• Home
  • Politics
  • Opinion
  • Culture
  • Sports
  • Economy
  • Interview
  • Reporting
  • Community
  • Vatra

Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Etno-psikologji – KUVENDET SHQIPTARE

January 30, 2016 by dgreca

(Sipas Lahutes se Malesise)/
Shkruan:Prof.as. Dr. KOLE TAHIRI,etno-psikolog/*
Dukuria e «Kuvendeve Shqiptare», shquhet per specifika etno-psikologjike te spikatura. Ajo eshte tradite e lashte sa historia e shqiptarve. Tubime te kesaj natyre beheshin edhe ne rajone te tjera te Ballkanit e me gjere. Por, kuvendet shqiptare shquheshi per lashtesine e tyre, per pjesemarrje te gjere, frymen e permbajtjen atdhetar, frymen mirekuptuese dhe ruajten e ketij institucioni dokesor per kohe te gjata, madje me «gjurme» e terma te ruajtura deri ne ditet tona.
Ne Lahuten e Malesise paraqiten gjeresisht kuvende, si ai i Lidhjes se Prizrenit, kuvendi qe organizon Cun Mula, bajraktar i Hotit me perfaqequesit e Malesise se Madhe etj. etj. 
– Ne ç’fare mase dhe sa gjenin zbatim ne keto kuvende dukurite etno-psikologjike shqiptare te cilat burojne nga mendesite, botekuptimi, mentalitetet, bota shpirterore, veçansite etnike te kultures iliro-arberore-shqiptare ?
– Si shprehen karakteri liridashes, luftarak dhe i panenshtruar i shqiptarve, si dhe ndjenjat perkatese ne keto kuvende ? Cili eshte modeli kulturor etnik qe perfaqesonin kuvendet tradicionale shqiptare, ne «Lahuten e Malsis» te at Gjergj Fishtes ? Si ka rrjedh fati historik i ketij institucioni dokesor shqiptar ne rrafshin etno-psikologjik ? A duhet pare kjo dukuri sociale vetem ne veshtrimin historik ? A mund te nxirren mesime per te sotmen ?!
Ne Kongresin e Berlinit(1897) Fuqite e Medha te kohes kane vendosur coptimin e tokave shqiptare ne favor te Malit te Zi, i cili, pa ngurrim hidhet ne aksione ssulmuese kunder shqiptarve. Knjaz Nikolla ka mobilizuar forcat ushtarake:
– /qi ka dyndun top e ushteri, /,
/ me hi n’Plave, me hi n’ Gusi,/,
/ me marre Shkodren me Malesi,/ ,
/der’ ku dane vendi me Dri ;/…
Keshtu, shprehen qarte synimet shoviniste te shkjeve-malazez si dhe nxitja e tyre nga Fuqite e Medha te Europes. Mbi bazen e marreveshjeve te fshehta kane detyruar Mbretin e Stambollit te bente leshime ne dem te tokave te banuara, prej shekujsh nga shqiptaret. Ne ate kohe territoret tona kane qene nen pushtimin e Perandorise Osmane.
Po, shqiptaret nuk jane te atij mendimi. Per kete Ali Pashe Gucia, ish ushtarak i perandorise i shkeputur nga Stambolli i vene teresisht ne sherbim te çeshtjes atdhetare jep kushtrimin :
– / t’ané Shqipnise ka çue nji fjale :
– /qi shk’a’ Krye, shk’à Bajraktar, /, ?
– /Shk’a’ Vojvode e shpi e pare ;/, ?
– / fille me dalun ne Prizren,/,
– /per me ngrehe aty kuvend,/….:/ ?
– / me lidhe bese, me lidhun fé :…. ?
– / Shkaut per t’gjalle mos me iu shtrue,/ , /…./
– /Mbretit fjalen me me ia thye./
Ka qene tradite mbareshqiptare, qe kur behej fjale per çeshtje te medha kombetare perfaqesuesit e krejt trojeve tona tuboheshin ne kuvende te medha e merrnin vendime te perbashketa. Sipas kesaj tradite dokesore shqiptare perfaqesuesit e krahinave shqiptare vrapojne ne Prizren.
Veçansite etnike te ketij kuvendi qendrojne ne formen e organizimit, ne lidhjen e beses shqiptare, beses se Zotit, ne qendresen deri ne vdekje per t’mos iu nenshtruar Shkjaut, si dhe ne trimerine e vetesakrifikimin shqiptar(nje grusht njerezish kundershtojne te plotfuqishmit e kohes), guxojne t’ia thejne fjalen Mbretit(Sulltanit) .

Me te mbrritur delegatet e krahinave :
– / Prizrenasit ku mire po i presin,/,
– / buke e zemer ku po u qesin, /,
– / si zanate qi ka Shqipnia,/,
– / kur t’u shkoje miku te shpia./
Te deleguarit nuk vendosen ne hane apo hotele, por shperndahen neper familjet shqiptare ku priten, sipas tradites se mikpritjes e bujarise, « Buke e zemer », bujari me gjithe shpirt, bujari e paster, fisnike, e thelle, pa interes, ashtu, siç vepruan prizrenasit.

Shqiptarte e kultivojne dhe e zbatojne virtytin e mikpritjes, respektimin e sigurimin e mikut qe u ka ra ne prag, me gatishmerine per te sakrifikuar gjithçka, pasurine e deri edhe jeten.
Kemi te bejme me veçansi etnike te spikatura te shpirtit shqiptar siç jane : mikpritja, ndorja dhe bujaria.Pas mikpritjes te qytatareve te Prizrenit, delegate vihen ne krye te detyres.

Dhe, pa vonuar delegatet mblidhen:
– / e kane dale ne log t’ kuvendit,/,
– /n’ato mojet e Prizrenit,/, ?
– / ku kane ndejun rend mbas rendit,/,
– / me Ali Pashen n’krye te vendit. / ?

Pra, jane tubue Krenet e Gegeve e t’ Toskenise(Shqiptaret), sipas tradites «rend pas rendit». Ne kete tubim te madh, sipas kesaj veçorie etnike kane lidhe bese e kane lidhe fe, me u shterngue(qendruar) :
– / Europes fjalen m’ia poshtue,/,
– / qi me Mbret paska pleqnue,/, ?
– / me i dhane dore Malit te Zi,/, ?
– / t’a coptoje t’ mjeren Shqipni. /

Vendosja ne kuvend behej, sipas rregullave(protokollit) te percaktuara ne kanun, renditje protokollare e detyrueshme per gjithesecilin : Ali Pasha, organizatori ne krye te vendit e me radhe zene vend : Marash Vata, bajraktari i Shkrelit, vijojne, njeri pas tjetrit Bajraktare, Krene e Beglere. Terheq vemendjen me uniformen dhe fjalen e mençur Abdyl Frasheri, i cili ate qe flet : / Mbreti as Krajli nuk e shklet. Cilat jane ato personalitetet qe shtrohen ne kuvend, sipas «rregullores etnike» ?
Pastaj, renditen « rend pas rendit» Prenge Bibe Doda, kapedani i Miredites, Dera e Toptanit, Zogollit, Gjet Gege Shllaku, Begolli, Cun Mula, bajraktar i Hotit, Mar’ Lula i Shales, Dode Preçi i Kastratit, Vrioni i Beratit, Derralla, Shkodrani Shan Deda i Dede Jakupit i cili / qi si Létinit si, /Halldupit, / rrumbullak fjalen ua flet ;/…./, Abdullah Dreni, te cilit ia dro’ te keqen Prizreni e Kosova, – /pse per mik e bese te dhanun, /, – / vete ia nep zjarmin shtepise : /, etj.
Kjo renditje tradicionale eshte vendosur ne baze te kontributeve kombetare qe ka dhene secila krahine apo person. Ndeshemi ketu me mendesine, mentalitetet specifike shqiptare. Perfaqesuesit lidhin bese : «Europes fjalen m’ia poshtnue», pra konflikti eshte me ma te madhin e te medhenjeve.
Individualitete si, shkodrani Shan Deda : « E s’ merr vesht per krajl as mbret ». Marash Vata,- « / qi s’ e trand as topi as shpata./, Abdullah Dreni : « shi me Mbret pushken e nise». etj.
Secili prej tyre eshte mbret me vehte, i pa tundur, i gatshem per t’u ballafaquar me Krajla, Mbret etj. si i barabarte midis te barabarteve. Spikates ketu besa shqiptare, besa e Zotit, e çimentuar me vendosmerine epike te ketyre burrave.
Vendosmeri e guxim i tille veshtire te ndeshen kund tjeter si tek keta burra shqiptare !
Ajo eshte cilesi e spikatur e karakterit shqiptar, specifike etno-psikologjike.Nje grusht shqiptaresh kunder te medhenjeve te Europes.
Nje vendosmeri(karakter) i tille nuk mund te mos terhiqte vemendjen e Fuqive te kohes.
Po cfare problemesh trajtohen ne kete kuvend burrash ? Cfare ceshtjesh shoshiteshin aty ? Cila ishte pergjegjesia e secilit perfaqesues te krahines se vet ? Cfare tiparesh karakteriale e cilesish vullneti shpaloste secili individ etj.?
Ne kete mjedis burrash te urte e tjerr fjalen, perfaqesuesi i Toskerise, Abdyl Frasheri, i cili me mençuri e pathos shpjegon, se si ne Mesjete te paret e Shkijeve, qene shkulur nga malet e Uralit, ku ushqeheshin me dardha te egra dhe u derdhen ne tokat e Ballkanit, ku i gjeten shqiptaret me qyterimin e tyre te lashte, me bujqesi e blegtori te zhvilluar, me ligjet, me norma e kanune bashkohore, europiane.
Rrefen, oratori lashtesine e shqiptareve ne keto troje, historine e tyre te lavdishme, kujton se si me kushtrim ngriheshin ne luftera kunder fiseve barbare : Ostrogoteve, Shkjeve te Stefan Dushanit(malazez, serb), bullgar, turqeve osman etj., flet per qendresen e shpirtin kryengrites e liridashes, shpirtin shqiptar te mosnenshtrimit. Kujton atdhetari lufterat e shqiptarve ne kohen e Lekes, Pirros, Kastriotit etj.
Keshtu,Frasherlliu duke iu referuar historise heroike te te pareve ngjallte tek bashkeatdhetaret ndjenjat e krenarise kombetare dhe i ftonte ata per te treguar guxim e trimeri per mbrojtjen e trojeve arberore, siç kishin treguar te paret tane nder shekuj.
Karakteristike e shqiptarve, ne situata te tilla ka qene, se ata u drejtoheshin traditave atdhetare e luftarake. Vlere te veçante merr fakti se kur, flet ky lider shqiptar :
– « Mbreti as krajli nuk e shklet».
Mendimi i tij eshte i thelle, shpreh deshiren, aspiraten, te drejten legjitime te shqiptarve.
Detyra supreme mbarekombetar, per te cilen ishin mbledhur ne kuvend ishte mbrojtja e tokave shqiptare nga pushtuesit e huaj, me teper me forcat e veta.
Shan Deda, perfaqesues i Shkodres betohet ne Zotin se:
– / kur kje puna per atedhé./,
– / Edhe Mbretit te Stambollit,/
– / Shqiptaret pushken ia kane vu, / .
Bajraktari i Shales, Mar’ Lula, midis te tjerash thekson : 
– /Kam shkue jeten si bishe mali,/…. /,
– / por as Mbretit, por as Krajlit,/,
– / tungjate jeta s’ i kam thane./

Dhe ne rast se Shkjau, si po flitet ka me na msy, ai do te ndeshet ne armet e Lekeve e te Dukagjinit :
– / qi, me ndihme te Perendise,/,
– /kane m’ ia thye pleqnine Berlinit,/,

Pra, shqiptaret jane te vendosur deri ne vdekje qe mos t’u rrijne(pranojne) vendimeve te krajlave as te mbretit, ata nuk i binden te huajt, sepse «mbret shqiptari àsht n’ vend te vet». Vendosmeri legjendare, vendosmeri per te mos u dorezuar perpara asnje armiku cilidoqofte ai.
A nuk ishte burreri proverbiale qe te thehej, te kundershtohej pleqnia(vendimet) e Berlinit ?!
Keto «trille shqiptare», te shprehura artistikisht nga Fishta, kane zene vend ne mendjet dhe zemrat shqiptare, jane pelqyer nga njerezit e thjeshte, sepse kane qene afer botekuptimit te tyre, mentalitetit tradicional, krenarise, deshirave e aspiratave dhe besimit ne forcat e veta. Ne rrjedhen e shekujve ata i kishin provuar «perkrahjet» europiane.
Energjite shpirterore titanike ata i gjenin tek besimi te Zoti, vetevetja dhe armet e tyre.
I pari i Shales ka shprese, se me ndihmen e Zotit e te bashkuar do t’i rrezojme planet e Berlinit.Por, Mar’ Lulen e shqeteson, po aq fort Anadollaku(turku) :
– /qi kurr qafet s’ma hoq lakun ,/,  
– /s’ due te njoh as Krajl as Mbret:/, 
– / mbret shqiptari àsht n’ vend te vet./
Prijesi guximtar i nje fisi, te vogel por kreshnik nuk njeh te medhenjet, ai ndjehet zot ne shtepi te vet. E habiteshme, por shqiptarte e Lahutes ua thone fjalen rrumbullak si krajlave ashtu dhe mbretit.Me kurajo te habiteshme ia thejne(kundershtojne) pleqnin Berlinit. Kur shqiptaret jane te sinqerte, te ndershem, nuk i bejne lak fjales, secili eshte i gateshem t’ia nis pushken Mbretit etj.
Karaktere te tilla etnike, burrerore, te forta trashegonin dhe kultivonin shqiptaret e fundshekullit te XIX-te Shqiperise Veriore te cilet jane protogoniste te Lahutes se Fishtes.
Keto cilesi vullneti te shqiptarve shpreheshin ne log te kuvendit, ku pergjegjesia per fjalen e thene peshonte sa mali. Ajo nenkuptonte kthimin e fjales ne veper. Kjo vendosmeri shprehej kur behej fjale per atdheun e te pareve, per trojet arberore. Burrat e kuvendit se bashku me ndjekesit e tyre, sipas beses se dhene hidheshin ne beteja per jete a vdekje.Ata nuk udhehiqeshin nga mbreter, presidente, apo shtabamadhori ushtarake, por thjeshte nga prijesit e tyre popullore, sipas tradites iliro-arberore.Veteqeverisje, vetembrojtj thellesisht popullore.
Referencat morale e politike te ketyre kuvendeve dhe shoqerimi i tyre me vepra luftarake, si veçansi etno-psikologjike pasqyrohen mjeshterisht ne kryevepren e Fishtes.
Keto manifestime publike, tipare karakteresh te shprehura me zjarr ne kuvend dhe, pastaj ne beteja, luftimet e ashpera me Shkijet-agresor shprehin perkatesine etnike te shqiptarve malesore te asaj periudhe.

Te habite forca shprehese e individualitetit te malesorit te fundshekullit XIX-te. Malesori, si individ merr pjese ne kuvend dhe u del zot pergjegjesive te medha, i bindur ne perkrahjen e ndjekesve te vet. Dhe ata nuk u gabuan, as u zhgenjyen nga ndjekesit benike te cilet u shkonin pas. Ata, ne dallim nga te tjeret nuk ishin komandante ushtarake, por thjeshte prijes popullor qe jetonin ne gjirin e popullit dhe shprehnin aspiratat e tij.

Po çfare ndodhi me vone me kete karakter shqiptare, me keto individualitete te spikatura ?! Kjo eshte nje teme e gjere dhe e veshtire e cila prêt te trajtohet nga sociolog e psikolog te
formuar shkencerisht dhe objektiv.

Te kthehemi tek kuvendi ku bluheshin idete, mendimet, taktikat e strategjite luftarake shqiptare.. Keto debate te zjarrta drejtoheshin me mjeshteri nga Ali Pashe Gucia, i cili me takt e konsiderate trajtonte problemin:
– /Te lumet goja, bajraktar,/, ,
– /se ti lak s’i bake fjales./,
– / Se ti folke n’log t’ kuvendit,/ ,
– / si po e lypte e mira e vendit./,

Ali Pasha eshte ushtarak i shquar dhe, ndonse, Mar’ Lula, si bajraktar i nje krahine te vogel, ne nje pjese te fjales se tij bie ndesh me mendimin e pergjitheshem drejtuesi nuk ia prêt fjalen atij. Perkundrazi, i thur levdata (folke…si e lype e mira e vendit, se nuk i bake lak kuvendit etj.). Vetem, pasi thekson meritat e bajraktarit te Shales sjell argumente politike, e sidomos ushtarake duke mbrojtur idene, se ne situaten e krijuar shqiptarte nuk mund te luftonin njekohesisht ne te dy krahet.
Cfare etike brilante, thjeshte etnike shqiptare ! Cili diplomat i kohes ia kalon ?
Ushtaraku i larte i kthehet edhe qendrimit ndaj Turqise dhe shpjegon :
– / Por, pse na te vogjél jemi, /,
– / pse kend fis as vellà nuk kemi,/,
Prandaj konkludon strategu :
– / na sot Shkjaut s’mund t’i bajme balle,/,
– /prandej, thom, se e lype e mbara,/ ,
– /te rrijme ngjite me Mbret t’ Stambollet, /
Ne kete tubim mbareshqiptar u shprehen lireshem, me kurrajo civile e pa doreza pikepamje te ndryshme e te kunderta : Njera pale kerkonte a). lufte, si kunder Shkjaut, ashtu edhe kunder Turkut, ndersa pala tjeter b). Mbronte mendimin se duhej te ruheshin, te pakten perkohesisht lidhjet me sulltanin, qofte edhe per arsye strategjike(pragmatike), se nuk mund te perballoheshin nga shqiptart, ne te njejten kohe te dy armiqet(Shkjau dhe Turqit osmanlli).
Eshte evident fakti se ne kete kuvend mendimet shpreheshin sinqerisht, rrumbullak, pa doreza, direkt, me transparence, pa frike e paragjykime etj. Ne to mbizoteronte e mira e vendit, ndershmeria, respekti e konsiderata e ndersjellta midis pjesemarresve, pavarsisht pozites apo fuqise qe zoteronin.
Mbi bazen e mendimeve e ideve te shumeta, madje edhe te kunderta, pasi peshoheshin mire ata arrinin ne perfundime te njejta te cilat beheshin te detyrueshme per secilin pjesemarres dhe forcat qe ata perfaqesonin.
Te befasojne shqiptarte e asaj kohe me forcen e qendrueshmerine karakterit, me vullnetin e paperkulur dhe virtytet e larta morale, tipare etno-psikologjike te trasheguara nga te parte e tyre e te ruajtura me fanatizem, si rallekund!
Pas shume debatesh te zhvilluara ne kete BESELIDHJE te madhe te Prizrenit, te gjithe bashkohen ne idene qe t’u drejtonin nje leter Krajlave te Berlinit ne te cilen, me vendosmeri kundershtonin, hidhnin poshte vendimin e tyre per coptimin e tokave shqiptare dhe betoheshin : 
– /qi, pa u shterrun Dri e Shkumbin,/,
– /edhe Buena per pa u thà, /,
– / na per t’ gjalle nuk rrijme nen Shkà.
Ne botekuptimin e shqiptareve dhe mundesite teknik te asaj kohe shterrja e ketyre lumenjeve ishte gje krejtesisht e pa mundur. Perjetesisht e palekundur eshte vendosmeria, burreria e delegateve te Kuvendit te Prizrenit. Ata jane qendrestare te tille, sa qe pa u shterre lumejt e Shqiperise, pa u permbyse natyra nuk pranojne coptimin e tokave shqiptare, nuk neneshtrohen, nuk i ulin armet.
Mendja e shendoshe t’a do, se ky karakter solid e i paperkur i shqiptareve me shpirtin luftarak e liridashe, krahas gjuhes shqipe, ka qene, nder shekuj nje prej atyre faktoreve determinant te ruajtjes se identitetit te shqiptarve.Ky tipar etnik yni, mbajtes i konstruksionit psikik te shqiptareve eshte njohur e pranuar edhe prej te hujve, madje edhe armiqve qe kane pasur te bejne me shqiptaret.
Ne rrjedhat e shekujve, per fat te keq te te dy paleve ne konflikt(etnive) politikat shoviniste, raciste, politikanet shoviniste kane rrenjosur, nje mni te papermbajtur, urrejtje te thelle e racizem primitiv midis dy etnive : Shkjeve te Ballkanit shovinist e invadues e shqiptareve, prej shekujsh vendes(anes).
Eshte pranuar, se kjo veçori etno-psikologjike ballkanase e ketyre dy kombeve(mnia) ka shkaqe te thella historike, ekonomike, socilogjike dhe etno-psikologjike, te cilat presin shpjegime me objektivitet shkencor duke mbajtur qendrim bashkekohor ndaj tyre.
Mbi kete baze, del e domosdoshme, qe secila pale(komb) te njohe e pranoje gabimet e se kaluares dhe te sotme, duke kerkuar ndjese publike e shprehur pendes publike, boterisht dhe te hedhe veshtrimin kah e ardhmja.
Vetem keshtu, do te mund te harrohet e kaluara e zeze dhe popujt e ketij rajoni do te mund te ecin, krahperkrah popujve te tjere evropian.
Ne nje tjeter kuvend malesoresh, shprehen pikepamje diametralisht te kunderta, mentalitete dhe shpirti etnik : Ne Kishe te Vishnjeves, Frati i Kelmendit, Pater Gjoni, ne meshen festive predikonte fjalen e Zotit. Aty, nga fundi i meshes, papritamas jepet alarmi :
– « / Kushtrim, djale, ka nji per shpi,/ ,
– / n’ até Sutjeske me dale n’ ushtri,/,
– / se àsht kah rraset Shkjau n’ Gusi ! / ».
Gjendja eshte tejet kritike : njerezit, me uniformat festive, kane ardhur, tere gezim per te festuar : kenduar, hedhur valle, luajtur e gjuejtur shejin, sipas zakonit. Aty jane tubue fare-fisni, miq e kumbare nga shume krahina. Por, pa prite e pa kujtuar plase kushtrimi vetetime. Nisin kuvendin dhe shtrohet medyshja e madhe.
– / si t’ia bàjme e tek t’ia bàjme ?/ ,
– / A te shkojme a mos te shkojme ?/.
Kerkohet, jo vetem vendim i menjehereshem, vendosmeri e guxim, por dhe veprime te shpejta mbrojtese.Sipas tradites se kuvendeve shprehen e ballafaqohen pikepamjet e kunderta : Uc Gjoka i Hotit deklarohet :
– / na shkoi moti si à mà zi./,
– / Fyta- a- fyt me Shkja t’u pre,/,
– / si per s’ tepermi t’ki’m lé./,

