisë suaj si studiuese. Kur e filluat ?
Shumë herët, në moshën njëzet vjeçe kur më morën nga bankat e Fakultetit Histori-Filologji në Institutin e Gjuhësisë dhe Letërsisë. Pata fat se më morën aty në saje të temës sime të diplomës për Zef Seremben dhe të dashamirësisë së udhëheqësit tim, profesor Ziaudin Kodrës. Për fat të keq, ai vdiq kur sapo kisha filluar punën në Institut. S’e kisha pasur ndërmend të bëhesha studiuesi, megjithëse e kisha mamanë kritike letrare. E kam pasur peng se ajo nuk pa as suksesin e temës sime të parë studimore për Seremben kur isha studente dhe fitova një çmim, as suksesin e temës së diplomës, as fillimet e mia në Institut. Kur fillova punë babai im qau nga gëzimi dhe tha: “Sikur të ishte gjallë mamaja!”
Po censura ideologjike ju pengoi në studime ?
Relativisht. Në kohën e diktaturës kam botuar dy monografi për Zef Seremben dhe De Radën që janë shkruar në bazë të metodës sociologjike marksiste, e vetmja që pranohej atëherë, po këto vepra s’do t’i mohoja as sot, vetëm se do t’i thelloja dhe t’i pasuroja. U mundova të mos bija në sociologjizëm vulgar dhe futa fshehurazi në ato vepra elemente të impresionizmit, analizës tekstuale, madje edhe të kritikës psikanalitike, po veç, e përsërit, në mënyrë klandestine se ato metoda zyrtarisht dënoheshin.
Në periudhën e pasdiktaturës kam botuar tri monografi të tjera për letërsinë arbëreshe “Tipologjia e poemës arbëreshe” (2001), “Dramaturgjia e arbëreshëve të Italisë” (2004) dhe tani së fundmi më 2011, një monografi për Jul Varibobën dhe një vëllim me studime për letërsinë e Rilindjes që ma botoi Shtëpia Botuese Uegen, madje edhe një studim të krahasuar për letërsinë për fëmijë te Shtëpia Botuese «Elite».
Bëtë një hop krijues në periudhën e dytë?
S’e them dot një gjë të tillë. Thellova ato elemente që ishin të fshehta, thellova analizën e formës. Nuk u shkëputa nga analiza sipas metodës sociologjike se mendoj që edhe ajo ka shumë mundësi. Do të isha për një kombinim të metodave, po duhet pasur kujdes nga eklektizmi. Mendoj se e keqja nuk qëndronte te metoda, po te ndërhyrja e partisë – shtet. Tani i akuzojnë studiuesit që kanë shkruar në diktaturë se kanë dëmtuar shkencën letrare, kanë helmuar rininë e gjëra të tilla.
Ç’është e vërteta, hartën e letërsisë e ka varfëruar mjaft mungesa e shkrimtarëve të mohuar për arsye ideologjike. Në atë kohë ishte e pamundur t’i mbroje, po për vete, të paktën nuk i kam sharë, as Fishtën, as Koliqin, as Skiroin, madje në ndonjë periudhë liberale jam munduar të them ndonjë fjalë të mirë për ta. Bie fjala, kur fillova punë në institut po bëhej gati vëllimi i tretë i Historisë së Letërsisë Shqipe që ishte mjaft objektiv nga ana shkencore dhe përfshinte kapituj për Fishtën dhe për Konicën. Më kujtohet se kisha sugjeruar të zgjerohej kapitulli për Fishtën, po shumë shpejt periudhën liberale e zëvendësoi “revolucionarizimi” dhe vëllimi që po bëhej gati u bë karton. S’mburrem për ndonjë trimëri të veçantë, por jam treguar e matur, por nuk më ka munguar guximi krijues, të thosha mendimin tim për ndonjë krijim me probleme ideore, revizioniste, siç ishte rasti për poemën «Dielli dhe rrëketë» të poetit F.Haliti. Në artikullin tim: “Probleme ideore dhe estetike të poezisë së të rinjve” (Drita 28 janar 1973 ) thosha në mënyrë eksplicite se … Poezia e F. Halitit është poezi e problematikës së mprehtë të trajtuar në detaje konkrete e formë sintetike”.