– / Prandej, burra, un kish’ me thane,/,
– /se kjo pune per sot do lane,/,
– / Sot po e ka Turku me Shkjà :
– / lepijshin kryet e nxjerrshin syte !/
Mendimi realist dhe jo i pa bazuar. Formalisht, kjo ishte lufte midis dy armiqve, prej te cileve, njeri e mbante Shqiperine nen zgjedhe(Turku) dhe tjetri pergatitej per t’a pushtuar(Shkau).
Ne ate kohe Shqiperia administrativisht i perkiste Perandorise Osmane. Prandaj,- le te kacafyten ata ndermjet vedit, se boll shqiptaret jane coptuar ne luftera per te tjere,- arsyetonte Uc Gjoka i Hotit.
Perkrahesit e ketij mendimi kapitullues nuk jane te paket :
– / Jo, po, ti Uco, mire po flet,/, /
– / Vocerr Preçi po ia prêt./,
– / n’ se te vritemi na me Shkjà,/, .
– /N’ robni se ne robni,/, –
– /Mjesa Shkjau, po bani e hini. / 
– / se ai ketij vendi mà nuk del,/ ,
– / ke s’do t’ kete fis as Atdhe…., /
Vocerr Deda shton :
– / Prandej, mire, thom un, na del, /,
– / ne kete pune mos me u kap tel;/ ,
– / tash nji here me shkue ne shpi,/… ,
– / mbasi feste, po ka qillue;/,
– / se, a te shkojme, a te mos shkojme,/,
– / me lane kryet per Turk e Shkjà./,
Ne kete atmosfere te lekundur, pater Gjoni, meshtari i ketyre aneve mendon ndryshej. Ai duke e njohur shpirtin krenar e ta pa epur te malsorit shtron pyetjen :
– / po a imend burrat e Malesise;/,
– / nami e ndera e gjith Shqipnise,…/,
– / vendin Shkjaut kane per t’ia leshue,/,
– / pa pushke t’ shtime e ndej harru ?/…
Gjithsecili, kur e merr fjalen shqipton fjale respekti per mendimet e te tjereve, vetem pas kesaj sjell arumentet e veta e shpreh, cope e pa doreza mendimin e vet.
Meshtari atdhetar u kujton malesoreve lavdite e se kaluares, gjakun e prinderve te tyre derdhur ne lufte kunder pushtuesve te ndryshem, lavdine e Skenderbeut, te Lekeve te Malesise dhe rrjedhojat qe do te sjelle pushtimi prej Shkjeve te Cetines. Franceskani ligjeron, se si ai do te kishte vepruar, por rroba e tij nuk lejon vrasjen e te tjereve dhe se i mbetet vetem te mallkoje. 
Perfaqesuesit te besimit i lejohej pjesmarrja ne kuvend vetem per te shprehur bindjet e veta, por jo per te vendosur.Vendimin e merrte sovrani, kuvendi, beselidhja. Pushtetaret, qeveritaret, ne keto kuvende popullore nuk kishin te drejte te merrnin pjese, aq me pak kur ishin pushtues, sic ishte rasti i pushtetarve osman.
Atehere, malesorve te prekur ne seder, ne krenarine tyre dhe ne vetedijen atdhetare nga predikimi i Pater Gjonit, u gufon gjaku i te pareve, zgjohet motivet e lashta, krenaria epike dhe shterngojne armet e drejtohen, atyperaty, siç ishin direkt per ne Sutjeske, ne frontin e luftimeve.
Binomi « Atme e Fe » funksionon mbrekullisht, franceskani i bekon trimat, dhe ne krye te tyre marrshon drejt front te luftimit. Ky atdhetarizem i franceskaneve, duke qene edhe ata te kombesise shqiptare perben veçori te ketij sekti fetar, te perkushtuar edhe çeshtjes kombetare shqiptare. Kete veçori (atme e fe) franceskanet e kane deshmuar historikisht ne Shqiperi. Ndersa, ndihmesi i tij :
– /Lulash Ndreu, xhakoni i fratit,/,
-/ se edhe kanges ai ç’ia ka thane,/…. :

Shqiptaret, sipa zakonit tradicional te pergjigjes(reagimit) ndaj kushtrimit, nderpresin festimet dhe nisen per ne lufte, me kenge ne goje, duke demonstruar shpirtin e tyre luftarak e gatishmerine per t’iu pergjigjur rrufeshem thirrjes per mbrojtjen e trojeve te tyre kudo qe i zente kushtrimi, veçansi e spikatur etno-psikologjike shqiptare.

Kuvendet e medha, te cilat mirreshin vendime me rendesi e pergjegjesi kombetare perfundonin me beselidhje te veçanta. Keshtu, krenet e Hotit, tek Kisha e Shen Gjonit besatoheshin, sipas rendit, duke nisur me bajraktarin, i cili, veçanarisht ne mobilizime luftarake, detyrimisht merrte flamurin, printe :
Cun Mula, bajraktar i Hotit garanton :

– / bani be me lot per faqe,/
– /per «qitape» e shtate « melaqe »,/,
– / se pa deke e pa hi ne dhe, /,
– / me gjith djale e me gjith re,/,
– / pa u robite me lope e qé,/,
– / e pa u djege me stan e shpi,/,
– /s’ bjen n’dore kurr Malit t’ Zi. /
Pas tij, bajraktaret e krenet e Hotit u betuan :

– / mbas kanus s’Leke Dukagjinit,/,
– / m’ qiri t’ festes e m’ Kishe te Shengjinit,/,
– / mbi Shen N’kolle e Shejt Shna Ndue, /,
– / m’ Kryqe te Krishtit, kjofte levdue !/,
– / se pa u shkimbe me troje t’ veta,/,
– /s’i bajne Knjazit tungjatejeta !/
Tradita etno-psikologjike shqiptare nenkupton qe pjesemarresit ne kuvende te betoheshin, sipa kanunit : ne Kryqin e Krishtit, ne kishat e medha te vendit, ne shejten, ne jeten dhe pasurine e tyre, si dhe ne Kur’hanin e shejte, se do t’i rrinin besnike beses se dhanun ne kuvend. Jane rregullat e normat tradicionale shqiptare.
Kurdoher behej fjale per Besen shqiptare, fjalen e nderit, per Besen e Zotit. Garanci e dyfishte feja shqiptare.
Siç shihet, edhe ne nje kuvende te papritur shpreheshin ide e mendime te ndryshme, te kunderta, shoshiteshin mire ato, ne kendveshtrimet perkatese e me urtesi e maturi arrihej ne vendimin perfundimtar, i cili zbatohej pa hezitim nga te gjithe. Ka qene karakteristike e spikatur e asaj kohe, qe per mendimet e shprehura, ne kesi rastesh, as qe behej fjale, qe dikush te mbante meri, inate apo mllefe etj.te kesaj natyre..
Perkundrazi, armiqesite e tjera harroheshin dhe funksiononte besa e kanunit, sipas se ciles; si, ai qe ndiqej per gjak dhe «gjakesi» duhej te luftonin krahperkrah, si vllezer ne nje llogore, te mbronin e jepnin jeten, po t’a lypte nevoja per njeri-tjetrin. Dhe fakte te tilla ka plot ne historine e ketyre krahinave, ku vepron doka e gjakmarrjes.
Keshtu, kanuni, ne kohe lufterash ndalonte, rrebtesisht gjakmarrjen. Ai qe vepronte ne kundershtim me kete dispozite(norme) te kanunit ndeshkohej rrebte, sipas normave te pranuara dhe perbuzej nga opinioni shoqeror. Kete e impononin ligjet e pashkruara(kanunet) e shqiptarve.
A nuk eshte kjo tregues i urtesise e burrerise shqiptare ?! A nuk eshte kjo, nje veçansi e spikatur etno-psikologjike e shqiptarve te asaj kohe ? Behet fjale per ato raste kur eshte e pranishme dukuria barbare gjakmarrjes, veçori kjo primitive etno-psikologjike e cila. ka egzistuar deri tash vone te shqiptaret.
Kjo burreri qe tregohet, sidomos ne raste luftrash lypset te tregohet edhe ne situatat paqesore, gje e cila, fatekeqesisht po ndeshet teje ralle.
Ne kuvendet mbare shqiptare, rajonale etj. trajtoheshin çeshtje mberekombetare, pra kishin tematike solide atdhetare, refernca moralo-politike patriotike etj.
Ndersa, ne kuvendet e niveleve me te uleta si krahines, fisit, katundit etj., ne sobat e burrave, ne vendet ku daheshin(vendoseshin) pleqini te ndryshme ndryshonte permbajtja, por rregullat dhe kerkesat ruheshin, ne te gjitha rastet te njejta. Ne çdo kuvend(tubim) respektoheshin elementete etnografike, normat etiko-morale te njohura e te pranuara prej te gjitheve.
Ato zhvilloheshin, sipas traditave e dokeve thjeshte shqiptare, te cilat ne sot i emertojme edhe dukuri etno-psikologjike.
Norma etiko-morale te aspektit etno-psikologjike te kuvendeve te burrave.
Cilat ishin idealet, motivet shtytese, ndjenjat qe i frymezonin, normat e komunikimit shoqeror, mentalitetet qe synonin dhe shpreheshin ne keto kuvendeve te tradites se lashte shqiptare ?
Ne kushtet e mosnjohjes te shtetit te pushtuesit e ligjeve te tij, ne munges te ushterise, forcave te rendit, burgjeve, kush i shterngonte, detyronte shqiptarte qe t’i zbatonin vendimet e kuvendeve te tyre ? Cfare tregojne te dhenat ?
Ne rrafshin etnografik kuvendi eshte nje bashkim fisit a fisesh me Krene, Pleq, Sterpleq e Vogli a Djelmni te dheut, qi kan qellim me rrahe ndonji çashtje a me lidhe ndonji bese.
Kuvendet e pergjitheshme per çeshtje te rendesishme te karakterit kombetar, sipas tradites njoftoheshin : me kushtrim dhe tri te shtena me arme, por edhe me lajmes.

Kushtrimet, ne mungese te mjeteve te nderlidhjes, jepeshin, ne varesi te rrezikut qe kercenonte vendin(«burre per shtepi», «me shtate e shtatedhjete» etj.), kushtrimet qiteshin(jepeshin, shpalleshin) nga kryeplaku, kohet e fundit nga bajraktari. Kushtrimet qiteshi vetem per ceshtje te medha kombetare e jo per parti politike apo gjera te tjera.Ne kanun percaktohej edhe vendi prej nga qitej kushtrimi, zakonisht ne krye te katundit.

Tubimi i njerezve behej ne vende te caktuara me pare si ne (Qafa, lendina, oborre kishash, vende kulti, lisa ne shej, qe thuhej «Logu i Kuvendit» etj.). Keshtu, p.sh., Miredita tubohej ne Sh’Pal, a ne Gryke t’Oroshit, Puka, tu qyteti i Pukes, Malesia e Gjakoves tu Vorret e Shales, Dukagjini ne Koder te Shen Gjergjit(Shosh), Nikaj e Mertur tu Kisha e Nikajvet, Mertur e Krasniqe tu Bungu i Kuvendit(Selimaj) etj.
Ne kuvende merrnin pjese, sipas qellimit kategori te ndryshme perfaqesusesish.Me tradicionale kane qene kuvendet «burre per shtepi». Ne keto kuvende burrat e bashkuem rrijn ne gjysem rrethit, zakonisht kembekryq, me drejtuesit perball, ashtu qe te mund te shofin shoqi-shoqin e, po u thirr kush, te ket shteg per me u duke nder Krene e Pleq. « Nder gjyqe e peshime krent e pleqt rrijn ne vedi e Vogjelia ne vedi.» « Krent e pleqt rrijn ne kuvend mbas prijet e tagrit.» Armet e krahut kulmoheshin ne nje vend, aty afer, gje qe do te thoshte se ishte vendosur besa e burrave e cila nuk duhej thye. Secili mbante armet e brezit. Keshtu, nisnin kuvendet duke shpalosur qellimet per te cilat ishin thirrur.
Ne pikepamje politike kuvendet e pergjitheshme trajtonin probleme te medha atdhetare, çeshtje te medha shoqerore, ekonomike, sociale etj.
Ne rrafshin etno-psikologjik kuvendet u permbaheshin parimeve atdhetare(nacionaliste) kombetare,orientoheshin ne referenca moralo-politike te mirenjohura, ne perputhje me botekuptimin, mentalitet, mendesive, nevojat e kerkesat e kohes, u pergjigjeshin deshirave e aspiratave rajonale e kombetare.
Permbajtja e tyre shquhej per atdhetarizem te theksuar. Ne rastin e Lahutes qellimi ishte te ngriheshin te gjithe, me arme ne dore per te mbrojtur vatanin kunder vendimeve te Kongresit te Berlinit dhe synimeve shoviniste te Shkjeve te Ballkanit.
Pra, kemi te bejme me synime etno-psikologjike te trasheguara nga te paret tane.
Nga motivet e brendeshme te shqiptarve, personazhe historike te Lahtes kane qene : Mbrojtja e lirise kunder pushtuesit sllavo-malazias, mbrojtja e vatrave, territoreve tona, te cilat tradicionalisht kishin qene te banuara nga shqiptaret, ruajtja e nderit dhe dinjitetit kombetar. Kranaria kombetare dhe shpirti i mosneneshtrimit perpara te huajit.
Keta ishin disa nga nxitesit, shtytesit kryesor qe i grishnin shqiptaret te hidheshin ne beteja per jete a vdekje.
Venia ne jete e ketyre idealeve te medha bente te domosdoshem zbatimin, me perpikemeri te madhe te normave etiko-morale te parashikuara ne kanun dhe te detyrueshme per zbatim nga pjesemarresit ne «Logun e kuvendit». Per korrektese citojme tekstualisht disa prej tyre : « Burrat e dheut ne kuvend rrijn t’armatisun»,«Sa te jene ne kuvend burrat e dheut, s’ ka tager(leje)kush i huej me u perzie nder ta,», « Ne kuvend, sa te flase njani, tjeret do te ndigiojne te heshtin.», «Cashtjet, qi i perkasin njij krahine mare-ase shtetit,- do te peshohen nder kuvende te pergjithme : «Burre per shpi.», « Fjala e rande nuk bahet ne kuvend»., « Kanuja s’ban(ndalon) qi te shahet kush ne kuvend; po bani kush ket pune, do te giobitet mje ne 5 desh»., «Po i tha kush kuej, se rrene ne kuvend, do te giobitet mje 500 grosh ». , «Po i a shkrepi kush kuej armen ne kuvend, shpija i digjet e sjellesi i armes grihet kuvendisht e shkon gjakhupes ».   

Ne kuvendet shqiptare, gjitheçka flitej e behej(zbatohej) kerkohej qe te ishte e matur, e peshuar mire e shprehur me fjale te qarta e sjellje fisnike : Ishin te denushme, nga opinioni dhe shoqeroheshin me ndeshkime : fjalet e renda, ofezat publike, ngritja e zerit, germushja, te bertiturit me ze te larte, sharjet, epitetet, perçmimet, ngitja e gishtit tregues, apo dores. Vleresohej e kishte kerkesa ndaj stilit te te folurit, humorit, fjalvet e shprehjeve, intonacionit, veshterimeve,shprehjevefrazeologjike, fjalve te urta, etj. Nuk ishin ne etiken e kuvende perdorimit ironia, cinizmi, fjalet poshteruese, perbuzese, nenvleftesuese, sarkazma, shakate e renda, etj.
Kuvendtari(diskutanti) qe merrte fjalen,- siç thuhej nga popullin,- qe te mos behej i merziteshem, kerkohej qe te mos hynet «me trina neper mal», nuk duhej te «çante kopalla», te mos i «mballonte pa çoban», « te mos çante derrasa,», « te linte  rend me blue nje buke» etj.
Kerkesa te tilla kishin te banin me permbajtjen e diskutimeve, permbajtjen e asaj qe thuhej dhe me kohen e shpenzuar nga folesi, me etiken fjales.. Keto kishin te benin me specifikat e krahinave, por shenonin tipare etno-psikologjike te perbashketa te kuvendeve te te pareve tane. Keto norma etiko-morale zbatoheshin ne kuvendet e Lahutes.
Per pjesemarrjen ne kuvendet e burrave kishte edhe kerkesa te tjera, me te thella. Keshtu, p.sh, thuhej qe : «Ai qe nuk di te lexoje fytyren e tjetrit, qe nuk di te lexoje heshtjen etj. nuk duhet te te shkoje ne kuvendet e burrave.»
a). Ka qene kerkes qe mendimet, idete, propozimet te shpreheshin sakte e kuptueshem per degjuesit, me sa me pak fjale te hueja(turke tj.) e shprehje te errta. Gjitheçka lypsej te shprehej drejtperdrejt, syndersy, ballas e pa hipokrizi, me ndershmeri e sinqeritet, pa prapamendime e keqdashje, pa hilera e rrena, pa ironi e sterkembesa, me drejtesi e pa interesa te ngushta, me bindje e te argumentuara, asnje here kunder interesav atdhetare dhe kunder besimit tek Zoti etj.
Vihej ne spikame permbajtja, mendimet, idete atdhetare dhe qendrimi i shprehur rrumbullak e pa frike kunder pushtuesve te huaj.
Camaj, njohes i thelle i jetes dhe traditave malesore, ne nje veper te tij sjell nje dialog, midis Currit, malesorit te zbritur ne fushe dhe mesuesit te fshatit: « E veresha ndersy me moskuptim. Edhe ai me verent po ashtu me moskuptim. « A mundesh, tha ; « mem’i lexue mendimet ne balle, ashtu si ne nji liber ? »
S’ashte nevoja sepse, ti flet.
«Ne kje, se nuk kupton diçka ma teper se sa flas, ateher nuk do te merremi kurr vesh. Thom keshtu,- vijoi Curri,- pse ju te shkolluemit kujtoni, se na te pashkollet aq sa dime flasim».
Ma vone m’a shkoqiti mendimin. Simbas ti ai, jo une, ne trute e veta ruente edhe dijen e te pareve. Kurse na tue lexue sende tjera, i kishim harr».
Ne kete dialog, bie ne sy se : Malesoret, ne kuvende, madje edhe ne bisedat me te tjeret e permbajne mimiken e fytyres, ne menyre te tille qe mos te shprehin emocione, te mos te percjallin tek te tjeret, asnje lloj informacioni per ate qe mendon : e «veresha me moskuptim» dhe ai, po ashtu «me moskuptim ».Shprehet ideja e leximit te fytyres se tjeterit, si dhe mendimet e ndersjellta te njerezve te shkolluar per njerezit e pa shkolle.
E malesoret e ruanin fort kete rregull ne kuvendet e tyre
Prandaj thuhet :
– Fjala peshon, pesha e fjales,
– Nje fjale te nxjerr ne breg ose te mbyte ne uje. etj.
– Fytyra tregon, shpesh te tratheton.
– Puna kallxon.
– Sjellja flet.
– Veprimet instingtet trathetojne etj.
b). Ne kuvendet shqiptare ishte e domosdoshme qe gjitheçka te ishte e permbajtur, e disiplinuar, e vetpermbajtur, qe nga mimika e fytyres, pantomimika e trupit deri ne detajet me te vogla : Kujdes i veçante kerkonte vetekontrolli i shprehjes(mimikes) se fytyre, rrudhave te ballit,gojes, levizjes se syve etj. Ne te njejten kohe, kerkohej qe levizjet e trupit(pantomimika) te ishin sa me kursyera si : levizjet e duarve, sidomos te kraheve, kokes, kthimi mbrapa, peshperitjet veshnevesh, komunikimet me ane te shenjave te ndryshme si mbyllja e njerit sy, pra, kontrolli i levizjeve te muskulatures se fytyres etj. Terhiqte vemendjen, per keq te qeshurit pa vend, me za te larte etj.

Kujtojme ketu, se syte e njeriut shprehin, edhe ne menyre te pavetedijeshme : emelsi, miresi, dashuri, gezim, lumturi, shprese, egersi, urrejtje, meri, zemrim, mllef, zili, egoizem, qetesi, dyshim, alarm, frike, krenari, mosperfillje, perbyzje, pabesi, cinizem, tmerr, meshire, lutje, mirenjohje, perulje, epsh, dinakeri, hipokrizi, zgjursi, burreri, guxim, mosaprovim, inkurajim, trimeri, dashamiresi, dyshim, lutje, debilitet etj. etj.
Jane keto disa nga arsyet, se perse burrat e kuvendit zakonisht paraqiteshin te mbyllur, hermetike, disi te ngurte me qellim qe fytyra dhe syte, levizjet mos t’u jepnin te tjerev asnje lloj informacioni per qellimet, mendimet, deshirat etj.
a).Fytyra e pjesemarresit ne kuvend, qofte kur ai flet, apo vetem degjon kerkohej te ishte e vetpermbajtur, te shprehte vetem qetesi, te ishte e palexueshme nga te tjeret. kjo sepse, siç dihet, fytyra e njeriut shpreh gjendje te caktuara shpirterore, P.sh., balli me rrudhat e veta, vetullat, syte, faqet, goja, buzet, mjekra, faqet, hunda, veshet, koka, muskulatura e fytyres etj., me vetedije ose pavetedije reagojne ne ate, qe thuhet, ose qe behet aty, ndryshojne formen, ngjyren( skuqen, zverdhen,nxihen), levizin, kontraktohen etj.
Krahas te gjitha ketyre pjesemarresi ne kuvend ishte e domosdoshme qe te lexonte e interpretonte edhe heshtjen e burrave. Heshtja e atij tjetrit duhet vleressua e mbajtur qendrim ndaj saj.
Kane mbetur shprehjet: Kuvend, Logu i kuvendit, kuvend burrash, kuvend historik, burre kuvendi, behet kuvend, u vendos ne kuvend etj. terma qe i perkasin etno-psikologjise.
Mentalitet e lashta, idete, normat kanunore e rregullat te cilave u permbaheshin pjesemarresit si : urtesia, mençuria, menyra se si shqiptaret e asaj kohe komunikonin e merreshin vesh midis tyre ne keto tubime, maturia ne pleqerimin, shoshitjen e bluarjen e çeshtjeve te luftes, takti e respekti per mendimet dhe personalitetin e bashkebiseduesit, kolegjialitet ne marrjen e vendimeve perfundimtare, gatishmeria per te vepruar ne perputhje me to flasin per vlera etno-psikologjike te komunikimeve e marreveshjeve te pareve tane.
Ato deshmojne per nje tradite etno-kulturor te vyer, nje model ne organizimin dhe zhvillimin e ketyre kuvendeve rajonale apo ne shkalle te gjere kombetare, tradite e cila ruan vlera aktuale edhe ne ditet tona.
Kuvendet kane qene nder perberesit kryesor te veteqeverisjes sipas zakoneve dokesore shqiptare, te ruajtura deri ne mesin e shekullit XX-te.
Traditat dokesore shqiptare pasqyrohen, nga autori i Lahutes, ne mjeshteri artistike e fryme popullore, ne kenget kushtuar Lidhjes se Prizrenit, Marash Ucit, Cun Mules, Ali Pashe Gucise, Dede Gjo’ Lulit etj. e tubime te tjera te shqiptarve.
Ne themel te ketyre kuvendeve tradicionale qendronte BESA ShQIPTARE, BESA E ZOTIT e veshtruar si norme morale dhe kod dokesor qe qimentonte e garantonte zbatimin e vendimeve qe mirreshin ne «logun e Kuvendit.»

***
Po ne çfare forme kane arritur deri me sot normat, rregullat dhe kerkesat e mbajtjes se kuvendeve te medha popullore ? Ato u deformuan qe gjate Luftes Dyte Boterore ku gjithçka vendosej me gryken e pushkes, me vone u perdoren si karikature per maskimin e qellimeve moniste te diktatorit per te arritur, deri ne nivelin, se si zhvillohen debatet politike ne Kuvendin e sotem te Republikes se Shqiperise.
Ne «Nje vezhgim mbi komunikimin tone publik…» te analistit M. Nano, midis tjerash lexojme per kacafytjet midis politikaneve tane ne Shqiperi dhe ne Kosove. Citojme :
«Jane sherre tipike shqiptare, ku tjetri sulmohet e mbulohet me fyerje e shpifje, ku goditjet jane te kalkuluara per te bere dem, alabaku se ka per gje te marre poza inteleeektuali e ku intelektuali s’e ka per gje te flase si alabak, ku gjuha e shtene ne pune eshte asgjesuese e shfarosese, ku secili pretendon se ka me vete te drejten, ku njeri nuk len asnje shteg per te bere nje negociate te sekondes se fundit me tjeterin, ku palet harrojne argumentin dhe fokusohen, veç te personi qe kane per balle, ku biografia e tjeterit eshte gjithenje nje arsye per t’mos u marre fare me çeshtjen, ku ai qe terhiqet perballe nje sjellje te dhuneshme, mbulohet me turp e thirret humbes, ku klasi, eleganca, sqima merren per dobesi etj.
Ne…shqiptaret, kudo qofshim…debatojme njesoj, d.m.th., nuk debatojme, por perleshemi. Dhe ketu kam parsysh te gjithe shqiptaret deri tek akademiket tane!
E di, mund te thuhet qe gjera te tilla ndodhin kudo, por puna eshte, se kudo gjera te tilla jane perjashtime, ndersa tek ne jane rregull». (Gazeta «Shqip» date 25 nentor, 2011).
Mos valle, e ka tepruar ky analist ? Mendoj, se jo. Ai ka shprehur nje realitet te dukshem te jetes polike shqiptare, madje duke ruajtur mjaft rezeva qe lidhen me fjalorin vulgar, epitete e pa denja si, per ate qe i shqipton dhe per ate te cilit i drejtohen, sharjet vulgare, gerthitjet, sulmet, deri tek goditjet brutale fizike etj. te pa denja per natyren e shqiptarit. Nuk gjeta diçka tjeter me te goditur per te faktuar se ku ka arritur gjendja e «Burrave te Dheut» qe na perfaqesojne ne forumet me te larta te kombit tone.
Ndersa, malesoret, per raste te kesaj natyre shpreheshin, me me delikatese si p.sh., « Mos hi me trina neper mal !», « Mos the krande kur nuk duhet ». « Mos i mallo shpatit !», «Ia qet mullini copa-copa », « I ka leshue pa çoban», «I ka mallue shpatit.» , « Mos qit krande ne zjarm !». «Mos shti gur nen rrota» ? etj, etj.
E megjithate, efekti i kesaj menyre te foluri ka qene direkt, i menjehershem, madje me rrjedhoja. 
Pra, shqiptaret ne kuvendet e tyre qe nga lashtesia jepnin shembuj pozitiv dhe modele per t’u patur zili.
Po sot, ç’fare po ndodh me politikanet tane ?! Ku po shkojme ? Perse i voton dhe i pranon populli keto deformime te traditave shqiptare dhe te sjelljes qytetare ?! Sa i vlejne ato imazhit tone ne boten e jashme ? Fatkeqesisht, ato flsain ne favor te profecise te Konices, se até qe ndertuan idealistet tane mund ta shembin politikanet e keqinje.
Para pak kohesh, ne nje debat televiziv, per kanunin e Leke Dukagjinit historiani Kasem Bicoku, specialist i historise se Mesjetes, midis te tjerash u shpreh :
«Po te zbatoheshin rregullat e kanunit ne parlamentin e sotem shqiptare do te qe nje mrekulli e vertete».
Literatura e perdorur :
1. Lahuta e Malesise. Botim i trete, Rome 1991.
2. Kanuni i Leke Dukagjinit. Nga Shtjefen Gjeçovi.(Shqip dhe anglisht). Gjonlekaj publishing Compani
Nevv York 1989, f.199-201
3. Martin Camaj. Vepra letrare 1 Apollonia, Tirane 1986 f. 87, 89
*Ne foto, autori me bashkshorten me rastin e 45 vjetorit te martesese.
Bruksel, janar, 2012

Filed Under: Analiza Tagged With: KUVENDET SHQIPTARE, Prof.as. Dr. Kole Tahiri

PREZANTIM I REVISTES “ALBANIA”TE FAIK KONICES

January 16, 2016 by dgreca

Shkruan:Prof.as. Dr.KOLE TAHIRI-Bruksel/
Per prezantimin e revistes “Albania” te Konices kemi shfrytezuar koleksionin e saj te plote, ruajtur me kujdes nga Shoqata “Iliria” e Brukselit, me kryetar intelektualin shqiptaro-belg z. D. Duraku.
Njohja me kete reviste presticioze shtron disa pyetje te clat kerkojne pergjigje:
– Cilat kane qene kushtet politiko-shoqerore ne te cilat doli ne skene revista “Albania “-Kur dhe ku u botua kjo reviste?
– Cili ka qene qellimi kryesor i botimit te saj? Cfare tematike ka trajtuar gjate viteve te egzistences se vet?
– Cfare ndikimi ka ushtruar revista ne zgjimin kombtare te shqiptareve dhe ne levizjen mendore atdhetare? Sa i ka bere ajo te njohur Shqiperine dhe shqiptaret ne opinionin evropian dhe ate boteror? Ne ç’mase idete madhore kombetare te trajtuara ne kete reviste kane arritur te realizohen ne jeten kulturore dhe historine e shqiptareve? Ne problematiken e gjere atdhetare, te shtruar 110 vjet me pare ne kete reviste a vazhdojne te ndeshen ide dhe referenca politiko-morale rilindase, te cilat vazhdojne te ruajne aktualitet? A gjenden ne te ide dhe çeshtje te pa trajtuara ende, nga studjuesit tane?
– Ne fund te fundit, çfare vlerash dokumentare-historike perfaqeson “Albania” per kulturen, gjuhen e njesuar letrare shqipe, letersine artistike kombetare dhe historine tone?
– Ne ç’mase ia arriti “Albania “qellimit patriotik per te cilin doli ne drite?
Po perpiqemi te belbezojme diçka ne pergjigje te pyetjeve te me siperme.
Qe ne kontaktin e pare, me kete reviste te bie ne sy, se ke ne duar nje document serioz, te formuluar mjeshterishte, me kopetence profesionale, shije te spikatur artistike, simbole kombetare si dhe mjete e gjuhe lerare brilante te gjetura, nga nje mendje e holle atdhetare, ne momentin e duhur historik kombtare.
Rrethanat kombetare dhe nderkombetare, ne te cilat doli ne drite „Albania“ kane qene komplekse, te tensionuara e me rreziqe fatale per shqiptaret. “ I semuri i Bosforit“ po rreshqiste, pandalshem ne gremine.
– Shoviniste fqinje kishin mprehur „dhembet“ per coptimin e trojeve tona etnike. Reformat e Tanzimatit u kishin dhene te drejten kombesive jo-turke te hapnin shkolla ne gjuhet e tyre amtare. Vetem shqiptareve nuk u njihej nje e drejte e tillle, me preteksin se ata i perkisnin sepse kombesise turke.
– Me ritme te shpejta po perhapeshin shkollat ne gjuhet turke, greke, serbe, bullgare etj. Qellimi i tyre ishte asimilimi, zhberja dhe zhdukja e shqiptareve dhe e gjuhes se tyre amtare.
– Rindindasit kishin dhene kushtrimin, percaktuar referencat moralo-polike per bashkimin kombetare dhe hapur rrugen. Ishte formuar Lidhja e Prizrenit, flaka e se ciles u shua, relativisht shpejt.
– Egzistonte nje tradite e shtypit shqiptar, jashte vendit, por, shpesh afatshkurter, me rreze te vogel veprimi, por edhe me prirje te huaja: greko-file, sllavo-file, turko-file, italo-file etj.
– Ne trojet tona etnike idete kombetare perhapeshin fshehurazi, ne kushtet e perndjekjes dhe terrorit te eger osmanist.
– Forcat anti-shqiptare luanin role te pallogaritshme kombtarisht te rezikeshme.
– „Varka“ e vogel shqiptare lekundej ne dallget e „sunamit“ te perçarjes kobzeze. Drejtimi i saj humbja e identitetit kombetar dhe fshirja e Shqiperise nga harta gjeografike e Evropes Juglindote
Ne keto kushte asfiksimi dhe stanacioni historia thirri ne skene edhe atdhetarin, erudit dhe energjik, 21 vjeçarin, Faik Bej Konica, nga nje dere e shquar e Konices.
VESHTRIM SIPERFAQESOR DHE ILUSTRATIV I „ALBANIA“!
A. Ne faqen e pare te numerit 1, vellimi 1, te vitit 1897 lexojme:
¬ Viti i botimit: VITI I PARE
¬ Cfare eshte? E perkoheshme shqip, shkruan ç’do gje, del nje here ne muaj.
¬ Emertimi: “ALBAN IA”
¬ Merret me: LITTERATURE, LINGUISTIKE, HISTORI, SOCIOLOGJI.
¬ Numri, koha e botimit: Numer 1, 25 mars, viti 1897
¬ Permbajtja: dhene ne nje kuadrat ne shqip dhe frengjisht
¬ Dy tri fjale si parathenie……………… REDAKSIA
¬ Armiqt’ e Shgiperise……………….. THANK SPIRO BEG
¬ Vjersha……………………………… THOMA ABRAMI
¬ Lulia e malevet……………………… HASAN AGA
¬ Per Kasandren(frengjisht)…………… RONSARD
¬ Lajthimi…………………………….. NJE PERMETAS
♣ Per themelin e nje gjuhe letrarishte shqip T. S. B.
¬ Deftimshkruarat e vjetersise mbi rrenjet e kombit. HOMERI
Ne dy anet e kuadratit, ku eshte vendosur permbajtja e lendes, jepen dy citate: njeri greqisht(Asius Samos) dhe tjetri anglisht(Lord Bajron). Nen citatet e mesiperme jane vizatuar dy kallxa, gruri te cilat, perveç vlerave sombolike krijojne edhe harmoni estetike te fages se revistes. Vijojne:
> KRYE-SHKRONJES(Drejtori) THANK SPIRO BEG(anash,majtas).
¬ SHKRONJES-ARKETAR: VISKA BABATASI(anash, djathetas)
¬ Adresa e redaksise: “BUREAUX DE LA REVUE ALBANAISE:
87, RUE SAINT-BERNATD, 87
A BRUXELLES
1897
Qe nga numri 9 i vitit 1897, nen emertimet e me siperme, me shkronja te medha, rishpaloset qellimi i se perkoheshmes, bashke me nje lutje per memedhetaret:
“Qellimi i se perkoheshmes “Albania” eshte ky: te shuhen lufterat, te mos derdhet me gjak ne Shqiperi, po te kete paqe dhe bashkim, e me urdherim te Lartmadhesise Tij Sulltanit edhe me ndihmen e Zotit Math te behen shkolla shqip dhe kombi shqiptare te veje perpara ne dituri dhe ne miresi dhe te kuptoje ku jane interesat e tij te verteta”. (Shenim: Konica, ne fillim ka pasur nje fare besimi tek Sulltani, por me vone e ndryshoi kete mendim, aq sa u denua qeveria osmane me vdekje, ne mungese.( K.T.).
Kjo shpallje perseritet ne te gjith numrat qe pasojne, deri ne fund te vitet 1897. Ne numrat e viteve te mevoneshem, ky shenim eshte hequr nga redaksia.
B.BALLINA E NUMRIT PARE, VITI I DYTE I BOTIMIT 1898.
– Ne sfondin e nje balline me ngjyre jeshile te mbyllet, qendron figura e nje shqiptari toske, ne kembe, pak te hapura, ne doren e djathet mban pushken e gjate, mbeshtetur ne toke, perpara kembeve, doren tjeter e ka vendosur siper nje liberi, te hapur, ku gjenden, te vizatuar edhe 2-3 instrumente shkencore.Ne kostumin kombetare te luftetarit terheqin vemendjen fustanella e gjate, e bardhe, tipike shqiptare dhe jeleku karakteristik. Figura mbulon, pothuajse tere faqen e revistes.
– Ne sfond, pas kokes se luftarit, ngjeshur edhe me armet e brezit ndriçon dielli (personifikim i lirise), rrezet e te cilit valviten, ne formen e (flakeve)gjarperinjeve duke forrnuar nje kurore e cila mbulon tre te katertat e pjeses se siperme te ballines. Me germa te medha ne secilen rreze lexohet “ALBANIA”.
– Ne anen e djathet, siper paraqitet nje steme e familjes princerore te Kastrioteve.
– Ne kendin e poshtem, te po kesaj ane gjendet portreti i Skenderbeut me kostum kombetare, me perkrenare ne koke, i rruar, me mustaqe.
– Tabloja mbyllet me nje shirit te bardhe, i cili zgjatet qe nga kemba e luftarit, vazhdon perposhte kornizes dhe ngrihet deri ne lartesin e syve te portretit te heroit. Ne shirit eshte shkruar: Gjeregj Kastrioti i thanun SKENDERBEG.
– Ne anen e djathet, perpara luftarit te lirise duken, ne sfond (veshtire te dallueshme), male, nje lugine, dy ullinje, rrahur nga stuhiat dhe nje skice e vogel luftimesh me shpata,
– Terheqin vemendjen, ne keto dy portrete : pamja fizike dhe fizionomia : mimika, syte, veshtrimi, balli, nofullat, goja, muskulatura e fytyres, ne tere pamjen e tyre shprehin ndjenja : fisnikerie, butesie, humanizmi, harmonie, dinjiteti, bukurie etj., te denja per qyteterimin evropian. Te dy portretet, pa sforcim, apo ashpersi, (per te cilen akuzohen shiptaret), trasmetojne tipare te karakterit shqiptare: burreri e vendosmeri, siguri, perqendrim, qetesi, vullnet, besim ne vetevete, durim, trimeri dhe vetepermbajtje.
Pra, jane dhene me mjete figurative, mjetet kryesore te cilat u duhen shqiptareve per te fituar lirine: Armet, librat, dituria, heroi kombetare, simbolet dhe bota e pasur, e civilizuar e qytetarit te kohes.
– Ne kendin e majte siper, me shkronja te medha eshte shkruar frengjisht: REVUE, ne kendin tjeter, siper BJ-MENSUELLE.
Ballina paraqitet e mbingarkuar, por me proporcione perfekte e qartesi pamjeje, bere nga dora e artistit shquar belg, Paul Noucquet, sipas idese se Konices.
Siç eshte thene, çdo vellim eshte i perkthyer edhe ne frengjisht.
C. BALLINA E DYTE, NISUR NGA VITI 1900
Ballina e revistes, ne vitet e mevoneshme ka ngjyre te verdhe. Ne pjesen e siperme te saj jepen: Vellimi, p.sh. XI 1907 XI Volume. Me poshte, me shtrirje ne tere faqen eshte shkruar: A L B A N I A. Nen kete titull, ne dy kollona shkruhet ne shqip dhe frengjisht: “E perkoheshme shqip. Del dy here ne muaj. U themelua me 1896”.
– Ne qender, ne sfondin e zi te nje drejtekendeshi, me gjatesi nga lart-posht eshte vizatuar nje SHQYT(steme). Ne mesin e tij spikate shqiponja, midis krereve te se ciles ngrihet nje flakadan. Dorezen e tij e mbeshtjell nje shirit i vogel, ne te cilin eshte shkruar “UNITAS”. Thirrje per bashkim te shqiptareve te çfaredo feje apo krahine qofshin ata.
– Gjoksi i shqiponjes bulohet nga nje perkrenare, ne cepin e majte, siper te se ciles varet nje kryq i zi. Nje shirit i bardhe, siper perkrenares mbeshtjell trupin dhe perfundon ne te dy anet e qafes se shqiponjes, duke i lene krahet e lire, gjysem te mbledhur. Ne te eshte shkruar: „ALBANIA“. Ne te dy anet e shiriti aty prane qafes shkruhet , majtas: anno dhe ne te dhjathten: 1896 – Dy kthetrat e kembeve mbajne nje shirit te bardhe, varur, ne forme harku mbi te cilin eshte shkruar latinisht: “UNGUIBUS ET ROSTRIS”, i shqiperuar do te thote: “Shqiponja dykrereshe i ruan te drejtat e veta me sqep e kthetra”.
– Ne te dy anet e drejtkendeshit te zi lexohet ne shqip(majtas) dhe frengjisht(djathetas): “Te mbahet e rritet kombesia. Te lerohet e zbukurohet gjuha se gjuha eshte shenimi i kombesise. Te permiresohet gjendja e popullit, se, kur nuk eshte i vobeket populli kombesia mbahet e tere e forte dhe e lire”.
– Me poshte shenohet, po ne dy gjuhet e me siperme: Vjersha, kenge te popullit, gjuhesi, histori, shkence dhe te reja.
– Ne fund te faqes shenohet adresa e re ku duhet te dergohen: letrat, ndihma, pajtimet etj.“To the Editor of „Albania“ 3, Oakly Crescent, City Road, London, E. C.“
Ne secilin numer te volumi 2, viti 1898 eshte perdorur edhe nje gravure e veçante. Ajo gjendet ne kendin e majte te faqes se pare te revistes, larte, brenda nje katerkendeshi i cili ze nje te katerten e faqes. Aty jepet nje are-ugar, qielli i kalter me nje re te bardhe dhe kodra, prapa se ciles, dielli qe po lind shperndara rrezet mbi horizont. Keto elemente jane dhene prapa figures muskuloze te bujkut, figure e cila te kujton statujat e antikitetit grek. Bujku, me doren e djathet te shtrire anash, ne ecje e siper hedh faren ne are qe pret te mbillet. Figura shprehe shprese per korrjet e ardheshme. Siper ketij drejtkendeshi shenohet, me shkronja te medha titulli simbolik: “Mbillni qe te korrni“! Ne fund te tablos, majtas jepet emri i piktorit: P. Noucquet dhe ne krahun tjeter „A mon ami Faik beg Konitja. Po ne kete faqe, vazhdon kryeartikulli i numrit, e keshtu me radhe numtat e tjere deri ne fund te vitit 1898.
– Ne numrat e kesaj reviste ndeshen pak fotografi te disa personaliteteve kombetare, figurash historike, albanologesh,etj. si p.sh., Ismail Qemali, Fan S. Noli etj.
– Ne mbyllje te ketij prezantimi shtojme, se revista, ne vitin e pare, ne çdo numer ka patur nje fashikull e pak, d.m.th. 16 deri 24 faqe. Ne vitet e mevoneshme, çdo numer ka dalur me 2, ose me tre, e madje, ne ndonje raste edhe me 4 fashikuj, d.m.th., perkatesisht me: 32, 48 dhe deri 64 faqe. Formati i revistes, qe nga viti i dyte ka qene:23.5 x 17.5. Faqosja e secilit numer, qe nga numri i pari e deri ne fund mund te sherbeje si model imitimi edhe ne ditet tona per revista te kesaj natyre.
A.  VESHTRIM STATISTIKOR I REVISTES “ALBANIA”
¬ Viti i themelimit!- 1896.
¬ Data e daljes se numrit te pare!-25 mars 1897.
¬ Vendi i botimit! A. Nga 1897 deri ne prill te 1902 Ne BRUKSEL.
¬ Nga viti 1902 deri me 1909: Ne LONDER
¬ Ideator, drejtor dhe botues!rank Spiro Beg.
¬ Motoja e revistes: ” Mpron te drejtat e kombit Shgiptare”!
¬ Sa here dilte? Dilte nje here ne muaj. 
¬ Sa vite ka vazhduar te botohet? Eshte botuar 12 vjet pa nderprerje.
>Sa numra kane dale? 144 numra, me afro2500 faqe, secila ne dy kolona, ne 12 volume.
Rubrikat: LITERATURE, LINGUISTIKE, HISTORI, SOCIOLOGJI
¬ Nenrubrikat:
¬ Vjersha:Gjithesejt-307 me 3578 vargje.
¬ Kenge te popullit:Gjithesejt: 85 me 1444 vargje.
¬ Perralla dhe perralleza:Cope 30.
¬ Histori, filozofi:Studime historike: 73.
¬ Letratyre e huaj:Perkthime, shkrime 17.
¬ Letratyre dhe gjuhe: Krijime, studime, polemika etj.: 159
¬ Shkence, çeshtje ekonomike: Shkrime: 56.
¬ Propogande kombetare: Kryeartikuj (7) e shkrime te tjera: 223.
¬ Politike, lajme te reja, tetra etj. Gjithesejt: 334.
¬ Zera gjithesej: 605
– Nenrubrika, sipas rastit kane levizur ose kane munguar.
– Bashkepunetore: Mbi dhjetra e dhjetra autor shqiptare (me pseudonime), rilindas te shquar, perfaqesues te shquar te besimeve fetare, intelektual te rinje, nga te gjitha trojet etnike shqiptare dhe nga diaspora e shtrire ne kater kontinente. Midis tyre : Naim Frasheri, Gjergj Fishta, Luigj Gyrakuqi, Aleksander S. Drenova, Filip Shiroka, Hile Mosi, Kostantin Sh.Gjeçovi, Zef Skiroi, Murat Toptani, Fan S. Noli, Pashk Bardhi, Aleksander Xhuvani, Kole Kamesi, Ndoc Nikaj, Mit’hat Frasheri, Mati Logoreci, Anton Xanoni, K.J. Trebicka, Viske Babatasi, Kristo P. Luarasi, Ibrahim Temo etj.
Bashkepunetoret e huaj jane : belgj, francez, anglez, gjerman, kroat, polake, danez etj. Per te argumentuar origjinen e shqiptareve Konica u referohet autoreve te vjeter : Homeri, Herodoti etj., shkencetareve evropian bashkohore, albanalogeve te shquar etj ?
– Qendrat e shperndarjes: Bruksel, Londer, Lajpcig, Paris, Vjene, Trieste, Venedik, Athine, Filipopoli, Kairo, Aleksandri, Stamboll, Bukuresht, Halle(Gjermani)
Shtrirja ne kohe:Nga 1897 deri me 1909.