Tani ka një mendim që studiuesit që kanë botuar në diktaturë s’duhet të marrin pjesë në Historinë e re te Letërsisë, ç’mendoni Ju ?
Nuk jam dakord. Duket sikur mbroj brezin tim dhe veten time, po gjërat duhen parë në kushte të caktuara historike. Shumë nga ne dhanë më të mirën e vet për sa ishte e mundur. Do t’i kritikoja vetëm ata që kanë mbrojtur teza qartësisht të gabuara nga ana shkencore për të treguar militantizmin e tyre dhe kanë sulmuar pa të drejtë edhe në rrafsh estetik, ta zëmë, Fishtën a kanë keqkuptuar me qëllim Mjedën a Migjenin a ndonjë tjetër të shkrimtarëve të pranuar.
Disa prej tyre kanë bërë autokritikë, disa jo. Po jam e mendimit se brezi i vjetër i studiuesve të letërsisë duhet të bashkëpunojë me brezin e ri, duhet të shkëmbejnë përvojë.
Cilat janë planet tuaja krijuese?
Kam dy monografi në dorë, një për Santorin poet dhe romancier që njihet më pak se Santori dramaturg dhe një tjetër për motivet biblike në letërsinë shqiptare. Kam në plan edhe një studim për Migjenin që shihet në dritë të re dhe një vëllim artikujsh kritikë për shkencën letrare (kritika e kritikës po zhvillohet shumë pak). Dua të botoj edhe një vëllim me artikuj për letërsinë bashkëkohore “Letërsia e shkrirjes së akujve”. Po bëj gati edhe një vëllim me poezi lirike dhe disa vëllime me vjersha dhe prozë për fëmijë midis të cilëve edhe një vëllim me tregime “Tregimet e maçokut laraman” që ma pengoi censura e kohës së diktaturës si nxirës së realitetit. Kam në plan edhe disa romane, një trilogji për rininë, një roman që i kushtohet një zbulimi të supozuar në fushën e letërsisë arbëreshe dhe një tjetër për De Radën. Dua të botoj edhe një novelë që s’e botova dot gjer tani për problemet e familjes “Do ta kem vajzën time” ku janë në qendër një njerkë dhe vajza e gjetur që kërkojnë të arrijnë mirëkuptimin.
Kohët e fundit jeni marrë edhe me përkthime…
Është e vërtetë. Kam ndjekur rrugën e mamasë. Kam përkthyer nga italishtja në shqip vëllime të Kroçes, Leopardit, Injacio Silones, Tomaze Landolfit dhe vëllime të shkrimtarëve bashkëkohës nga shqipja në italisht. Kam në dorë përkthimin e romanit të Pirandelos “Burri i saj” për Shtëpinë Botuese Erik. Kam në proces përkthimi vëllimin me tregime po aq origjinale sa dhe poezia e tij, të poetit Faslli Haliti, një libër poetik të poetit të ri të talentuar Miltiadh Davidhi, si dhe disa libra me poezi të poeteshave, midis të cilave të poeteshës origjinale të dashurisë Fatime Kullit që do t’i jap për botim në italisht.
Shumë projekte … Ju uroj t’i realizoni.

Faleminderit!

MIHAL GRAMENO JETA DHE VEPRA

June 20, 2013 by dgreca

Vlerësim për monografinë MIHAL GRAMENO JETA DHE VEPRA të studjuesit Thanas L. Gjika./

Nga Prof. Dr. Klara KODRA/

Në vitin jubilar të 100-vjetorit të shpalljes së Pavarsisë, studjuesi i mirënjohur Prof. Ass. Dr. Thanas L. Gjika, i dha lexuesit shqiptar studimin monografik Mihal Grameno – jeta dhe vepra 1871-1931(505 f.), botuar prej shtëpisë botuese DDS shtypshkronja MILENIUM I RI, Durrës, me redaktor gjuhësor Halim Malokun. Në fund vepra ka aparatin shkencor, një përmbledhje në anglisht, një album fotografik të pasur dhe vlerësimet e studjuesve prof. Jorgo Bulo dhe prof. Agim Vinca.

Mihal Gramenoja, Heroi i Popullit, është një ndër shkrimtarët dhe gazetarët e përkushtuar e të talentuar të letërsisë dhe gazetarisë shqiptare, ai është një ndër figurat e kulluara të atdhetarizmit shqiptar, i cili gjithë energjitë e veta ia kushtoi luftës për liri e demokraci të popullit tonë. Kjo vepër, me parashtrimin e biografisë së plotë të kësaj figure aq të përkushtuar ndaj atdheut e ceshtjes kombëtare, ka vlera aktuale, mbasi sot po mungojnë gjithnjë e më shumë atdhetarë të tillë. Jeta dhe vepra e tij janë studjuar e vlerësuar edhe para studjuesit Gjika, por po e themi që në fillim se ky studim e shpie këtë objekt studimi drejt shterrimit. Tiparet e një studjuesi e hulumtuesi të palodhur e të kualifikuar si z. Gjika shpalosen këtu përmes morisë së fakteve, argumentimeve, analizave, deduksioneve dhe konkluzioneve të drejta. Ky studjues ka botuar në vitet 70-të e 80-të të shek. XX-të një mori artikujsh shkencorë në revistënStudime Filologjike dhe monografinë MIHAL GRAMENO PUBLICIST DEMOKRAT me të cilën mbrojti gradën Kandidat i Shkencave Filologjike.

Jeta në emigracion (SHBA) që nga mesi i vitit 1996, nuk e pengoi këtë studjues të merret edhe me hartim artikujsh dhe studimesh shkencore. Janë mirëpritur prej lexuesve shqiptarë dhe te huaj kërkimet dhe interpretimet e tij të reja në fushën e biografisë së autorëve të Dhiatës së Re, përmbledhur në veprënKUR DHE KU U SHKRUA DHIATA E RE (v. 2007, 505 f.). Artikujt e botuar në vëllimin EVOLUIMI YNE KERKON NJOHJEN DHE DENIMIN E FAJIT (v. 2011, 308 f.) ngjallën interes të madh. Tani së fundi ai na dha studimin e plotë për jetën dhe veprën e MIHAL GRAMENOS, që është thellim dhe zgjerim i punës së tij të kryer në vitet kur punonte në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë, lënë dorëshkrim i daktilografuar (310 f.) në arkivin e këtij Instituti.

Dëshira për t’ia dhënë lexuesit sa më të plotë e sa më shkencore jetën e atdhetarit Grameno dhe vlerat e veprës së tij letrare e gazetareske, e shtyu studjuesin Gjika që krahas punës së vështirë për të mbijetuar në emigracion, të realizonte dhe ripunimin shkencor të monografisë së hartuar në kohën e monizmit ku binin në sy interpretime të politizuara. Duke shfrytëzuar mundësitë e reja që solli instalimi i sistemit demokratik me ndryshimet rënjësore në strukturat politike, sociale e kulturale të vëndit, si dhe të vetë studjuesit, ky e thelloi dhe zgjeroi më tej shkallën e njohjes mbi Mihal Gramenon me dokumenta, shkrime e studime të reja, dhe e ndriçoi figurën e atdhetarit dhe të shkrimtarit e të gazetarit nën një këndvështrim të ri, më objektiv dhe jashtë kufizimeve apo paragjykimeve ideore të imponuara nga regjimi totalitar.