Hapsira gjeografike: Kontinentet e Evropes, Azise, Afrikes dhe SH.B.A.
Prof. Dr. K O L E T A H I R I
¬Bruksel, Mars-20- 07
***
R e v i s t a “A L B A N I A” D H E K O H A”*
– Paqitja, qofte edhe ne vija te trasha e qellimit, ideve themelore, permbajtjes, rrugeve e mjete-ve qe perdoren ne kete reviste per zgjimin kombetar te shqiptareve eshte nje ndermarrje e vesh-tire. Ajo do te kerkonte kohe te konsiderueshme studimi, nga specialiste te fushave te ndrysh-me.
– Qellimi i botimit te revistes formulohet ne menyra te ndrysheme, si, p.sh.: “Te mbahet e te rritet kombesia. Te lerohet gjuha se gjuha eshte shenimi i kombesise. Te permiresohet gjendja e popullit, se kur nuk eshte i vobeket populli kombesia mbahet e tere e forte dhe e lire”. Ne numrin 9, te vitit 1897 ndeshim: “Qellimi i se perkoheshmes “Albania” eshte ky: te shuhen lufterat, te mos derdhet me gjak ne Shqiperi, po te kete paqe dhe bashkim,…, te behen shkolla shqip dhe kombi shqiptare te veje perpara ne dituri dhe ne miresi dhe te kuptoje ku jane interesat e tij te verteta”. Diku tjeter percaktohet si moto e revistes: “Mpron te drejtat e kombit Shqiptare!” Me poshte, theksohet se: “Kombetaret Shqipetare kane nevoje per nje organ i cili te mbetet ne çdo ndodhje besnik tek ideali Shqiperia per Shqipetaret,- dhe kane aresye te shprehin se do te gjejne te “Albania” trupesimin e ndjenjave te tyre”.
– Problematika qe trajtohet eshte sa e gjere, aq dhe e pasur. Duke e pare ne teresi kete veper prej 12 vellimesh, me afro 2500 faqe, me shumesine e ideve e çeshtjeve qe trajtohen, me paraqitjen dhe analizen ne rrafshet sinkronik e diakronik rezulton, se kemi te bejme me nje encikopedi te vogel te botes shqiptare, te kultures dhe histories sone,
– Do te perpiqemi, te sjellim diçka:
a). Nga programi i “Albania”dhe ne ç’mase eshte realizuar ky program?
b). A ruajne aktualitet ato ide, tani qe kane kaluar 110 vite nga botimi i kesaj reviste?
Referencat do te jene autentike, ashtu siç ruhen ne koleksionin e “Albania”. Atehere:
1. Per gjendjen e mjeruar, injorances dhe varferise te cilen, pushtimi shumeshekullor osman i kishte katandisur shqiptaret Konica shkruante: “…, se gjumi qi na ka zene eshte kaqe i rende, sa dhe fasha nga kurrizi ne na nxjerrçin, nuke do t’i ndjejme”. Eshte ky shkaku qe ne “Albania” jepen thjeshte, qarte, lehtekuptueshem dhe sakte shkencerisht mjaft koncepte baze, ide, teori etj. si bie fjala: komb, liri, liri e vetedijes, bashkim, tolerance, qyteterim evroperendimor, mesimi politik etj, etj. Konica, p.sh., theksonte se: (?? **Te jepet edhe termi Komb mendaonje shenim) “Liria eshte te mundet njeriu: 1, te besoje ç’i do zemra; 2, te thote ç’i do zemra; 3, te shkroje ç’i do zemra; 4, te beje ç’i do zemra, veç ato qe jane kunder lirise se njeriut tjeter”. ( ! ** Te behet nje nderhyrje per shtemberimet e sotme: arbitraritetin, arrogancen, kriminalitetin, intolerancen, anarshine, shkeljen e ligjeve, cenimi i jetes dhe dinjitetit te te tjereve etj.
2. Problemet e medha me te cilat perballej kombi, jo vetem ngrihen, por jepen edhe rruget e mjete per zgjidhjen e tyre.
– Keshtu, p.sh.,ne “Albania” insistohet se: “Me e madhia nevoje per ne Shqiptaret sot per sot eshte bashkimi. Pa bashkim nuke vetem kurr s’kemi per te vajtur perpara, po as do te na quajne komp bota”.
– “…Eshte nevoje qe Shqipetare te mençur te kuptojne, qe feja eshte nje gje veç kombit, qe para te jemi te krishtere a muhamedane, jemi te gjithe Shqiptare, rrojme te gjithe ne Shqiperi, dhe perdorim te gjithe nje gjuhe. Dhe Shqiptaret e mençur e te urte qe kuptojne kete gje, kane per detyre t’u japin te tjere Shqipetareve t’a kuptojne dhe ata”….”Le te nisim pra, qe sot, gjithsekujt sa i mundet, kete bashkim aq te mire per perparimin tone. Te duhemi te gjithe si vellezer; te mos kursejme as voitje as te holla per te mbjelle dashurine midis bijeve te Shqiperise”.
– Ja se si u drejtohej revista shqiptareve me se 100 vjet me pare: “Vellezer Shqiptare! Miaft rrojti e gjora Shqiperia jeten e Kurmit(fizikut); duhet edhe ajo te nisi tani te roje jeten e mendes (la vie intellectuelle). Jeta e mendes eshte te hapim te tere zemrat tona, te flasim vellazerisht njeri kundrejt fjales se tjaterit, te kuvendojme si njerezit te qyteteruar qe mblidhen te leftojne me fjale per ideat e tyre. Mos besoni se keshtu do te largohi njeri tjaterit! Per kundre, do te qasemi me shume, se do te njihemi me mire, s’do te kemi mendime te fshehura, dhe do te kuptojme qe te tere jemi te lidhur me dy lidhje te arta: desherimi i se Vertetes e desherimi i Shqiperise”.
– Edhe revista, thoshte Konica duhet te jete e tille ku njerezit shkembejne mendimet e tyre: “ E Perkoheshmja, duhet te jete si pazar,- nje pazar ku gjenden njerez te pasur, njerez te vorfere, gra, burra, djem, te krishtere, muslumane, te pafe, te tere tok, dhe duke kuvenduar, mirren vesh per mbrothe’e punerave tyre”.
– Terheq vemendjen MODELI i shkelqyer i BASHKIMIT e BASHKEPUNIMIT te intelektualeve e memedhetareve shqiptare, qe arriti te realizoje Konica per nxjerrjen e “Albania” organ mbareshqiptare.
– Edhe me figuren, vepren, shembullin, krenarine per origjinen, me punen dhe tere jeten e vet, Konica dha nje model te shkelqyer prej memedhetari te perkushtuar, model i cili, ne gjirin e emigracionit shqiptare vazhdon te mbetet i pa arriteshem.
– Veshtroni, se ç’behet me Shqiperine e shqiptaret sot e gjithe diten! A nuk eshte rasti per te kujtuar profecite proverbiale te te madhit Faik Konica: “Armiqet me te medhenje te shqipetareve jane vete shqiptaret!”dhe “Shqiperine e formuan idealistet dhe do ta prishin politikanet e keqinje shqiptare”! (Nen vizimet K.T.) A keni ndjekur se ç’po bejme politikanet e sotem shqiptare (te majte e te djathet) per te realizuar nje pale zgjedhje per pushtetin vendor ne Shqiperi? Vezhgoni “kulturen e tyre demokratike” te komunikimit edhe tani qe kane kaluar 16 vite “demokraci”!
– Nuk mund te mos ndalemi pa iu referuar perseri Konices. Ne, insistonte ai duhet te punojme sipas mesimeve te histories: “ Shqiperia nuk eshte nje shkemb qe te beje ç’te doje, e pa-vene re dhe e pa-pyetur. Ndodhet ne Evrope, dhe nuk mund te rroje perveç ne u sjellte pas parimeve evropiane. Vetem sharlataner, pianecer, dhe te prishur mentsh, mund t’i keshillojne popullit shqiptare te sillet pas menyres se princ Tuanit dhe te grusht-dhenesve te Kines. Jemi ne Evrope. Jemi ne Ballkan. Si u çliruan popujt e tjere te Ballkanit? Duke thelluar historine e çlirimit te tyre, do te gjejme programn e çlirimit t’one.
– Tani,ne qofte se e kendojme me kujdes, dhe te shkoqitur, historine e zene ne goje, shohim se keta popuj u çliruan ne ate mase qe u treguan te pjekur ne mesim politik. Kur nisen patriotet grek, ne krye te shekullit te XIX-te, t’i luten Evropes t’i çliroje, gjithe bisedimi ish rreth e rrotul pyetjes: A jane Greket miaft te perparuar ne mesim politik (eduction politique) sa te jene te zotet te vete-qeverisen?” Duke vazhduar me poshte Konica theksonte, se Mesimi Politik eshte kudo dhe kurdohere paleca e çeshtjes”. (Nenvizimet jane te Konices). Pak me poshte vazhdon: “Ne qofte se i permbledhim te gjitha argumentet e vena perpara tash tri-dhjet vjet, kunder çlirimit te Shqiperise….munde t’i permbledhim ne nje: “Shqiperise i mungon mesimi politik.
– Na rezulton, sipas “Albania” rrugen e mesimit politik te qyteteruar e kane kuptuar drejt dhe zbatuar, vetem dy politikanet e medhenje shqiptare: Ismail Qemali dhe Ibrahim Rugova.
Te gjitha te sharat e armiqeve dhe qortimet e miqeve permblidhen po aty! Thene ne terminologjine e sotme na mungon kultura demokratike.
Keto i shkruante Konica ne revisten “Albania”ne vitin 1907.
3. Nje tjeter veçansi e revistes “Albania” eshte, se tematika e saj perseritet, pothuajse nga numri ne numer. Por, çdohere, rimarrja behet ne kendveshtrime, nivele te reja, me detyra e forma te tjera duke nisur qe nga formulimet ne tituj, si p.sh., C’eshte kombi?, Cka do me thane komb?, Kombi dhe feja etj. e deri tek permbajtja, argumentet qe sillen, problemet, rrugezgjidhjet etj. Aty, mjeshterisht shmagen perseritjet dhe zgjerohen e pasurohen idete si edhe mjete e realizimit te tyre.
4. Per thellesin, saktesine shkencore dhe pjekurine e mendimeve dhe rrygezgjidhjeve qe rekomandohen ne kete reviste deshmojne mjaft te dhena. Aty levrin mendimi i kualifikuar dhe talenti i mbi 120 intelektualeve nga te gjitha trojet shqiptare, me bagazhet e tyre kulturore, dhene brenda nje kohe 12 vjeçare.
Ne reviste terhiqet mendimi dhe pervoja e mendimtareve me te shquar te diasporas si dhe i miqeve te shqiptareve, albanologeve te mirenjohur, deri tek antropologet e medhenj etj.
5. Ne kete reviste trajtohen, jo vetem problemet e kohes midis dy shekujve, por edhe ato te nje strategjie te larget kombetare, p.sh., “Albania” insistonte qe, shtetit te ardheshem shqiptar i takojne te gjitha ato territore ku flitet gjuha shqipe, perfshire Kosove, Cameri etj., ose, p.sh., çeshtja e gjuhes se njesuar shqipe e te tjera probleme te cilat jane future ne rrugen e zgjidhjes, por, per nje pjese te mire te tyre zgjidhjet kane qene politike, gjysmake e shpesh te padrejta. Kujtojme ketu problemin e trojeve shqiptare te lena, padrejtesisht jashte kufijeve shteteror te Shqiperise etj.
6. Nder problemet me natyre sociologjike eshte edhe çeshtja e emancipimit te femres shqiptare. Konica jep ndihmes te shquar per kuptimin e drejte filozofik te problemit dhe hap horizont per zgjidhjen e tij? Per kete qellim Konica perkthen pjeset perkatese nga filozofi gjerman Shopenhauer dhe sjell plot shembuj nga lirite e te drejtat qe gezonte gruaja ne vendet e perparuara te Evropes, Amerikes etj. Duke folur per gruan shqiptare Konica theksonte: “ Ne komb t’one, duket se tere hollesia e mendjes dhe e zemres, tere bukuria e karakterit dhe sjelljes, i kane rene per meras(pjese) gruas”.
7. Le t’i referohemi bashkepunimit te fruteshem te Konices me miqet belgj per nxjerrjen e revistes dhe per çeshtjen kombetare.
– Skulpetori i mirenjohur belg, Paul Nocquet (bashkepunetor i se Perkoheshmes per fytyrat) ka punuar dy ballinat (kapertinat) e “Albania” te cilat jane perdorur ne te gjithe numrat e saj si dhe mjaft gravura, skica e pamje te tjera. Bashkepunimi ka qene i tille sa qe belgu, ne njeren prej gravurave, krahas emrit te vet shenon edhe” A mon ami Faik Konitza”.
– Me shume dashamiresi, drejtori i te fameshmit “Institut Geographique” te Bruselit, Zoti Elisee Reclus ndihmoi Konicen duke ngarkuar gjeografin z. Bertrand dhe kartografin M. Patreson, te cilet punuan tre muaj per te bere, te paren “Harte te Shqiperise”.
– “Zoti Maurice de Waleffe, nji pendetar i njohur, shkrues te gazetat e perditeshma “L’independence Belge” e “Le Messager de Bruxelles”, shpalli ne kete te funtme, me 27 te marsit(1900), nji artikll, nen titullin “Ata Shqipetaret e eger!- nji Shqipetare ne Brusel”. Ne kete artikull,qi eshte ne kuvent me kryeshkruesin e Albanies, Zoti de Waleffe tallet me ata qi thone se Shqipetaret jane t’eger, e rrefen pse ka mbetur mprapa Shqiperia e ç’te drejta kerkojne atdhetaret e vendit t’one.”, “… e i a dime per te mire qe u-mundua te rrefente te drejtat e kombit shqiptar”.
– Dihet, se z. Victor Henry, profesori i gjuheve orientale ne Unversitetin Katolik te Leuvenit arrin ne perfundimin, se perpara greqishtes se vjeter duhet te kete egzistuar nje gjuhe tjeter, me e hereshme, pellazgjishtja prej se ciles buron gjuha e sotme shqipe.
– Eshte faji dhe injoranca jone qe bejme, aq pak perpjekje per t’a njohur opinionin belg me Shiperine, Kosoven dhe shqipetaret qe banojne ne Belgjike! Ne kete mefeshesi tonen, gazetaret shkruajne per ato qe ndeshin ne rruge, d.m.th., per kriminalitetin shqiptare dhe per fatin e prostitutave shqiptare. A eshte e drejte qe te perfaqesohemi vetem me keto dy kategori tonat, te cilat, fatkeqesisht shqetesojne belgjit bemires e demokrat, ketu ne vendin e tyre? Mendojme se JO! dhe perseri JO! A nuk ka vend ketu per te mesuar nga shembulli i Konices dhe i “Albania”? Mendojme se PO! Madje, shume !
– Me revisten ”Albania” kane bashkepunuar edhe shkrimtare, albanolog, dijetare te huaj si Guillaume Apollinaire, Pierre Bayle, Emile Legrand,Tullio Erber, Jan Urban Jarnik, Theodor Ippen, Albert Thumb, Jules Oppert, Michel Breal, Max Muller, Julios Pisko, Holger Pedersen etj.

Na terhoqen vemendjen ne kete reviste:
a) Konica, per çdo ide, apo problem qe trajton zgjedhe edhe MODELET me te mira, te cilat ua rekomandon shqiptareve per arritjen e qellimit kombetar. Ai ndalet ne shembuj e fakte te llojllojshme, konkrete e bindese se bashku me mbeshtetjen historike e teorike. Modelet qe sje-lle Konica jane modele shtetesh te vegjel si Irlanda, Danimarka, Belgjika etj., modele qeverisjesh demokratike, modele mbreterishe te vogla, vendesh te cilat ecnin ne rrugen e zhvillimit, perparimit e qyterimit te kohes.
b). Shqiptaret, ne udhekryqet e tyre historike, per arritjen e çlirimit kombetare u gjenden perpara dy RRUGEVE, te kunderta, te cilat Konica i quan shkolla:
– a) Shkolla e rruges te armatosur. Per kete Konica thote: “E para shkolle nxe (meson) se po te vriten ata qe i kundershtohen lirise kombetare, ahere do te çlirohemi pa dyshim, se s’ka kush te na ndaloje. Ne te tjera fjale, kjo shkolle, nuk njeh tjater udhe per çlirimin, perveç se assassinate te veçanta per sot, dhe te gatiturit ne vrasje te pergjitheshme a massacre per nesre”.
Me poshte Konica vazhdon: Eshte e vertete se shkolla qe predikon, si nje systeme kombetare, assassinatet sot, nje massacre a vrasje te pergjitheshme neser, kerkon vetem te marre rendesie ne sy te guvernes turke duke derdhur gjakun çurke”. Per kete shkolle,- vazhdonte Konica jane karakteristike: “Ripi, burgu, syrgjyni, konfiskatsioni,…” dhe arrinte ne perfundim se : “Andaj,duhet t’a shikojme, jo si nje rrezik te koheshem i cili do te shuhet vetiu, po si nje rrezik te perseritur dhe te vendosur,- si nje rrezik, si nje turp, si nje plage, si nje murta te gjithenjeshme”. (Nenvizimi K. T.)
– b).“Ne kundershtim me kete shkolle katilesh dhe sharlatanesh, qendron nje Shkolle e Dyte, e cila beson se çlirimi i nje kombi, si çdo gje tjeter ne bote, mund te arrihet vetem me methudhe. Cila eshte methudha ketu? Jo tjater, se te punuarit pas mesimeve te histories”. Pra, eshte fjala per rrugen politike, paqesore, demokratike, te matur, diplomatike. Konica ishte i rrahur mire me keto probleme, sepse ne qender te vemendjes kishte çlirimin e kombit te vet.
– Prandaj theksonte: “ Trajtimi ( krijimi) i nje Shteti eshte nje e bere nerkombetare, “acte international”; dhe nuk arrin qe nje komb t’i thote vetes Shtet, po duhet t’a njohin edhe Shtete e tjera per te tille.
Te njohurit e nje Shteti te ri eshte nje ngjarje e madhe, se ngjet te cenet edhe interesat e shume kombeve te tjera”.
– Kerkesa imediate eshte qe t’i thuhet ndal rruges ushtarake, do te thonim Lindore, sllavo-komuniste, nga njera ane dhe te perqafohet, rruga e mençur, e ekuilibruar, paqesore, e kultu-ruar, polike, diplomatike, arsimore dhe demokratike, te rruges se propogandimit brenda vendit e te nderkombetarizimit te ceshtjes shqiptare, te gjetjes se miqeve, perkrahes te çeshtjes sone, d.m.th., te shfrytezimit te mundesive qe krijon rruga parlamentare, nga ana tjeter.
– I madhi Faik Konica, para më se nje shekulli, pa medyshje zgjodhi te dyten, d.m.th., rrugen e qyteterimit perendimor, qyteterimit evropian.
– Mbi te gjitha, veçanesia historike, monumentale, e revistes “Albania” qendron ne ate se: orientimi, fryma, qellimi, modelet, rruget qe duhen ndjekur, absolutisht gjithçka eshte e lidhur me qyteterimin perendimore. Ne çdo “qelize” te kesaj reviste shprehet, misherohet, analizohet e zberthehet mentaliteti, shpiri dhe bota e qyteruar perendimore.
Sa per ilustrim: Te veme ne flamurin tone,- kushtrimonte Konica,- parullat e medha franceze: “barazi, liri, vellazerim!”. Konica rekomandonte: rrugen paqesore, konsesusin, tolerancen, mesimin politik, shqiptarine mbi gjitheçka, lirine dhe te drejtat e njeriut, lirine e vetedijes, te shoqerise, gruas, etj. tipike per jeten e shoqerise perendimore. Konica, nepermes “Albania”, ju kujton shqiptareve mesimin, qe Victor Hygo u jepte francezeve: “ Shpetoni- si te dredhur nga terbimi- vendin tuaj nga roberia, emrin tuj nga turpi!”, u perseriste thirrjen e Dantonit: “Guxim, prap guxim, gjithenje guxim!”.
– Konica duke i njohur memedhetaret me kulturen perendimore i ftonte shqiptaret te mos derdhin me gjak me njeri tjaterin, te mos vriten me per dhjame qeni per te huajt, por t’u
kthehen puneve, paqes e qetesise. “ Duhet pune, pune dhe pune,- keshillonte Konica dhe shtonte me poshte: “ Fjales pune t’i lidhemi me mish e me shpir!”.
– Me “Albania”, – thoshte Konica synojme qe t’i bejme: “…bashkatdhtaret t’ane te kuptojne se ka ne jete pune me te bukura, se vrasja nga prapa, shtypja e te dobetit, vjedhja, çpifja, dinakeria;- me nje fjale, ne e perdoreçim kohen qe na mbetet, jo duke qyteteruar kombin shqipetar, po duke e vene n’ udhe te qyteterimit: atehere do t’a kemi vene ne udhe te çlirimit, dhe mund te kemi shprese se do te veje mbare”.
– Konica, ne “Albania” pa medyshje per gjitheçka i drejtohej qyteterimit Perendimor. Keshtu, insistonte per alfabetin latin, bazohej ne modelin e letersise franceze, keshillon qe te rinjet te shkolloheshin ne vendet perendimore. Ai orientohet, deri ne shpirtin e humorit anglez, sarkazmen franceze, lirizmin italian e keshtu me ralle.
– Nuk eshte e rastit qe, Konica mbeshtetej, aq shume tek Shkodra, kultura e historia e saj, si panteon i kultures perendimore. Jo me kot “Albania” mbeshtetjen me te madhe e gjeti tek kolonia shqiptare e Egjyptit, sepse Egjypti ishte me larg Stambollit dhe me afer Evropes.
Konica u bente thirrje bashkatdhetareve qe “te vime ne ment!”, te zgjoheshin nga gjumi i rende!, te ktheheshin e te perqafonin Qytererimin Perendimor! Per ndyshej, paralajmeronte ai, do te jemi te humbur.
– Konica, gjate atye viteve qe drejtoi “Albanian” ka kryer aktivitet te gjithaneshem, plot shpresa te suksesesheme ne favor te çeshtjes shqiptare. Ai ka shfrytezuar te gjitha mundesite, njohjet e shumeta personale direkte dhe organet e shtypit te huaj per te krijuar nje atmosphere, sa me te favorshme ne qarqet e huaja diplomatike per te drejtat e kombit shqiptare.
– Keto ishin disa nga deshirat dhe aspiratat e shqiptareve te shprehura dhe rekomanduare 110 vjet me pare ne revisten “Albania!”.
– Te nderuar lexues! Merrni ne duar, sipas perkatesise besimtare dhe deshires Biblen apo Kurhanin, se bashku me objektivitetin shkencore, logjiken e ftofet dhe zemren tuaj atdhetare, larg paragjykimeve politike e ideologjike dhe pleqeroni:
– Cilat nga keto ide e strategji te cilat permenden nga Konica ne “Albania” nuk jane aktuale, sot e kesaj dite per te gjithe shqiptaret kodo qe ndodhen?!!
– A nuk flasin ato per gjenialitetin e ketij shqiptari te madh, te mohuar nga diktatura enveriste ?!
– A i ka sherbyer çeshtjes kombetare angazhimi i tij atdhetar, se bashku me tere krijimtarine artistike e shkencore mbi gjysem-shekullore?
– A nuk kemi te bejme ketu me nje veper e cila, jo vetem duhet te rizbulohet, te ribotohet, si monument kulture, por edhe, mbi bazen e saj te hartohen programe e strategji afatlargeta kombetare?
– Akademite e shkencave te Tiranes e Prishtines a e kane hartuar ende nje platforme, me te plote mbarekombetare, se sa ajo, qe eshte dhene, me aq largpamesi ne revisten “Albania”?
– Per keto, e plot te tjera te kesaj natyre te fton dhe te nxit Konica me vepren e tij “Albania”, klasike ne llojin e vet.
– Nuk ka dyshim, se paraqesin vlera te veçanta edhe kendveshtrimet e natyrave: filizofike, sociologjike, etnografike, pedagogjike, psikologjike, dhe padyshim ato politike te revistes “Albania”. Analizen dhe vleresimet mbetet qe t’i bejne specialistet e fushave perkatese.

DITURIA, SHKOLLA DHE MESIMI NE GJUHEN SHQIPE*

– Pasi u konsultova me “Faik KONICA. VEPRA” te Shtepise botuese “Naim Frasheri”, Tirane, 1993, redaktuar nga Rozeta Uçi, Sabri Hamiti “Faik Konica: Jam une”, Shtepia botuese Onufri, Tirane, 1994 dhe me monografine e Prof. dr. Jup Kastratit “Faik K O N I C A” te “Gjonlekaj Publishing Company” NEW YORK, 1995, si dhe me shkrime te tjera per Konicen me lindi ideja qe mbi bazen e revistes “Albania” te ndalem ne dy probleme pak ose aspak te trajtuara ne studimet tona:
– a). Ne idete e shprehura ne kete reviste mbi rolin e diturise, shkolles shqipe dhe mesimit per ndergjegjesimin dhe perparimin e kombit tone drejt lirise e çlirimit kombtare, si dhe –
– b). Ne mendimin etno-psikologjik te Faik Konices dhe bashkepunetoreve te “Albania”.
Te permendim diçka per secilen prej ketyre dy çeshtjeve :
A) Ceshtja e shkolles shqipe dhe arsimimit te kombit.
Konica, si iluminist trajtonte gjeresisht dhe thelle problemin e shkolles shqipe, te arsimimit e kulturimit te shqiptareve. Keshtu, ai shpjegonte, pa u lodhur, ne çdo numer te revistes nevo-jen, domosdoshmerine e hapjes se shkollave shqipe, duke sqaruar teorikisht dhe me shembuj konkret vleren, dobine e shkolles, mesimit per zgjimin dhe kulturimin e kombit,
– Ndalej ne rrezikun qe paraqisnin mbi 3000 shkollat turke, greke, italiane, bullgare, malazeze etj.te hapura ne territoret shqiptare te fundshekullit XIX-te dhe theksonte domosdoshmerine mbylljes se tyre e zevendsimin me shkollen ne gjuhen shqipe.
Keto shkolla te huaja,- theksonte Konica,- bejne politiken e shteteve qe i kane hapur dhe i sherbejne perçarjes se shqiptareve midis njeri-tjetrit.
– Ne “Albania” i kushtohej vemendje e veçante shkolles se vashave ne Korçe dhe shpjegonte nevojen e shkollimit te vajzes shqiptare, argumentonte nevojen e dergimit te “… te rinjeve te squar te mesojne ne nje nga universitet e medha te Evropes, a ne Boston e ne Harvard”, jo per t’u bere nepunes, sherbyes te guvernes osmane, por per t’i sherbyer atdheut te tyre, Shqiperise.
– Konica kembengulte ne domosdoshmerine, qe çdo vater shqiptare te kthehej ne shkolle dhe çdo prind, çdo njeri i ditur te kthehej ne mesimdhenes.
– Ne revisten “Albania sillej pervoja e françeskaneve ne Shkoder, te cilet zhvillonin ligjerata me te rriturit per zgjerimin e horizontit te tyre kulturore. Ligjertatat mbaheshin nga intelektual te ndryshem, njohes te problemeve qe trajtonin. Gjithashtu, shkruhej per pervojen e shkollave te mbremjes, per te rritur ne Boston te cilat frekuentoheshin nga shqiptaret etj.

– Nuk mund te presim, thuhej ne artikujt redaksional te drejtorit te revistes, deri kur te hapen shkollat shqipe, te cilat ende nuk i kemi, nuk kemi kohe te presim deri sa te rriten nxenesit e ketyre shkollave per te fituar lirine dhe pavarsine tone. Ajo kohe eshte e larget, prandaj ne duhet te hapim shkolla ne cilat te mesojne gjuhen amtare burrat me mustaqe te cilet do t’u dalin zot fateve te memedheut.
– Krahas kesaj, Konica u bente thirrje, atyre intelektualeve atdhetare te cilet kishin kryrer shkolla te huaja, qe t’i futeshin, me deshire dhe vullnet mesimit te gjuhes shqipe,
sepse keshtu do t’i sherbenin me mire çeshtjes kombetare.
A nuk eshte aktuale kjo ide largpamese edhe per ditet tona, per ata qe mbarojne shkollat e larta ne Europe, Amerike etj?. Shtetet tona lypset qe te gjejne format, mjetet dhe t’u krijojne atyre mundesite per t’i vene aftesite e tyre intelektuale ne sherbim te zgjidhjes te problemeve tona kombetare. Shembujt pozitiv nuk mungojne, por ata jane krejtesisht te pamjaftueshem.
– Jo vetem, per fundin e shekullit XIX-te, por edhe per ditet tona paraqesin aktualitet mendimet e Konices per mesimin e gjuheve te huaja, per raportin midis gjuhes amtare dhe gjuheve te huaja, per rendesine dhe vlerat e anglishtes dhe te gjermanishtes per shqiptaret etj.
– Ne “Albania” kembengulej ne pergatitjen e mesuesve te gjuhes shqipe, ne botimin e librave per te rriturit, te letersise artistike etj.
Problemet e shkolles shqipe, te mesimit dhe kulturimit te shqiptareve ne kete reviste jane te shumeta dhe me vlera, jo vetem historike. Ato kerkojne njohje te shumaneshme dhe trajtim te veçante.
Konica me revisten e tij ka dhene ndihmese te jashtezakoneshme ne zgjidhjen e problemeve madhor te arsimimit dhe kulturimit te shqiptareve, prej te cilave varej direkt hapja e shkollave ne gjuhen shqipe si:
– Per hartimin e alfabetit te gjuhes sone,
– Hartimin e ortografise se saj,
– Pasurimin e fjalorit te gjuhes shqipe,
– Krijimin e gjuhes letrare shqipe,
– Krijimi i letersise kombetare etj..
– Pergatitjen e bazes materiale didaktike, te librave te shkolles, harttave etj.
Qe ne fillimet e para, ne “Albania” hidheshin idete e debatohej rreth ketyre sfidave te medha kombetare, argumentohej domodoshmeria e trajtimit dhe zgjidhjes se tyre. Aty shpreheshin mendime per gjetjen e rrugeve te zgjidhjes dhe jepeshin ndihmesa seroze prej bashkepunetoreve te kesaj reviste.
Konica eshte ideator nismetar, por me vone, nje nga me te paret qe u futet seriozisht ketyre çeshtjeve duke botuar vepra qe perbejne kontribute serioze, te cilat, tashme njihen ne gjuhesine, letersine artistike dhe ne kulturen shqiptare
Keto do te perbenin guret themeltare te shkolles shqipe, kolonat e zgjimit kombetar. Pa keto baza, as qe, mund te behej fjale per hapjen e shkollave shqipe. Per zgjidhjen e ketyre detyrave kapitale te se ardhmes se kombit Konica ka dhene ndihmese prej lideri, prej rilindasi te madh, prej intelektuali te jashtezakonshem dhe atdhetari te shquar.
– Konica, ne shtypshkronjen e vet ne Bruksel, ne viti 1902 boton :
1. “Historia e Shqiperise” te Ndoc Nikajt, me 1902 me 416 faqe.
2. Me interesimin, kujdesin dhe ndihmen direkte te Konices arrihet te behet, e para “Harta Gjeografike e shqiperise”, per te cilen ai shkruan, se hodhem ne te pak emera qytetesh e katundesh per te lehtesuar punen e nxenesve etj.
Konices nuk i shpetonte, asnje rast i çeljes se shkollave per mesimin e gjuhes shqipe ne kolonite shqiptare. Me admirim, jepeshin herepashere, jo vetem informacione per punen e atdhetareve per mbajtjen e ketyre shkollave. Konica shkruante me konsiderate dhe lavderonte shoqatat dhe atdhetaret qe benin te mundur funksionimin e ketyre shkollave.
Gjithashtu, nuk harronte Konica qe te lavderonte militantet qe jepnin mesimin e gjuhes shqipe ne keto çerdhe te atdhetarizmit.
– Merite te veçante ka Konica per zbulimin dhe botimin e te dhenave per simbolet shqiptare qe do te perdoreshin edhe ne shkolle per edukimin e nxenesve me ndjenjen e krenarise kombetare, si p.sh..
1.Te flamurit te Skenderbeut,
2. Te Himnit kombetar,
3. Te te dhenave per jeten e heroit Gjergj Kastrioti-Skenderbeu,
4. Te dhenave per armet dhe perkrenaren e heroit tone kombetar, vendndodhjen e tyre.
5. Per simbolet qe deshmojne identitetin historik e kombetar te shqiptareve,
6. Per lashtesine e races sone,
7. Lashtesine e gjuhes shqipe,
8. Per identitetin e veshjeve tona kombetare,
9. Te folklorit, kanuneve me doket e zakonet thjeshte shqiptare.
10. Kengeve e valleve tona te larmishme,
11. Te virtyteve shqiptare, nderit, beses, burrerise, karakterit shqiptare etj.
12. Te natyres se virgjer e te mrekullueshme shqiptare.
13. Te kushteve mjedisore, klimes e deri tek rrezet e diellit per kalitjen dhe ruajten e shendetit.
14. Te guzhines origjinale shqiptare etj. etj.
– Mendimet dhe idete e Konices dhe te bashkepunetoreve te tij te shprehura ne revisten presticioze “Albania”, nga 1897 deri me 1909, ne Bruksel dhe Londer jane nje zberthim dhe pasurim i metejshem i Programit te madh te Rilindjes Kombetare per ndergjegjesimin e baskeatdhetareve, per kulturimin dhe bashkimin e tyre. Ato perbejne preludin, parathenien ideore, arsimore e kulturore e shpalljes se Shtetit te Pavarur Shqiptare, me 28 nentor 1912.
Ne kete menyre revista “Albania” u kthye ne nje shkolle te madhe mbarekombetare, ndonse ne ilegalitet te thelle.
Veshtrim etno-psikologjik mbi vetit e mira e te liga te shqiptareve*
– Duke u ndalut ne problemin e veçorive etno-psikologjike, mendoj, se eshte veshtire te ndeshet edhe nje i dyte si Konica, qe te kete njohur aq thelle vetite e mira e te liga te shqiptareve, boten e tyre te brendeshme, veshtruar, kurdohere me syrin realist, kritik, me syrin e qytetarit te kulturuar evropiano-perendimor.
– Konica ben radiografine e shpirtit shqiptar. Ne emer te shqiptarit Konica “refehet” me sinqerite, sikur te ishte perpara Krishtit, apo profetit Muhamet. Sinqeriteti dhe ndershmeria e Konices jane te jashtezakonshme. Per nga thellesia dhe çiltersia e mendimit ato jane perla te etno-psikologjise shqiptare te kohes se vet. Ato meritojne analize dhe trajtim te veçante. Ketu po ndalemi ne ndonje perfundim duke sjellur edhe shembuj konkret.Pra, veshtrimi perqendro-het vetem ne kufinjet e revistes “Albania”. Ne vitet e me voneshme Konica mirret gjeresisht me kete teme, por kjo perben objekt te nje trajtimi tjeter.
-Nga analiza psikologjike qe i ben Konica shpirtit shqiptar mund te themi se:
A). Rilindasit para Konices, me qellim te caktuar atdhetar, gati i hyjnizonin vetite e shqiptareve duke dhene, jo shqiptarin, ashtu, siç ishte ne realitet, po, me teper shqiptarin ideal, ate se si duhej te ishte Ai. Ne dallim prej tyre, Konica e paraqet shqiptarin lakuriq, ashtu siç e ka bere nena, siç ishte ne realitet, pra, shqiptarin e vertete te kohes per te cilen shkruan.
– Po te doni shembuj i gjejme tek Konica me shumice:
– “Me te medhenjet armiqt e Shqiperise,- e thame,- jane Shqipetaret.
– Spiunet qe paguan Halldupi, spiunet qe paguan Greku, spiunet qe paguan Shqau, nuk jane Halldupe, nuke Greker, nuke Shqe – jane Shqiptare.
– Duhet me pak argjent per te bler nje shakull djathe, se per te blere vedijen e ketyre kafsheve te cilet me punet qe bejne- felliqin emrin shqiptar”.
– “ Te huajt na marrin per te poshter dhe per te eger; kane te drejte: jemi te eger dhe te poshter. Duket sikur na vjen turp t’i themi botes qe jemi Shqipetare”. Shqipetaret jane frikacake, kur duhet te jene trima dhe jane “trima” kur duhet te jene te matur, te permbajtur.
– Shqiptaret mund te akuzohen se jane kriminel, vrases, hajduter, grabites, hakmarres, genjeshtare,gjakmarres,telehtekorruptueshem, patriarkal, thashethemexhi, dembele,shpifarake, kokeforte, kuriozi te pa ndreqeshem, mendje medhenje deri dhe budallenj, etj. etj.
– Te gjithe keto, e plot te tjera kane origjinen dhe shkaqet e tyre. Ato lidhen me historine e traditat tona, me kushtet shoqerore dhe ekonomike, me pushtimet e huaja, me zonen gjeografike, me klimen, deri me ushqimin etj. por, fatkeqesisht, askush nuk eshte marre me trajtimin e tyre. Edhe kur jane bere studime, jemi perqendruar ne tiparet pozitive, duke lene ne harrese “semundjet”, ato qe rrezojne organizmin. Po a mund te vazhdohet me tej ne kete menyre? Gjithsesi, Jo!
– Paraqitja nga Konica e te ligave (aneve negative) te shqiptareve ka shpjegimin e vet.
– Njeri prej tyre mund te lidhet me formimin e thelle dhe kulturen evropiane te Konices. Ai nuk eshte per fshehjen e gjerave, plages i duhet vene gishti, bisturia. Po qe, se duam, qe plaga te mjekohet, te sherohet, te shpetoje organizmi ajo nuk duhet te fshihet, perkundrazi. A nuk bejne vendet demokratike te perendimit te njejten gje me “semundjet” e tyre bashkekohore? A nuk bente shtypi i lire i perendimit edhe ne kohen e Konices te njejten gje, demaskimin e cdo te “keqie” te kombit vet. “Mjeksia” perendomore u del “plageve” ballepereballe.nuk i fshehe, perkundrazi i zbulon, i demaskon dhe i lufton ato per te “sheruar” vetevehten.
– Aresye tjeter, mund te ishte pretendimi thjeshte atdhetar i Konices: t’i prekte shqiptaret ne seder, t’i ngacmonte, t’i orientonte, atje ku u dhemb me shume; t’i cyste, madje ne nderin e tyre, ne karater, me synimi qe t’i nxiste, t’i nxirrte nga hipnoza, nga iluzionet dhe t’u tregonte menyrat e futejes ne rrugen e qyteterimit evropian. Pra, ishte synimi i nje lideri te vertete, largpames, i cili me gjithe energjite e veta vihej ne rolin e udheheqesit shpirteror te kombit te vet.
– Nga ana tjeter, kurresesi, nuk duhet pranuar, se rruga kryesore e Konices eshte venia e theksit tek vetite e liga te shqipetareve. Perkundrazi, “artileria e rende” e tij mbeshtetet dhe u referohet aneva te mira (vetite pozitive) te shqiptareve, te kultivuara ne shekuj si: nderi, trimeria, guximi, besa, burreria, bujaria, mikpritja etj. virtyte te njohura shqiptare. Ato i trajton gjere e gjate ne “Albania” me qellim qe te nxiste tek shqipetaret ndjenjat e krenarise kombetare, te atdhetarizmit e te shqiptarise. Por, Konica nuk linte ne harrese anet negative (veset), te cilat beheshin pengese ne rrugen e clirimit dhe te qyteterimit te tyre.
– Mund te kete ndikuar edhe nje shkak i trete: per te qene sa me bindes, sa me te sinqerte, d.m.th., per t’i treguar botes, se jemi edhe ne evropian, si te tjeret me te mira, por edhe me te meta e dobesi. Per t’u tregua te tjereve, se ne i njohim te metat tona dhe kemi forca per t’i luftuar ato. Per te treguar se kemi bote te pasur shpirterore, moral te qendrueshem dhe karakter te forte. Pra, shqiptaret jane te çilter, te sinqerte, te ndershem, te hapur, por edhe kompleks dhe, si te tille duhet te na njohe e pranoje Evropa me te mirat dhe te ligat qe bartim, ashtu siç jemi ne realitetin tone historik dhe shoqeror.
– B). Konica per paraqitjen e botes shpirterore te shqiptareve me anet pozitive dhe ato negative, veshtruar ne rrugen e zhvillit tone shoqeror, sociologjik e psikologjik perdore rruge, forma e mjete nga me te larmishmet: Ngjarjet historike, kenget popullore, legjendat, gojedhenat, fjalet e urta, perrallat, vjershat epiko-historike, tregimet artistike, etj.
– Si forma (mjete) u referohet dilogjeve te shkurtera midis personazheve qe perfaqesojne te kundertat, polemikave, ironise, satires, groteskut, sarkazmes therese etj.
– Konica, me qellim per t’i bere shqiptaret te njohur ne bote u referohet shkencetareve, studjuesve, udhetareve, ushtarakeve, diplomateve, gazetareve etj. miq te shqiptareve si p.sh., Hanit, Lordit Bayron, Hobhausit, Likut, Zonjes Edith Durham, Baronit Nopça etj.
– U referohet albanologeve te ndryshem gjerman, austrak,francez, polake, danez etj. Ata kane sherbyer, vizituar, kane bere ekspedita studimore ne trojet shqiptare, i njohur direct e kane shkruar per shqiptaret.
– Disa prej tyre njohin dhe flsnin gjuhen shqipe. Ja nje rast i tille: Konica sjell ne “Albania” kujtimet e gazetarit shume te njohur francez, z. de Blowitz, “pervendes i “ Times “-t ne Paris. “z. de Blowitz u-poç me Virchoww-in me 1878, ahere kur mbahej ne Berlin mbledhja e madhe e Shteteve qe shkurtoj aq bukur Turqine.
“ Kur ndenjem,- refen z. Blowwitz- fjala ra hop mi Mbledhjen qe mbahej. Po flisnim per kekimet e kombeve te vegjel qe ziheshin kush t’ish me i pari ne turqine Europiane.
– Doktori Vitchov (antropolog i njohur gjerman? Nenvizimi K.T) u-ngrit me nje here ne kembe: “ Qeh! (ja), me tha, kio eshte randza (raca) me te vertete e pare e ketyre vendeve. “ E me vuri perpara sysh tri kotske-koke te gjitha te bera si njera tjatra. “ Nje nga shoket e tu (gazetar) me dergoi te paren, e me pastaj mora te dy te tjerat. Jane koke Shqipetaresh te vrare perj Anadollakesh. Pa shikoni keto kotske. Sa te bukura! Sa te hieshme! Kur mora kete, te paren, kujtonja se ish nje perjashtim i rregulles ( ecepton). Po jane te gjitha keshtu, koket e Shqipetareve. Qe randza me e pare, e shume me e pare, se te gjithe te tjerat.” (nenvizimet K.T.)
Me poshte Konica shprehte keqardhjen, qe kjo raca ishte lene qellimisht ne erresire nga pushtuesit e huaj, lene pa arsimuar, ndonse kultura dhe historia nuk i kishin munguar.
– Kur eshte rasti per te folur per trimerine e shqipetareve Konica, perseri u referohet te huajve: Lordi Byron ne vepren e vet “Carl Harold” shkruante: “Djemt’ e Shqiperise kane zemra te tmeruara; po nuk jane pa virtute. Kush eshte armiku qe i pa njonje here te ikijne? Besnike te zeri i mirebesise a trimerise, fluturojne burrerisht ne me te medhate rreziqe pas gjurmeve kryesorit tyre.”.
Lordi anglez i pa ata ne fushen e luftes, por edhe kur ra rob ne duart e tyre, per disa kohe. Per kete theksonte: “Ah! Sa te pakte jan’ ata njerez qe, si Shqipetaret, deftohen shpirtlarter ne te tilla gjendje (situata)”. Grumbkov pasha, nji ferik (gjeneral) gjerman, ka thane ne nje gazete te Nemces ( n’ Neue Frete Presse t’ 4 majit) qe, “” Shqyptart jan trima te çuditeshem.. Un s’ po njof trima ma t’lidhun se kta Shqyptart te cilt- tui ran plummet e topat posi bresher- niteshin perpjet kalas LLarises tui kinumun (kenduar)!”.
– Po shqiptaret si u kendojne trimerive te veta?
“Hajredin pasha po vjen Radikes;
Valle ç’u bon malet e Dibres?
Bajn hov n’ fush t’ Gorices,
Bajn hov e lidhin besen:
Hajredin pashen a dot’a presem?
Mun me Dri te gjithe do t’vdesim!
…………………………………….
Mustaf Yakini, nji kime bardhe,
Boni sulm e zu me Dardhe.
– Gjasht mij vorre kush i bani?
– Gryk-e Vogel e Sheh Zerçani!”.
– Ne forme sinteze Konica e jep legjenden e mirenjohur te shqiptarit perpara litarit te cilin kur e pyesin; ne se e kishte ndier vehten me ngusht, ndonje here ne jete, ishte pergjigjur: “Po, kur me erdhi miku ne shtepi dhe nuk pata buke me i dhane!” Aty kryeshkronjesi shton edhe dy detaje: Pyetja i drejtohet te denuarit me varje me porosi te vezirir, Mustafa Pashe Shkodranit, i cili ishte shqiptar. Pasi e mori vesh pergjigjen pashai urdheroi t’i falej jeta malesorit. E thirri Pashai dhe i dhuroi malesorit te varferi disa koke dele duke e porositur: “ Shko! ne shtepi, mbaji delet e puno aren, qe kur te vije miku, here tjeter te kesh buke me i dhane!”
– Te huajve qe kane njohur nga afer shqiptaret u ka bere pershtypje mikpritja shqiptare. Per te ata kane shkruar me admirim si p.sh., E. Durham, baroni Nopça etj, etj.
– Mund te themi se tri jane shtyllat bazament te konstruksionit psikik te personalitetit shqiptar, te vena re mire nga te huajt: nderi, besa dhe karakteri. Te tjerat si trimeria, mikepritja etj. jane derivate te tyre. Per anet e mira te shqiptareve ne “Albania” gjenden shkrime, poezi, kenge popullore, fjale te urta, legjenda e te tjera te cilat kerkojne analize e trajtim te veçante.
– Drejtori dhe kryeredaktori i “Albania” nuk ka qene psikolog i mirefillet, por shkrimtare i talentuar. Me intuite, me mendje e tij depertuese, me gjenialitet ka arritur te penetroje ne shpirtin njerezore, deri ne detajet me te thella dhe t’a paraqese boten shpirterore, karakterin shqiptar, me te mirat, e me te ligat qe bart.
– Per kete ai perdore me mjeshteri te ralle mjete, variacione te goditura artistike, sa qe, ato tipate apo vese per te cilat shkrua te fiksohen ne mendje, me mire, se po te lexosh relacione shkencore psikiologjike.
– Po i referohem, p.sh., formes sarkastike me ane te se ciles e jep ai, kurreshtjen negative te shqiptareve, sidomos ne takim me te huajt: Ja si u drejtohej bahkatedhetareve: “Po-sa u poçet me nje te huaj, t’i hidheni dhe t’a pyesni. T’a pyesni naten, t’a pyesni diten, t’a pyesni pa pushim dhe per ç’ do gje: ç’eshte, ç’ben, sa fiton, sa ka me vete, sa i kushtoi kjo, sa i kushtoi ajo, ç’ ngjyre kane breket e tija, ç’hengri dje, ç’do te haje ne dy muaj, etj. Me ne funt t’i luteni te ju tregoje kesulen t’a shikoni mire; pastaj te nemuroni sa qime ka ne koke, etj.”. Edhe ne plot raste te tjera Konica ilustron ato ane negative te shqiptareve, te cilat u bien fort ne sy te huajve, qe marrin kontakt me shptaret.
– Ne nje rast tjeter, ne forme shakaje Konica ironizon “trimerine” dhe “zgjuarsine” e labit dhe mirditorit, siç duket te dy te gardes se Kara Mahmut Pash Shkodranit: “Kur u-pushue lufta me Mal-te Zi, Mahmut Pasha ishte tui u-kthye ne Shkoder me ushterie te vet. Me nji patalok,u-nnalne per me u-shlodhe, e Kara Mahmudi pa nji foljet mi te tsillen grizhla( tosk. Lataska) kishte ngrehe çerdhen e saj. Grizhla ishte ne çerdhe sypri voeve. Pveti veziri i Shkodres: kush asht ma i holli viedhes qi munnet me shkue me i mare voet pa turit grizhlen. Nji Lap u-zotnue me e ba kete pune, bani nje bire nen çerdhe e i dzuni voete ka nji ka nji, e i shtini ne dshep (xhep) pa turit grizhlen. Po nji Mirditas, qe ish nit mas tij, i shqepi dshepin me thike pa nie tietri, e Labi tui shti voe ne dshep te vet e mirditasi tui i prite ne dore. Kur vojti Labi perpara Kara Mahmudit, e pveti Veziri per voet: Labi shtie doren ne dshep per me kerkue voete,- habi! Voete nuk ishin. Atehere Mirditasi doli e i a shpuni vezirit. E keshtu pra u-refye se Mirditasit jane edhe ma te holle se Lebet… ”.
– Se fundi, nje çeshtje nderi qe lidhet me Konicen: Sidomos, gjate periudhes 1945-1950, shtypi zyrtare, shkencor e letrar i historiografise shqiptare e akuzonte Faik Konicen si agjent te Austro-Hungarise.
– Dihet boterisht, se Ministria e Jashtme e Vjenes ka financuar, nje shume modeste, vetem per shpenzimet tipografike te revistes “Albania”, siç e ka bere edhe per financimin e ndonje gazete tjeter shqiptare. Per kete financim ajo i kishte vene Konices dy kushte: a) Ne faqet e “Albanias” te mos perkrahej asnje agjitacion per lufte te armatosur kunder Qeverise osmane, sepse kjo binte ne kundershtim me politiken e Fuqive te Medha e te vete Austro-Hungarise, njeherit rrezikonte coptimin e trojeve shqiptare nga shovinistet fqinje, dhe b). Ne reviste te botoheshin artikujt ne te dy dialektet e gjuhes shqipe, me qellim qe “Albania” te lexohej nga sa me shume shqiptare.
– Per te ndriçuar kete moment, prof. J. Kastrati ka studjuar Arkivin e Ministrise se Puneve te Jashtme te Perandorise se Austro- Hungarise, ne Vjene, te periudhes 1897-1907, materialet qe kane te bejne me Konicen. Ato, profesori i ka perkthyer e botuar.
– Mbi bazen e dokumentave te Arkivit te Vjenes, Prof. Kastrati arrin ne perfundimin se: “…figura e Faikut eshte e paster, e panjolle, e paperlyer. Ai del patriot i shquar qe gjithe qenien e tij, gjithe energjite e tij intelektuale, gjithe perpjekjen e tij i ka vene ne sherbim te çeshtjes shqiptare, te kultures kombetare, te pavarsise se Atdheut”.