Vepra bie në sy për stilin dinamik, gjuhën e rrjedhshme, të pastër e të pasur, për analizat objektive, për frymën kritike, larg lavdërimeve e himnizimeve pa baza. Jetëshkrimi i familjes Grameno harmonizohet me një kompetencë të plotë brenda kontekstit historik e social-ekonomik qysh prej stërgjyshit të heroit, Papa Nastos, i cili u larguan prej fshatit Plasë dhe u vendos në qytetin e Korçës rreth vitit 1830.

Jeta e familjes Grameno ndërtohet e thurrur me jetën e vetë qytetit të Korçës si dhe të kolonisë shqiptare të Bukureshtit ku Mihali emigroi 15-vjeçar. Pikërisht në ambjentet atdhetare të një familjeje mikroborgjeze korçare dhe pastaj në ambjentet e emigracionit shqiptar të Bukureshtit, u rrit e u formua djaloshi Mihal, atdhetari, shkrimtari e gazetari i ardhshëm, i cili nisi veprimtarine e tij atdhetare se pari me kundërshtimet kundër grekomanizmit që në bangat e shkollës greke në Korçë, e më tej si anëtar në shoqatat atdhetare Drita e Shpresa të Bukureshtit. Kur mbushi të tridhjetat ai filloi të botonte krijimet e para poetike, të cilat i vijoi më tej si me poezi, komedi e tragjedi në vargje, me novela në prozë, me hymne luftarake, artikuj gazetash etj, të cilat ishin të frymëzuara kryekëput nga lufta e popullit shqiptar për ringjalljen kombëtare. Është kjo krijimtari letrare dhe publicistike tepër e angazhuar me rrjedhat historike të kohës që e vendosi Mihal Gramenon mes figurave më të shquara të kolonisë shqiptare të Bukureshtit e të mbarë letërsisë e të gazetarisë shqiptare të viteve 1900-1924.

Studimi ndahet në katër kapituj të mëdhenj: kapitulli i parë i kushtohet jetës dhe veprimtarisë atdhetare të heroit; kapitulli i dytë i kushtohet veprës së shumanshme letrare në prozë, dramaturgji dhe poezi të këtij autori; kapitulli i tretë i kushtohet krijimtarisë publicistike, që është arritja më e madhe e këtij krijuesi; kurse kapitulli i katër trajton vendin dhe rolin e Gramenos në historinë e letërsisë dhe të publicistikës shqiptare. Përmes analizave shkencore krijimtarisë së këtij autori i është dhënë me kompetencë vendi që meriton, brenda konteksit të letërsisë shqiptare të periudhës së Rilindjes e mbas saj në vitet 1900-1924. Shumë i goditur është vlerësimi i Gramenos si një nga shkrimtarët e rëndësishëm të letresise shqiptare te cerekut të parë të shek. XX-të me arsyetimin: Po t’i kishin munguar vepra e shumllojshme letrare e publicistike dhe jeta plot aktivitet e Mihal Gramenos, letërsia jonë dhe historia jonë kombëtare do të ndjeheshin më të varfra. Letërsia do të ndjehej më e varfër, sepse asaj do t’i mungonin tragjedia e parë historike Vdekja e Pirros, një nga komeditë e para Mallkim’ i gjuhës shqipe, novelat e para Oxhaku, Varr’ i pagëzimit dhe E Puthura, himnet kryengritëse Për Mëmëdhenë, Uratë për liri, Lamtumirë, etj, kënga dashurore Muaj’ i Majit, do t’i mungonin skicat realiste me të cilat ai u bëri autopsinë e përbërjes shoqërore të qeverive të para shqiptare, do të mungonte vepra memuaristike Kryengritja Shqiptare me bëmat e çetës së Çerçiz Topullit. Gazetaria shqiptare do të ndjehej më e varfër sepse do t’i mungonte sasia e madhe e artikujve, fejtoneve, pamfleteve dhe portreteve të pashoqe, me të cilat u vlerësuan drejt ngjarjet, klasat dhe veprimtarë të viteve 1908-1924. Historia jonë kombëtare dhe ajo demokratike do të ndjeheshin më të varfra, sepse do t’u mungonte poeti luftëtar i maleve, veprimtari ilegal i lëvizjes së armatosur dhe agjitatori demokrat. Shoqërisë shqiptare do t’i mungonte shëmbulli i njeriut të ndershëm, të ekuilibruar, i cili kritikoi me fakte dhe nuk feu e nuk shau askënd, njeriu që i priti me gjakftohtësi kritikat dhe u përgjigj me argumenta (f.434).