Filed Under: Histori Tagged With: PREZANTIM I REVISTES "ALBANIA", Prof.as. Dr. Kole Tahiri, TË FAIK KONICËS

Etno-psikologji- KUVENDET SHQIPTARE

July 31, 2015 by dgreca

(Sipas Lahutes se Malesise)/
Shkruan:Prof.as. Dr. KOLE TAHIRI, etno-psikolog -Bruksel/
Dukuria e «Kuvendeve Shqiptare», shquhet per specifika etno-psikologjike te spikatura. Ajo eshte tradite e lashte sa historia e shqiptarve. Tubime te kesaj natyre beheshin edhe ne rajone te tjera te Ballkanit e me gjere. Por, kuvendet shqiptare shquheshi per lashtesine e tyre, per pjesemarrje te gjere, frymen e permbajtjen atdhetar, frymen mirekuptuese dhe ruajten e ketij institucioni dokesor per kohe te gjata, madje me «gjurme» e terma te ruajtura deri ne ditet tona.
Ne Lahuten e Malesise paraqiten gjeresisht kuvende, si ai i Lidhjes se Prizrenit, kuvendi qe organizon Cun Mula, bajraktar i Hotit me perfaqequesit e Malesise se Madhe etj. etj. 
– Ne ç’fare mase dhe sa gjenin zbatim ne keto kuvende dukurite etno-psikologjike shqiptare te cilat burojne nga mendesite, botekuptimi, mentalitetet, bota shpirterore, veçansite etnike te kultures iliro-arberore-shqiptare ?
– Si shprehen karakteri liridashes, luftarak dhe i panenshtruar i shqiptarve, si dhe ndjenjat perkatese ne keto kuvende ? Cili eshte modeli kulturor etnik qe perfaqesonin kuvendet tradicionale shqiptare, ne «Lahuten e Malsis» te at Gjergj Fishtes ? Si ka rrjedh fati historik i ketij institucioni dokesor shqiptar ne rrafshin etno-psikologjik ? A duhet pare kjo dukuri sociale vetem ne veshtrimin historik ? A mund te nxirren mesime per te sotmen ?!
Ne Kongresin e Berlinit(1897) Fuqite e Medha te kohes kane vendosur coptimin e tokave shqiptare ne favor te Malit te Zi, i cili, pa ngurrim hidhet ne aksione ssulmuese kunder shqiptarve. Knjaz Nikolla ka mobilizuar forcat ushtarake:
– /qi ka dyndun top e ushteri, /,
/ me hi n’Plave, me hi n’ Gusi,/,
/ me marre Shkodren me Malesi,/ ,
/der’ ku dane vendi me Dri ;/…
Keshtu, shprehen qarte synimet shoviniste te shkjeve-malazez si dhe nxitja e tyre nga Fuqite e Medha te Europes. Mbi bazen e marreveshjeve te fshehta kane detyruar Mbretin e Stambollit te bente leshime ne dem te tokave te banuara, prej shekujsh nga shqiptaret. Ne ate kohe territoret tona kane qene nen pushtimin e Perandorise Osmane.
Po, shqiptaret nuk jane te atij mendimi. Per kete Ali Pashe Gucia, ish ushtarak i perandorise i shkeputur nga Stambolli i vene teresisht ne sherbim te çeshtjes atdhetare jep kushtrimin :
– / t’ané Shqipnise ka çue nji fjale :
– /qi shk’a’ Krye, shk’à Bajraktar, /, ?
– /Shk’a’ Vojvode e shpi e pare ;/, ?
– / fille me dalun ne Prizren,/,
– /per me ngrehe aty kuvend,/….:/ ?
– / me lidhe bese, me lidhun fé :…. ?
– / Shkaut per t’gjalle mos me iu shtrue,/ , /…./
– /Mbretit fjalen me me ia thye./
Ka qene tradite mbareshqiptare, qe kur behej fjale per çeshtje te medha kombetare perfaqesuesit e krejt trojeve tona tuboheshin ne kuvende te medha e merrnin vendime te perbashketa. Sipas kesaj tradite dokesore shqiptare perfaqesuesit e krahinave shqiptare vrapojne ne Prizren.
Veçansite etnike te ketij kuvendi qendrojne ne formen e organizimit, ne lidhjen e beses shqiptare, beses se Zotit, ne qendresen deri ne vdekje per t’mos iu nenshtruar Shkjaut, si dhe ne trimerine e vetesakrifikimin shqiptar(nje grusht njerezish kundershtojne te plotfuqishmit e kohes), guxojne t’ia thejne fjalen Mbretit(Sulltanit) .
Me te mbrritur delegatet e krahinave :
– / Prizrenasit ku mire po i presin,/,
– / buke e zemer ku po u qesin, /,
– / si zanate qi ka Shqipnia,/,
– / kur t’u shkoje miku te shpia./
Te deleguarit nuk vendosen ne hane apo hotele, por shperndahen neper familjet shqiptare ku priten, sipas tradites se mikpritjes e bujarise, « Buke e zemer », bujari me gjithe shpirt, bujari e paster, fisnike, e thelle, pa interes, ashtu, siç vepruan prizrenasit.
Shqiptarte e kultivojne dhe e zbatojne virtytin e mikpritjes, respektimin e sigurimin e mikut qe u ka ra ne prag, me gatishmerine per te sakrifikuar gjithçka, pasurine e deri edhe jeten.
Kemi te bejme me veçansi etnike te spikatura te shpirtit shqiptar siç jane : mikpritja, ndorja dhe bujaria.Pas mikpritjes te qytatareve te Prizrenit, delegate vihen ne krye te detyres.
Dhe, pa vonuar delegatet mblidhen:
– / e kane dale ne log t’ kuvendit,/,
– /n’ato mojet e Prizrenit,/, ?
– / ku kane ndejun rend mbas rendit,/,
– / me Ali Pashen n’krye te vendit. / ?
Pra, jane tubue Krenet e Gegeve e t’ Toskenise(Shqiptaret), sipas tradites «rend pas rendit». Ne kete tubim te madh, sipas kesaj veçorie etnike kane lidhe bese e kane lidhe fe, me u shterngue(qendruar) :
– / Europes fjalen m’ia poshtue,/,
– / qi me Mbret paska pleqnue,/, ?
– / me i dhane dore Malit te Zi,/, ?
– / t’a coptoje t’ mjeren Shqipni. /
Vendosja ne kuvend behej, sipas rregullave(protokollit) te percaktuara ne kanun, renditje protokollare e detyrueshme per gjithesecilin : Ali Pasha, organizatori ne krye te vendit e me radhe zene vend : Marash Vata, bajraktari i Shkrelit, vijojne, njeri pas tjetrit Bajraktare, Krene e Beglere. Terheq vemendjen me uniformen dhe fjalen e mençur Abdyl Frasheri, i cili ate qe flet : / Mbreti as Krajli nuk e shklet. Cilat jane ato personalitetet qe shtrohen ne kuvend, sipas «rregullores etnike» ?
Pastaj, renditen « rend pas rendit» Prenge Bibe Doda, kapedani i Miredites, Dera e Toptanit, Zogollit, Gjet Gege Shllaku, Begolli, Cun Mula, bajraktar i Hotit, Mar’ Lula i Shales, Dode Preçi i Kastratit, Vrioni i Beratit, Derralla, Shkodrani Shan Deda i Dede Jakupit i cili / qi si Létinit si, /Halldupit, / rrumbullak fjalen ua flet ;/…./, Abdullah Dreni, te cilit ia dro’ te keqen Prizreni e Kosova, – /pse per mik e bese te dhanun, /, – / vete ia nep zjarmin shtepise : /, etj.
Kjo renditje tradicionale eshte vendosur ne baze te kontributeve kombetare qe ka dhene secila krahine apo person. Ndeshemi ketu me mendesine, mentalitetet specifike shqiptare. Perfaqesuesit lidhin bese : «Europes fjalen m’ia poshtnue», pra konflikti eshte me ma te madhin e te medhenjeve.
Individualitete si, shkodrani Shan Deda : « E s’ merr vesht per krajl as mbret ». Marash Vata,- « / qi s’ e trand as topi as shpata./, Abdullah Dreni : « shi me Mbret pushken e nise». etj.
Secili prej tyre eshte mbret me vehte, i pa tundur, i gatshem per t’u ballafaquar me Krajla, Mbret etj. si i barabarte midis te barabarteve. Spikates ketu besa shqiptare, besa e Zotit, e çimentuar me vendosmerine epike te ketyre burrave.
Vendosmeri e guxim i tille veshtire te ndeshen kund tjeter si tek keta burra shqiptare !
Ajo eshte cilesi e spikatur e karakterit shqiptar, specifike etno-psikologjike.Nje grusht shqiptaresh kunder te medhenjeve te Europes.
Nje vendosmeri(karakter) i tille nuk mund te mos terhiqte vemendjen e Fuqive te kohes.
Po cfare problemesh trajtohen ne kete kuvend burrash ? Cfare ceshtjesh shoshiteshin aty ? Cila ishte pergjegjesia e secilit perfaqesues te krahines se vet ? Cfare tiparesh karakteriale e cilesish vullneti shpaloste secili individ etj.?
Ne kete mjedis burrash te urte e tjerr fjalen, perfaqesuesi i Toskerise, Abdyl Frasheri, i cili me mençuri e pathos shpjegon, se si ne Mesjete te paret e Shkijeve, qene shkulur nga malet e Uralit, ku ushqeheshin me dardha te egra dhe u derdhen ne tokat e Ballkanit, ku i gjeten shqiptaret me qyterimin e tyre te lashte, me bujqesi e blegtori te zhvilluar, me ligjet, me norma e kanune bashkohore, europiane.

Rrefen, oratori lashtesine e shqiptareve ne keto troje, historine e tyre te lavdishme, kujton se si me kushtrim ngriheshin ne luftera kunder fiseve barbare : Ostrogoteve, Shkjeve te Stefan Dushanit(malazez, serb), bullgar, turqeve osman etj., flet per qendresen e shpirtin kryengrites e liridashes, shpirtin shqiptar te mosnenshtrimit. Kujton atdhetari lufterat e shqiptarve ne kohen e Lekes, Pirros, Kastriotit etj.

Keshtu,Frasherlliu duke iu referuar historise heroike te te pareve ngjallte tek bashkeatdhetaret ndjenjat e krenarise kombetare dhe i ftonte ata per te treguar guxim e trimeri per mbrojtjen e trojeve arberore, siç kishin treguar te paret tane nder shekuj.
Karakteristike e shqiptarve, ne situata te tilla ka qene, se ata u drejtoheshin traditave atdhetare e luftarake. Vlere te veçante merr fakti se kur, flet ky lider shqiptar :
– « Mbreti as krajli nuk e shklet».
Mendimi i tij eshte i thelle, shpreh deshiren, aspiraten, te drejten legjitime te shqiptarve.
Detyra supreme mbarekombetar, per te cilen ishin mbledhur ne kuvend ishte mbrojtja e tokave shqiptare nga pushtuesit e huaj, me teper me forcat e veta.

Shan Deda, perfaqesues i Shkodres betohet ne Zotin se:
– / kur kje puna per atedhé./,
– / Edhe Mbretit te Stambollit,/
– / Shqiptaret pushken ia kane vu, / .

Bajraktari i Shales, Mar’ Lula, midis te tjerash thekson : 
– /Kam shkue jeten si bishe mali,/…. /,
– / por as Mbretit, por as Krajlit,/,
– / tungjate jeta s’ i kam thane./
Dhe ne rast se Shkjau, si po flitet ka me na msy, ai do te ndeshet ne armet e Lekeve e te Dukagjinit :
– / qi, me ndihme te Perendise,/,
– /kane m’ ia thye pleqnine Berlinit,/,
Pra, shqiptaret jane te vendosur deri ne vdekje qe mos t’u rrijne(pranojne) vendimeve te krajlave as te mbretit, ata nuk i binden te huajt, sepse «mbret shqiptari àsht n’ vend te vet». Vendosmeri legjendare, vendosmeri per te mos u dorezuar perpara asnje armiku cilidoqofte ai.
A nuk ishte burreri proverbiale qe te thehej, te kundershtohej pleqnia(vendimet) e Berlinit ?!
Keto «trille shqiptare», te shprehura artistikisht nga Fishta, kane zene vend ne mendjet dhe zemrat shqiptare, jane pelqyer nga njerezit e thjeshte, sepse kane qene afer botekuptimit te tyre, mentalitetit tradicional, krenarise, deshirave e aspiratave dhe besimit ne forcat e veta. Ne rrjedhen e shekujve ata i kishin provuar «perkrahjet» europiane.
Energjite shpirterore titanike ata i gjenin tek besimi te Zoti, vetevetja dhe armet e tyre.
I pari i Shales ka shprese, se me ndihmen e Zotit e te bashkuar do t’i rrezojme planet e Berlinit.
Por, Mar’ Lulen e shqeteson, po aq fort Anadollaku(turku) :
– /qi kurr qafet s’ma hoq lakun ,/,  
– /s’ due te njoh as Krajl as Mbret:/, 
– / mbret shqiptari àsht n’ vend te vet./
Prijesi guximtar i nje fisi, te vogel por kreshnik nuk njeh te medhenjet, ai ndjehet zot ne shtepi te vet. E habiteshme, por shqiptarte e Lahutes ua thone fjalen rrumbullak si krajlave ashtu dhe mbretit.Me kurajo te habiteshme ia thejne(kundershtojne) pleqnin Berlinit. Kur shqiptaret jane te sinqerte, te ndershem, nuk i bejne lak fjales, secili eshte i gateshem t’ia nis pushken Mbretit etj.
Karaktere te tilla etnike, burrerore, te forta trashegonin dhe kultivonin shqiptaret e fundshekullit te XIX-te Shqiperise Veriore te cilet jane protogoniste te Lahutes se Fishtes.
Keto cilesi vullneti te shqiptarve shpreheshin ne log te kuvendit, ku pergjegjesia per fjalen e thene peshonte sa mali. Ajo nenkuptonte kthimin e fjales ne veper. Kjo vendosmeri shprehej kur behej fjale per atdheun e te pareve, per trojet arberore. Burrat e kuvendit se bashku me ndjekesit e tyre, sipas beses se dhene hidheshin ne beteja per jete a vdekje.Ata nuk udhehiqeshin nga mbreter, presidente, apo shtabamadhori ushtarake, por thjeshte nga prijesit e tyre popullore, sipas tradites iliro-arberore.Veteqeverisje, vetembrojtj thellesisht popullore.
Referencat morale e politike te ketyre kuvendeve dhe shoqerimi i tyre me vepra luftarake, si veçansi etno-psikologjike pasqyrohen mjeshterisht ne kryevepren e Fishtes.
Keto manifestime publike, tipare karakteresh te shprehura me zjarr ne kuvend dhe, pastaj ne beteja, luftimet e ashpera me Shkijet-agresor shprehin perkatesine etnike te shqiptarve malesore te asaj periudhe.
Te habite forca shprehese e individualitetit te malesorit te fundshekullit XIX-te. Malesori, si individ merr pjese ne kuvend dhe u del zot pergjegjesive te medha, i bindur ne perkrahjen e ndjekesve te vet. Dhe ata nuk u gabuan, as u zhgenjyen nga ndjekesit benike te cilet u shkonin pas. Ata, ne dallim nga te tjeret nuk ishin komandante ushtarake, por thjeshte prijes popullor qe jetonin ne gjirin e popullit dhe shprehnin aspiratat e tij.

Po çfare ndodhi me vone me kete karakter shqiptare, me keto individualitete te spikatura ?! Kjo eshte nje teme e gjere dhe e veshtire e cila prêt te trajtohet nga sociolog e psikolog te
formuar shkencerisht dhe objektiv.

Te kthehemi tek kuvendi ku bluheshin idete, mendimet, taktikat e strategjite luftarake shqiptare.. Keto debate te zjarrta drejtoheshin me mjeshteri nga Ali Pashe Gucia, i cili me takt e konsiderate trajtonte problemin:
– /Te lumet goja, bajraktar,/, ,
– /se ti lak s’i bake fjales./,
– / Se ti folke n’log t’ kuvendit,/ ,
– / si po e lypte e mira e vendit./,

Ali Pasha eshte ushtarak i shquar dhe, ndonse, Mar’ Lula, si bajraktar i nje krahine te vogel, ne nje pjese te fjales se tij bie ndesh me mendimin e pergjitheshem drejtuesi nuk ia prêt fjalen atij. Perkundrazi, i thur levdata (folke…si e lype e mira e vendit, se nuk i bake lak kuvendit etj.). Vetem, pasi thekson meritat e bajraktarit te Shales sjell argumente politike, e sidomos ushtarake duke mbrojtur idene, se ne situaten e krijuar shqiptarte nuk mund te luftonin njekohesisht ne te dy krahet.
Cfare etike brilante, thjeshte etnike shqiptare ! Cili diplomat i kohes ia kalon ?
Ushtaraku i larte i kthehet edhe qendrimit ndaj Turqise dhe shpjegon :
– / Por, pse na te vogjél jemi, /,
– / pse kend fis as vellà nuk kemi,/,

Prandaj konkludon strategu :
– / na sot Shkjaut s’mund t’i bajme balle,/,
– /prandej, thom, se e lype e mbara,/ ,
– /te rrijme ngjite me Mbret t’ Stambollet, /

Ne kete tubim mbareshqiptar u shprehen lireshem, me kurrajo civile e pa doreza pikepamje te ndryshme e te kunderta : Njera pale kerkonte a). lufte, si kunder Shkjaut, ashtu edhe kunder Turkut, ndersa pala tjeter b). Mbronte mendimin se duhej te ruheshin, te pakten perkohesisht lidhjet me sulltanin, qofte edhe per arsye strategjike(pragmatike), se nuk mund te perballoheshin nga shqiptart, ne te njejten kohe te dy armiqet(Shkjau dhe Turqit osmanlli).
Eshte evident fakti se ne kete kuvend mendimet shpreheshin sinqerisht, rrumbullak, pa doreza, direkt, me transparence, pa frike e paragjykime etj. Ne to mbizoteronte e mira e vendit, ndershmeria, respekti e konsiderata e ndersjellta midis pjesemarresve, pavarsisht pozites apo fuqise qe zoteronin.
Mbi bazen e mendimeve e ideve te shumeta, madje edhe te kunderta, pasi peshoheshin mire ata arrinin ne perfundime te njejta te cilat beheshin te detyrueshme per secilin pjesemarres dhe forcat qe ata perfaqesonin.
Te befasojne shqiptarte e asaj kohe me forcen e qendrueshmerine karakterit, me vullnetin e paperkulur dhe virtytet e larta morale, tipare etno-psikologjike te trasheguara nga te parte e tyre e te ruajtura me fanatizem, si rallekund!
Pas shume debatesh te zhvilluara ne kete BESELIDHJE te madhe te Prizrenit, te gjithe bashkohen ne idene qe t’u drejtonin nje leter Krajlave te Berlinit ne te cilen, me vendosmeri kundershtonin, hidhnin poshte vendimin e tyre per coptimin e tokave shqiptare dhe betoheshin : 

– /qi, pa u shterrun Dri e Shkumbin,/,
– /edhe Buena per pa u thà, /,
– / na per t’ gjalle nuk rrijme nen Shkà.
Ne botekuptimin e shqiptareve dhe mundesite teknik te asaj kohe shterrja e ketyre lumenjeve ishte gje krejtesisht e pa mundur. Perjetesisht e palekundur eshte vendosmeria, burreria e delegateve te Kuvendit te Prizrenit. Ata jane qendrestare te tille, sa qe pa u shterre lumejt e Shqiperise, pa u permbyse natyra nuk pranojne coptimin e tokave shqiptare, nuk neneshtrohen, nuk i ulin armet.
Mendja e shendoshe t’a do, se ky karakter solid e i paperkur i shqiptareve me shpirtin luftarak e liridashe, krahas gjuhes shqipe, ka qene, nder shekuj nje prej atyre faktoreve determinant te ruajtjes se identitetit te shqiptarve.Ky tipar etnik yni, mbajtes i konstruksionit psikik te shqiptareve eshte njohur e pranuar edhe prej te hujve, madje edhe armiqve qe kane pasur te bejne me shqiptaret.
Ne rrjedhat e shekujve, per fat te keq te te dy paleve ne konflikt(etnive) politikat shoviniste, raciste, politikanet shoviniste kane rrenjosur, nje mni te papermbajtur, urrejtje te thelle e racizem primitiv midis dy etnive : Shkjeve te Ballkanit shovinist e invadues e shqiptareve, prej shekujsh vendes(anes).
Eshte pranuar, se kjo veçori etno-psikologjike ballkanase e ketyre dy kombeve(mnia) ka shkaqe te thella historike, ekonomike, socilogjike dhe etno-psikologjike, te cilat presin shpjegime me objektivitet shkencor duke mbajtur qendrim bashkekohor ndaj tyre.
Mbi kete baze, del e domosdoshme, qe secila pale(komb) te njohe e pranoje gabimet e se kaluares dhe te sotme, duke kerkuar ndjese publike e shprehur pendes publike, boterisht dhe te hedhe veshtrimin kah e ardhmja.
Vetem keshtu, do te mund te harrohet e kaluara e zeze dhe popujt e ketij rajoni do te mund te ecin, krahperkrah popujve te tjere evropian.
Ne nje tjeter kuvend malesoresh, shprehen pikepamje diametralisht te kunderta, mentalitete dhe shpirti etnik : Ne Kishe te Vishnjeves, Frati i Kelmendit, Pater Gjoni, ne meshen festive predikonte fjalen e Zotit. Aty, nga fundi i meshes, papritamas jepet alarmi :
– « / Kushtrim, djale, ka nji per shpi,/ ,
– / n’ até Sutjeske me dale n’ ushtri,/,
– / se àsht kah rraset Shkjau n’ Gusi ! / ».

Gjendja eshte tejet kritike : njerezit, me uniformat festive, kane ardhur, tere gezim per te festuar : kenduar, hedhur valle, luajtur e gjuejtur shejin, sipas zakonit. Aty jane tubue fare-fisni, miq e kumbare nga shume krahina. Por, pa prite e pa kujtuar plase kushtrimi vetetime. Nisin kuvendin dhe shtrohet medyshja e madhe.

– / si t’ia bàjme e tek t’ia bàjme ?/ ,
– / A te shkojme a mos te shkojme ?/.

Kerkohet, jo vetem vendim i menjehereshem, vendosmeri e guxim, por dhe veprime te shpejta mbrojtese.Sipas tradites se kuvendeve shprehen e ballafaqohen pikepamjet e kunderta : Uc Gjoka i Hotit deklarohet :

– / na shkoi moti si à mà zi./,
– / Fyta- a- fyt me Shkja t’u pre,/,
– / si per s’ tepermi t’ki’m lé./,

– / Prandej, burra, un kish’ me thane,/,
– /se kjo pune per sot do lane,/,
– / Sot po e ka Turku me Shkjà :
– / lepijshin kryet e nxjerrshin syte !/

Mendimi realist dhe jo i pa bazuar. Formalisht, kjo ishte lufte midis dy armiqve, prej te cileve, njeri e mbante Shqiperine nen zgjedhe(Turku) dhe tjetri pergatitej per t’a pushtuar(Shkau).
Ne ate kohe Shqiperia administrativisht i perkiste Perandorise Osmane. Prandaj,- le te kacafyten ata ndermjet vedit, se boll shqiptaret jane coptuar ne luftera per te tjere,- arsyetonte Uc Gjoka i Hotit.

Perkrahesit e ketij mendimi kapitullues nuk jane te paket :
– / Jo, po, ti Uco, mire po flet,/, /
– / Vocerr Preçi po ia prêt./,
– / n’ se te vritemi na me Shkjà,/, .
– /N’ robni se ne robni,/, –
– /Mjesa Shkjau, po bani e hini. / 
– / se ai ketij vendi mà nuk del,/ ,
– / ke s’do t’ kete fis as Atdhe…., /

Vocerr Deda shton :
– / Prandej, mire, thom un, na del, /,
– / ne kete pune mos me u kap tel;/ ,
– / tash nji here me shkue ne shpi,/… ,
– / mbasi feste, po ka qillue;/,
– / se, a te shkojme, a te mos shkojme,/,
– / me lane kryet per Turk e Shkjà./,

Ne kete atmosfere te lekundur, pater Gjoni, meshtari i ketyre aneve mendon ndryshej. Ai duke e njohur shpirtin krenar e ta pa epur te malsorit shtron pyetjen :
– / po a imend burrat e Malesise;/,
– / nami e ndera e gjith Shqipnise,…/,
– / vendin Shkjaut kane per t’ia leshue,/,
– / pa pushke t’ shtime e ndej harru ?/…
Gjithsecili, kur e merr fjalen shqipton fjale respekti per mendimet e te tjereve, vetem pas kesaj sjell arumentet e veta e shpreh, cope e pa doreza mendimin e vet.
Meshtari atdhetar u kujton malesoreve lavdite e se kaluares, gjakun e prinderve te tyre derdhur ne lufte kunder pushtuesve te ndryshem, lavdine e Skenderbeut, te Lekeve te Malesise dhe rrjedhojat qe do te sjelle pushtimi prej Shkjeve te Cetines. Franceskani ligjeron, se si ai do te kishte vepruar, por rroba e tij nuk lejon vrasjen e te tjereve dhe se i mbetet vetem te mallkoje. 
Perfaqesuesit te besimit i lejohej pjesmarrja ne kuvend vetem per te shprehur bindjet e veta, por jo per te vendosur.Vendimin e merrte sovrani, kuvendi, beselidhja. Pushtetaret, qeveritaret, ne keto kuvende popullore nuk kishin te drejte te merrnin pjese, aq me pak kur ishin pushtues, sic ishte rasti i pushtetarve osman.
Atehere, malesorve te prekur ne seder, ne krenarine tyre dhe ne vetedijen atdhetare nga predikimi i Pater Gjonit, u gufon gjaku i te pareve, zgjohet motivet e lashta, krenaria epike dhe shterngojne armet e drejtohen, atyperaty, siç ishin direkt per ne Sutjeske, ne frontin e luftimeve.
Binomi « Atme e Fe » funksionon mbrekullisht, franceskani i bekon trimat, dhe ne krye te tyre marrshon drejt front te luftimit. Ky atdhetarizem i franceskaneve, duke qene edhe ata te kombesise shqiptare perben veçori te ketij sekti fetar, te perkushtuar edhe çeshtjes kombetare shqiptare. Kete veçori (atme e fe) franceskanet e kane deshmuar historikisht ne Shqiperi. Ndersa, ndihmesi i tij :
– /Lulash Ndreu, xhakoni i fratit,/,
-/ se edhe kanges ai ç’ia ka thane,/…. :
Shqiptaret, sipa zakonit tradicional te pergjigjes(reagimit) ndaj kushtrimit, nderpresin festimet dhe nisen per ne lufte, me kenge ne goje, duke demonstruar shpirtin e tyre luftarak e gatishmerine per t’iu pergjigjur rrufeshem thirrjes per mbrojtjen e trojeve te tyre kudo qe i zente kushtrimi, veçansi e spikatur etno-psikologjike shqiptare.
Kuvendet e medha, te cilat mirreshin vendime me rendesi e pergjegjesi kombetare perfundonin me beselidhje te veçanta. Keshtu, krenet e Hotit, tek Kisha e Shen Gjonit besatoheshin, sipas rendit, duke nisur me bajraktarin, i cili, veçanarisht ne mobilizime luftarake, detyrimisht merrte flamurin, printe :
Cun Mula, bajraktar i Hotit garanton :

– / bani be me lot per faqe,/
– /per «qitape» e shtate « melaqe »,/,
– / se pa deke e pa hi ne dhe, /,
– / me gjith djale e me gjith re,/,
– / pa u robite me lope e qé,/,
– / e pa u djege me stan e shpi,/,
– /s’ bjen n’dore kurr Malit t’ Zi. /

Pas tij, bajraktaret e krenet e Hotit u betuan :

– / mbas kanus s’Leke Dukagjinit,/,
– / m’ qiri t’ festes e m’ Kishe te Shengjinit,/,
– / mbi Shen N’kolle e Shejt Shna Ndue, /,
– / m’ Kryqe te Krishtit, kjofte levdue !/,
– / se pa u shkimbe me troje t’ veta,/,
– /s’i bajne Knjazit tungjatejeta !/
Tradita etno-psikologjike shqiptare nenkupton qe pjesemarresit ne kuvende te betoheshin, sipa kanunit : ne Kryqin e Krishtit, ne kishat e medha te vendit, ne shejten, ne jeten dhe pasurine e tyre, si dhe ne Kur’hanin e shejte, se do t’i rrinin besnike beses se dhanun ne kuvend. Jane rregullat e normat tradicionale shqiptare.
Kurdoher behej fjale per Besen shqiptare, fjalen e nderit, per Besen e Zotit. Garanci e dyfishte feja shqiptare.
Siç shihet, edhe ne nje kuvende te papritur shpreheshin ide e mendime te ndryshme, te kunderta, shoshiteshin mire ato, ne kendveshtrimet perkatese e me urtesi e maturi arrihej ne vendimin perfundimtar, i cili zbatohej pa hezitim nga te gjithe. Ka qene karakteristike e spikatur e asaj kohe, qe per mendimet e shprehura, ne kesi rastesh, as qe behej fjale, qe dikush te mbante meri, inate apo mllefe etj.te kesaj natyre..
Perkundrazi, armiqesite e tjera harroheshin dhe funksiononte besa e kanunit, sipas se ciles; si, ai qe ndiqej per gjak dhe «gjakesi» duhej te luftonin krahperkrah, si vllezer ne nje llogore, te mbronin e jepnin jeten, po t’a lypte nevoja per njeri-tjetrin. Dhe fakte te tilla ka plot ne historine e ketyre krahinave, ku vepron doka e gjakmarrjes.
Keshtu, kanuni, ne kohe lufterash ndalonte, rrebtesisht gjakmarrjen. Ai qe vepronte ne kundershtim me kete dispozite(norme) te kanunit ndeshkohej rrebte, sipas normave te pranuara dhe perbuzej nga opinioni shoqeror. Kete e impononin ligjet e pashkruara(kanunet) e shqiptarve.
A nuk eshte kjo tregues i urtesise e burrerise shqiptare ?! A nuk eshte kjo, nje veçansi e spikatur etno-psikologjike e shqiptarve te asaj kohe ? Behet fjale per ato raste kur eshte e pranishme dukuria barbare gjakmarrjes, veçori kjo primitive etno-psikologjike e cila. ka egzistuar deri tash vone te shqiptaret.
Kjo burreri qe tregohet, sidomos ne raste luftrash lypset te tregohet edhe ne situatat paqesore, gje e cila, fatekeqesisht po ndeshet teje ralle.
Ne kuvendet mbare shqiptare, rajonale etj. trajtoheshin çeshtje mberekombetare, pra kishin tematike solide atdhetare, refernca moralo-politike patriotike etj.
Ndersa, ne kuvendet e niveleve me te uleta si krahines, fisit, katundit etj., ne sobat e burrave, ne vendet ku daheshin(vendoseshin) pleqini te ndryshme ndryshonte permbajtja, por rregullat dhe kerkesat ruheshin, ne te gjitha rastet te njejta. Ne çdo kuvend(tubim) respektoheshin elementete etnografike, normat etiko-morale te njohura e te pranuara prej te gjitheve.
Ato zhvilloheshin, sipas traditave e dokeve thjeshte shqiptare, te cilat ne sot i emertojme edhe dukuri etno-psikologjike.

Norma etiko-morale te karakterit etno-psikologjike te kuvendeve te burrave.