Mihal Gramenoja është shëmbulli më i spikatur i poetit luftëtar shqiptar që shkëlqen midis grupit të rilindësve tanë si L. Gurakuqi, H. Mosi, R. Siliqi etj, të cilët ndoqën shembullin e poetëve ballkanas Kristo Botev i bullgarëve, Mihal Eminesku i rumunëve, etj, të cilët luftuan me pushkë e penë për lirinë e atdheut të tyre nga zgjedha osmane.

Për gati 15 muaj (maj 1907- 25 korrik 1908) luftëtarët e çetës kombëtare të drejtuar prej Çerçiz Topullit dhe Mihal Gramenos shkelën dhjetra e dhjetra fshatra, ku krahas agjitacionit për zgjimin kombëtar u ndesheshën edhe me armë kundra forcave policore e ushtarake osmane, si në Mashkullorë, Libofshë e në Vodicë të Kolonjës. Keto fakte tërheqëse Gramenoja i riprodhoi me detaje në portrete të ndryshme e sidomos në veprën Kryngritja Shqiptare, të cilën mundi ta botonte më 1927 në Vlorë.

Lufta e popullit shqiptar në vitet 1907-1912 zë vendin përkatës në veprën e Th. Gjikës, ku burimet për trajtimin e saj nuk kufizohen vetëm në memorialistikën e kohës por edhe në burime arkivore e studime monografike, të cilat venë në dukje efektet e shqetësimet e autoriteteve osmane, si dhe ato të huaja, duke theksuar se lëvizja e popullit shqiptar për liri e pavarsi zhvillohej jashtë diktateve e interesave të të huajve.

Në historinë tonë kombëtare, vitet 1908-1912, ashtu si vitet 1878-1881, janë ndër vitet më intensive në luftën për zgjimin kombëtar dhe në luftën për pavarësi të popullit tonë. Për herë të parë brënda në atdhe në mënyrë legale u krijuan shoqata e klube atdhetare, filluan të botoheshin gazeta në gjuhën amtare, u çelën e riçelën shkolla shqipe dhe mbi të gjitha u bë frymëzuese psikologjia e luftës për liri. Numëri i veprimtarëve të çështjes kombëtare në qytete e fashatra të ndryshme u qindrafishua.

Studjuesi sqaron përmes një materiali të bollshëm se kjo luftë u zhvillua si në planin legal dhe atë ilegal, ku Mihal Gramenoja luante një rol parësor si kryetar i Komitetit të Fshehtë të Stambollit për zonën e Korcës, fakt që sqarohet për herë të parë. Jepet e plotë lëvizja kulturale-arsimore dhe ajo e armatosur në zonën e Korçës ku u zhvillua një luftë shumë e ashpër kundër pushtuesit, si dhe shovenizmit të huaj dhe klerit të lartë grek, i cili prej vitesh i ishte kundërvënë lëvizjez kombëtare shqiptare.

Duke lënë mënjanë premtimet e pavlera të xhonturqve për barazi e përparim mes popujve të Perandorisë, atdhetarët më të shquar shqiptarë iu përveshën punës për organizimin e luftës së armatosur. Zbulohen e dokumentohen kontaktet e drejtpërdrejta të Gramenos me anëtarët e Komitetit të Fshehtë që vepronte në Stamboll, ku ai takohet e diskuton shpesh herë në vitet 1910-1912 me I. Qemalin, L. Gurakuqin, D. Himën, Hil Mosin, Baki Gjionokastrën, Hasan Prishtinën e shumë të tjerë.