Cilat ishin idealet, motivet shtytese, ndjenjat qe i frymezonin, normat e komunikimit shoqeror, mentalitetet qe synonin dhe shpreheshin ne keto kuvendeve te tradites se lashte shqiptare ?
Ne kushtet e mosnjohjes te shtetit te pushtuesit e ligjeve te tij, ne munges te ushterise, forcave te rendit, burgjeve, kush i shterngonte, detyronte shqiptarte qe t’i zbatonin vendimet e kuvendeve te tyre ? Cfare tregojne te dhenat?
Ne rrafshin etnografik kuvendi eshte nje bashkim fisit a fisesh me Krene, Pleq, Sterpleq e Vogli a Djelmni te dheut, qi kan qellim me rrahe ndonji çashtje a me lidhe ndonji bese.
Kuvendet e pergjitheshme per çeshtje te rendesishme te karakterit kombetar, sipas tradites njoftoheshin : me kushtrim dhe tri te shtena me arme, por edhe me lajmes.
Kushtrimet, ne mungese te mjeteve te nderlidhjes, jepeshin, ne varesi te rrezikut qe kercenonte vendin(«burre per shtepi», «me shtate e shtatedhjete» etj.), kushtrimet qiteshin(jepeshin, shpalleshin) nga kryeplaku, kohet e fundit nga bajraktari. Kushtrimet qiteshi vetem per ceshtje te medha kombetare e jo per parti politike apo gjera te tjera.Ne kanun percaktohej edhe vendi prej nga qitej kushtrimi, zakonisht ne krye te katundit.
Tubimi i njerezve behej ne vende te caktuara me pare si ne (Qafa, lendina, oborre kishash, vende kulti, lisa ne shej, qe thuhej «Logu i Kuvendit» etj.). Keshtu, p.sh., Miredita tubohej ne Sh’Pal, a ne Gryke t’Oroshit, Puka, tu qyteti i Pukes, Malesia e Gjakoves tu Vorret e Shales, Dukagjini ne Koder te Shen Gjergjit(Shosh), Nikaj e Mertur tu Kisha e Nikajvet, Mertur e Krasniqe tu Bungu i Kuvendit(Selimaj) etj.
Ne kuvende merrnin pjese, sipas qellimit kategori te ndryshme perfaqesusesish.Me tradicionale kane qene kuvendet «burre per shtepi». Ne keto kuvende burrat e bashkuem rrijn ne gjysem rrethit, zakonisht kembekryq, me drejtuesit perball, ashtu qe te mund te shofin shoqi-shoqin e, po u thirr kush, te ket shteg per me u duke nder Krene e Pleq. « Nder gjyqe e peshime krent e pleqt rrijn ne vedi e Vogjelia ne vedi.» « Krent e pleqt rrijn ne kuvend mbas prijet e tagrit.» Armet e krahut kulmoheshin ne nje vend, aty afer, gje qe do te thoshte se ishte vendosur besa e burrave e cila nuk duhej thye. Secili mbante armet e brezit. Keshtu, nisnin kuvendet duke shpalosur qellimet per te cilat ishin thirrur.
Ne pikepamje politike kuvendet e pergjitheshme trajtonin probleme te medha atdhetare, çeshtje te medha shoqerore, ekonomike, sociale etj.
Ne rrafshin etno-psikologjik kuvendet u permbaheshin parimeve atdhetare(nacionaliste) kombetare,orientoheshin ne referenca moralo-politike te mirenjohura, ne perputhje me botekuptimin, mentalitet,mendesive, nevojat e kerkesat e kohes, u pergjigjeshin deshirave e aspiratave rajonale e kombetare.
Permbajtja e tyre shquhej per atdhetarizem te theksuar. Ne rastin e Lahutes qellimi ishte te ngriheshin te gjithe, me arme ne dore per te mbrojtur vatanin kunder vendimeve te Kongresit te Berlinit dhe synimeve shoviniste te Shkjeve te Ballkanit.
Pra, kemi te bejme me synime etno-psikologjike te trasheguara nga te paret tane.
Nga motivet e brendeshme te shqiptarve, personazhe historike te Lahtes kane qene : Mbrojtja e lirise kunder pushtuesit sllavo-malazias, mbrojtja e vatrave, territoreve tona, te cilat tradicionalisht kishin qene te banuara nga shqiptaret, ruajtja e nderit dhe dinjitetit kombetar. Kranaria kombetare dhe shpirti i mosneneshtrimit perpara te huajit.
Keta ishin disa nga nxitesit, shtytesit kryesor qe i grishnin shqiptaret te hidheshin ne beteja per jete a vdekje.
Venia ne jete e ketyre idealeve te medha bente te domosdoshem zbatimin, me perpikemeri te madhe te normave etiko-morale te parashikuara ne kanun dhe te detyrueshme per zbatim nga pjesemarresit ne «Logun e kuvendit». Per korrektese citojme tekstualisht disa prej tyre : « Burrat e dheut ne kuvend rrijn t’armatisun»,«Sa te jene ne kuvend burrat e dheut, s’ ka tager(leje)kush i huej me u perzie nder ta,», « Ne kuvend, sa te flase njani, tjeret do te ndigiojne te heshtin.», «Cashtjet, qi i perkasin njij krahine mare-ase shtetit,- do te peshohen nder kuvende te pergjithme : «Burre per shpi.», « Fjala e rande nuk bahet ne kuvend»., « Kanuja s’ban(ndalon) qi te shahet kush ne kuvend; po bani kush ket pune, do te giobitet mje ne 5 desh»., «Po i tha kush kuej, se rrene ne kuvend, do te giobitet mje 500 grosh ». , «Po i a shkrepi kush kuej armen ne kuvend, shpija i digjet e sjellesi i armes grihet kuvendisht e shkon gjakhupes ».   
Ne kuvendet shqiptare, gjitheçka flitej e behej(zbatohej) kerkohej qe te ishte e matur, e peshuar mire e shprehur me fjale te qarta e sjellje fisnike : Ishin te denushme, nga opinioni dhe shoqeroheshin me ndeshkime : fjalet e renda, ofezat publike, ngritja e zerit, germushja, te bertiturit me ze te larte, sharjet, epitetet, perçmimet, ngitja e gishtit tregues, apo dores. Vleresohej e kishte kerkesa ndaj stilit te te folurit, humorit, fjalvet e shprehjeve, intonacionit, veshterimeve,shprehjevefrazeologjike, fjalve te urta, etj. Nuk ishin ne etiken e kuvende perdorimit ironia, cinizmi, fjalet poshteruese, perbuzese, nenvleftesuese, sarkazma, shakate e renda, etj.
Kuvendtari(diskutanti) qe merrte fjalen,- siç thuhej nga popullin,- qe te mos behej i merziteshem, kerkohej qe te mos hynet «me trina neper mal», nuk duhej te «çante kopalla», te mos i «mballonte pa çoban», « te mos çante derrasa,», « te linte  rend me blue nje buke» etj.
Kerkesa te tilla kishin te banin me permbajtjen e diskutimeve, permbajtjen e asaj qe thuhej dhe me kohen e shpenzuar nga folesi, me etiken fjales.. Keto kishin te benin me specifikat e krahinave, por shenonin tipare etno-psikologjike te perbashketa te kuvendeve te te pareve tane. Keto norma etiko-morale zbatoheshin ne kuvendet e Lahutes.
Per pjesemarrjen ne kuvendet e burrave kishte edhe kerkesa te tjera, me te thella. Keshtu, p.sh, thuhej qe : «Ai qe nuk di te lexoje fytyren e tjetrit, qe nuk di te lexoje heshtjen etj. nuk duhet te te shkoje ne kuvendet e burrave.»
a). Ka qene kerkes qe mendimet, idete, propozimet te shpreheshin sakte e kuptueshem per degjuesit, me sa me pak fjale te hueja(turke tj.) e shprehje te errta. Gjitheçka lypsej te shprehej drejtperdrejt, syndersy, ballas e pa hipokrizi, me ndershmeri e sinqeritet, pa prapamendime e keqdashje, pa hilera e rrena, pa ironi e sterkembesa, me drejtesi e pa interesa te ngushta, me bindje e te argumentuara, asnje here kunder interesav atdhetare dhe kunder besimit tek Zoti etj.
Vihej ne spikame permbajtja, mendimet, idete atdhetare dhe qendrimi i shprehur rrumbullak e pa frike kunder pushtuesve te huaj.
Camaj, njohes i thelle i jetes dhe traditave malesore, ne nje veper te tij sjell nje dialog, midis Currit, malesorit te zbritur ne fushe dhe mesuesit te fshatit: « E veresha ndersy me moskuptim. Edhe ai me verent po ashtu me moskuptim. « A mundesh, tha ; « mem’i lexue mendimet ne balle, ashtu si ne nji liber ? »
S’ashte nevoja sepse, ti flet.
«Ne kje, se nuk kupton diçka ma teper se sa flas, ateher nuk do te merremi kurr vesh. Thom keshtu,- vijoi Curri,- pse ju te shkolluemit kujtoni, se na te pashkollet aq sa dime flasim».
Ma vone m’a shkoqiti mendimin. Simbas ti ai, jo une, ne trute e veta ruente edhe dijen e te pareve. Kurse na tue lexue sende tjera, i kishim harr».
Ne kete dialog, bie ne sy se : Malesoret, ne kuvende, madje edhe ne bisedat me te tjeret e permbajne mimiken e fytyres, ne menyre te tille qe mos te shprehin emocione, te mos te percjallin tek te tjeret, asnje lloj informacioni per ate qe mendon : e «veresha me moskuptim» dhe ai, po ashtu «me moskuptim ».Shprehet ideja e leximit te fytyres se tjeterit, si dhe mendimet e ndersjellta te njerezve te shkolluar per njerezit e pa shkolle.
E malesoret e ruanin fort kete rregull ne kuvendet e tyre
Prandaj thuhet :
– Fjala peshon, pesha e fjales,
– Nje fjale te nxjerr ne breg ose te mbyte ne uje. etj.
– Fytyra tregon, shpesh te tratheton.
– Puna kallxon.
– Sjellja flet.
– Veprimet instingtet trathetojne etj.
b). Ne kuvendet shqiptare ishte e domosdoshme qe gjitheçka te ishte e permbajtur, e disiplinuar, e vetpermbajtur, qe nga mimika e fytyres, pantomimika e trupit deri ne detajet me te vogla : Kujdes i veçante kerkonte vetekontrolli i shprehjes(mimikes) se fytyre, rrudhave te ballit,gojes, levizjes se syve etj. Ne te njejten kohe, kerkohej qe levizjet e trupit(pantomimika) te ishin sa me kursyera si : levizjet e duarve, sidomos te kraheve, kokes, kthimi mbrapa, peshperitjet veshnevesh, komunikimet me ane te shenjave te ndryshme si mbyllja e njerit sy, pra, kontrolli i levizjeve te muskulatures se fytyres etj. Terhiqte vemendjen, per keq te qeshurit pa vend, me za te larte etj.
Kujtojme ketu, se syte e njeriut shprehin, edhe ne menyre te pavetedijeshme : emelsi, miresi, dashuri, gezim, lumturi, shprese, egersi, urrejtje, meri, zemrim, mllef, zili, egoizem, qetesi, dyshim, alarm, frike, krenari, mosperfillje, perbyzje, pabesi, cinizem, tmerr, meshire, lutje, mirenjohje, perulje, epsh, dinakeri, hipokrizi, zgjursi, burreri, guxim, mosaprovim, inkurajim, trimeri, dashamiresi, dyshim, lutje, debilitet etj. etj.
Jane keto disa nga arsyet, se perse burrat e kuvendit zakonisht paraqiteshin te mbyllur, hermetike, disi te ngurte me qellim qe fytyra dhe syte, levizjet mos t’u jepnin te tjerev asnje lloj informacioni per qellimet, mendimet, deshirat etj.
a).Fytyra e pjesemarresit ne kuvend, qofte kur ai flet, apo vetem degjon kerkohej te ishte e vetpermbajtur, te shprehte vetem qetesi, te ishte e palexueshme nga te tjeret. kjo sepse, siç dihet, fytyra e njeriut shpreh gjendje te caktuara shpirterore, P.sh., balli me rrudhat e veta, vetullat, syte, faqet, goja, buzet, mjekra, faqet, hunda, veshet, koka, muskulatura e fytyres etj., me vetedije ose pavetedije reagojne ne ate, qe thuhet, ose qe behet aty, ndryshojne formen, ngjyren( skuqen, zverdhen,nxihen), levizin, kontraktohen etj.
Krahas te gjitha ketyre pjesemarresi ne kuvend ishte e domosdoshme qe te lexonte e interpretonte edhe heshtjen e burrave. Heshtja e atij tjetrit duhet vleressua e mbajtur qendrim ndaj saj.
Kane mbetur shprehjet: Kuvend, Logu i kuvendit, kuvend burrash, kuvend historik, burre kuvendi, behet kuvend, u vendos ne kuvend etj. terma qe i perkasin etno-psikologjise.
Mentalitet e lashta, idete, normat kanunore e rregullat te cilave u permbaheshin pjesemarresit si : urtesia, mençuria, menyra se si shqiptaret e asaj kohe komunikonin e merreshin vesh midis tyre ne keto tubime, maturia ne pleqerimin, shoshitjen e bluarjen e çeshtjeve te luftes, takti e respekti per mendimet dhe personalitetin e bashkebiseduesit, kolegjialitet ne marrjen e vendimeve perfundimtare, gatishmeria per te vepruar ne perputhje me to flasin per vlera etno-psikologjike te komunikimeve e marreveshjeve te pareve tane.
Ato deshmojne per nje tradite etno-kulturor te vyer, nje model ne organizimin dhe zhvillimin e ketyre kuvendeve rajonale apo ne shkalle te gjere kombetare, tradite e cila ruan vlera aktuale edhe ne ditet tona.
Kuvendet kane qene nder perberesit kryesor te veteqeverisjes sipas zakoneve dokesore shqiptare, te ruajtura deri ne mesin e shekullit XX-te.
Traditat dokesore shqiptare pasqyrohen, nga autori i Lahutes, ne mjeshteri artistike e fryme popullore, ne kenget kushtuar Lidhjes se Prizrenit, Marash Ucit, Cun Mules, Ali Pashe Gucise, Dede Gjo’ Lulit etj. e tubime te tjera te shqiptarve.
Ne themel te ketyre kuvendeve tradicionale qendronte BESA ShQIPTARE, BESA E ZOTIT e veshtruar si norme morale dhe kod dokesor qe qimentonte e garantonte zbatimin e vendimeve qe mirreshin ne «logun e Kuvendit.»

***
Po ne çfare forme kane arritur deri me sot normat, rregullat dhe kerkesat e mbajtjes se kuvendeve te medha popullore ? Ato u deformuan qe gjate Luftes Dyte Boterore ku gjithçka vendosej me gryken e pushkes, me vone u perdoren si karikature per maskimin e qellimeve moniste te diktatorit per te arritur, deri ne nivelin, se si zhvillohen debatet politike ne Kuvendin e sotem te Republikes se Shqiperise.
Ne «Nje vezhgim mbi komunikimin tone publik…» te analistit Mustafa Nano, midis tjerash lexojme per kacafytjet midis politikaneve tane ne Shqiperi dhe ne Kosove. Citojme :
«Jane sherre tipike shqiptare, ku tjetri sulmohet e mbulohet me fyerje e shpifje, ku goditjet jane te kalkuluara per te bere dem, alabaku se ka per gje te marre poza inteleeektuali e ku intelektuali s’e ka per gje te flase si alabak, ku gjuha e shtene ne pune eshte asgjesuese e shfarosese, ku secili pretendon se ka me vete te drejten, ku njeri nuk len asnje shteg per te bere nje negociate te sekondes se fundit me tjeterin, ku palet harrojne argumentin dhe fokusohen, veç te personi qe kane per balle, ku biografia e tjeterit eshte gjithenje nje arsye per t’mos u marre fare me çeshtjen, ku ai qe terhiqet perballe nje sjellje te dhuneshme, mbulohet me turp e thirret humbes, ku klasi, eleganca, sqima merren per dobesi etj.
Ne…shqiptaret, kudo qofshim…debatojme njesoj, d.m.th., nuk debatojme, por perleshemi. Dhe ketu kam parsysh te gjithe shqiptaret deri tek akademiket tane. . !
E di, mund te thuhet qe gjera te tilla ndodhin kudo, por puna eshte, se kudo gjera te tilla jane perjashtime, ndersa tek ne jane rregull». (Gazeta «Shqip» date 25 nentor, 2011).
Mos valle, e ka tepruar ky analist ? Mendoj, se jo. Ai ka shprehur nje realitet te dukshem te jetes polike shqiptare, madje duke ruajtur mjaft rezeva qe lidhen me fjalorin vulgar, epitete e pa denja si, per ate qe i shqipton dhe per ate te cilit i drejtohen, sharjet vulgare, gerthitjet, sulmet, deri tek goditjet brutale fizike etj. te pa denja per natyren e shqiptarit. Nuk gjeta diçka tjeter me te goditur per te faktuar se ku ka arritur gjendja e «Burrave te Dheut» qe na perfaqesojne ne forumet me te larta te kombit tone.
Ndersa, malesoret, per raste te kesaj natyre shpreheshin, me me delikatese si p.sh., « Mos hi me trina neper mal !», « Mos the krande kur nuk duhet ». « Mos i mallo shpatit !», «Ia qet mullini copa-copa », « I ka leshue pa çoban», «I ka mallue shpatit.» , « Mos qit krande ne zjarm !». «Mos shti gur nen rrota» ? etj, etj.
E megjithate, efekti i kesaj menyre te foluri ka qene direkt, i menjehershem, madje me rrjedhoja. 
Pra, shqiptaret ne kuvendet e tyre qe nga lashtesia jepnin shembuj pozitiv dhe modele per t’u patur zili.
Po sot, ç’fare po ndodh me politikanet tane ?! Ku po shkojme ? Perse i voton dhe i pranon populli keto deformime te traditave shqiptare dhe te sjelljes qytetare ?! Sa i vlejne ato imazhit tone ne boten e jashme ? Fatkeqesisht, ato flsain ne favor te profecise te Konices, se até qe ndertuan idealistet tane mund ta shembin politikanet e keqinje.
Para pak kohesh, ne nje debat televiziv, per kanunin e Leke Dukagjinit historiani Kasem Bicoku, specialist i historise se Mesjetes, midis te tjerash u shpreh :
«Po te zbatoheshin rregullat e kanunit ne parlamentin e sotem shqiptare do te qe nje mrekulli e vertete».
Prof.as. Dr. KOLE TAHIRI, etno-psikolog 
Literatura e perdorur :
1. Lahuta e Malesise. Botim i trete, Rome 1991.
2. Kanuni i Leke Dukagjinit. Nga Shtjefen Gjeçovi.(Shqip dhe anglisht). Gjonlekaj publishing Compani
Nevv York 1989, f.199-201
3. Martin Camaj. Vepra letrare 1 Apollonia, Tirane 1986 f. 87, 89

Bruksel, janar, 2012

Filed Under: ESSE Tagged With: Kuvendet, Lahuta e malcise, Prof.as. Dr. Kole Tahiri

Artikujt e fundit

  • AT SHTJEFËN GJEÇOVI DHE DR. REXHEP KRASNIQI, APOSTUJ TË IDESË PËR BASHKIM KOMBËTAR
  • Marjan Cubi, për kombin, fenë dhe vendlindjen
  • Akademik Shaban Sinani: Dy popuj me fat të ngjashëm në histori
  • THE CHICAGO TRIBUNE (1922) / WOODROW WILSON : “NËSE MË JEPET MUNDËSIA NË TË ARDHMEN, DO T’I NDIHMOJ SËRISH SHQIPTARËT…”
  • SHQIPËRIA EUROPIANE MBRON HEBRENJTË NË FUNKSION TË LIRISË
  • KONGRESI KOMBËTAR I LUSHNJES (21-31 JANAR 1920) 
  • Një zbulim historik ballkanik
  • VATRA DHE SHOQATA E SHKRIMTARËVE SHQIPTARO-AMERIKANË PROMOVOJNË NESËR 4 VEPRA TË PROF. BESIM MUHADRIT
  • Që ATDHEU të mos jetë veç vend i dëshirës për të vdekur…
  • KAFE ME ISMAIL KADARENË
  • Kosova paraqet mundësi të shkëlqyeshme për investime
  • PARTIA NUK ËSHTË ATDHEU, O KOKËSHQOPE
  • 50 VJET VEPRA POETIKE KADARE
  • IT’S NOVEMBER 28TH
  • Një arritje për shqiptarët në Michigan

Kategoritë

Arkiv

Tags

alfons Grishaj Anton Cefa arben llalla asllan Bushati Astrit Lulushi Aurenc Bebja Behlul Jashari Beqir Sina dalip greca Elida Buçpapaj Elmi Berisha Enver Bytyci Ermira Babamusta Eugjen Merlika Fahri Xharra Frank shkreli Fritz radovani Gezim Llojdia Hazir Mehmeti Ilir Levonja Interviste Keze Kozeta Zylo Kolec Traboini kosova Kosove Marjana Bulku Murat Gecaj nderroi jete ne Kosove Nene Tereza presidenti Nishani Rafaela Prifti Rafael Floqi Raimonda Moisiu Ramiz Lushaj reshat kripa Sadik Elshani SHBA Shefqet Kercelli shqiperia shqiptaret Sokol Paja Thaci Vatra Visar Zhiti

Log in

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Cookie settingsACCEPT
Privacy & Cookies Policy

Privacy Overview

This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these cookies, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may have an effect on your browsing experience.
Necessary
Always Enabled
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Non-necessary
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
SAVE & ACCEPT