Madhështia e figurës të Grameons në dobi të çështjes kombëtere është lidhur pazgjithshmërisht dhe me veprimtarinë e tij publicistike. Ai drejtoi personalisht gazetat Lidhja Orthodhokse(1909-1910) dhe Koha (1911-1926), të cilat me punën dhe talentin e tij kanë zënë një vend nderi në historinë e gazetarisë shqiptare të Rilindjes dhe të Pavarsisë. Vlerat e shquara të kësaj veprimtarie letrare e publiçistike Gjika i sjell para lexuesit përmes analizash shkencore që shquhen për objektivitet shkencor në zbulimin e vlerave ideo-artistike. Kjo vepër dëshmon qartë se shkolla historike dhe ajo sociologjike kur shfrytëzohen me profesionalizëm japin rezultate të sakta dhe të qëndrueshme.

Studjuesi nuk iu ndahet për asnjë momet rrugëve të ndjekura prej Gramenos në skakierën e mpleksur shqiptrae të shkaktuar nga armiqtë e shumtë që iu vërsulën trojeve arbërore edhe pas shpalljes të Pavarsisë së Shqipërisë më 1912.

E gjejmë Gramenon të lëvizë në trekëndëshin Korçë-Vlorë-Durrës, të hidhet në Shkodër e Pogradec, të kapërxejë Adriatikun e të veprojë në Itali e më pas të shkojë përtej Oqeanit Atllantik për tu vendosur në Jamestown NY të ShBA, ku vijoi botimin e gazetës së tij Koha (1915-1919) e të kthehet në atdhe më 1920. Qartë dhe me argumente jepet jeta dhe karakteri i këtij veprimtari, i cili për asnjë moment nuk u përkul nga vështirësitë ekonomike, nga rreziqet për jetën dhe as nga joshjet e majme për t’u shërbyer të huajve. Jane sqaruar me fakte të panumurta se si edhe në situatat më të turbullta që kalonte vëndi, Gramenoja nuk e humbi orientimin, duke ruajtur gjithmonë identitetin dhe personalitein e tij si mëmëdhetar.

Vepra në tërësinë e saj trasmeton jo vetëm vlera të mëdha njohëse dhe edukative, por është një dokumet i pakundërshtueshëm i përpjekjeve titanike të popullit tonë për çlirim nga zgjedha osmane, për liri e përparim shoqëror, ku Gramenoja gjithë jetën u reshtua në ballë të këtyre përpjekjeve.

Puna këmbëngulse e studiuesit Thanas Gjika me veprën monografikeMihal Grameo jeta dhe vepra ka dhënë frutet e dëshiruara jo vetëm për intelektualin e shkolluar shqiptar të të gjitha niveleve, por edhe për njerëzit e thjeshtë atdhedashës.

Veprës ia shtojnë vlerën përmbledhja konkluzive në anglisht, treguesi i emrave të personave dhe vendeve me të cilët e lidhi jeta heroin, fotografitë ilustruese dhe bibliografia e pasur.

Kjo vepër e re monografike me arritjet e saj të shumanshme shkencore dhe me realizimin tipografik me nivel të lartë, bashkë me veprën KUR DHE KU U SHKRUA DHIATA E RE, përbëjnë jo vetëm dy studimet më të mira të studjuesit Gjika, por dhe dy vepra me vlera të mëdha për shkencat tona albanologjike. Këto vepra tregojnë se ky intelektual e priti jubileun e 100-vjetorit të pavarësisë duke sjellë rezultate të reja me vlera kombëtare dhe botërore.

Arritjet e kësaj vepre të kompletuar shkencore kanë për të ndikuar në studimet e ardhshme historiko-letrare shqiptare dhe ballkanike për të sjellë vlerësime të reja për një varg dukurish dhe autorësh e veprimtarësh politikë të Rilindjes shqiptare e mbas saj.