Ndriçim Kulla (Nderi i Kombit)
Në fakt Shqipëria nuk ka qenë e ndarë në toskë dhe në gegë në shekujt e fundit, por që shumë kohë më parë. Nuk shpjegohet se përse besnikëria ndaj klanit dhe fisit çonte në hakmarrje, e cila ishte personale. Në të vërtetë kjo besnikëri mund të conte në gjakmarrje që është një gjë tjetër. Edhe vendbanimet e toskëve dhe gegëve historikisht nuk kanë qenë ashtu siç thuhet në këtë studim, pra Gegëria më malore se Toskëria. Gegëria dhe Toskëria në shekuj, pra kur nuk ishin vendosur akoma kufijtë shtetërorë në 1912, nuk ishin ato që kanë qenë brenda kufijve të shtetit shqiptar pas vitit 1912. Vetëm që prej vitit 1912 kur u krijua shteti shqiptar, kufijtë e të cilit shkonin përmes tokave shqiptare, mund të thuhej se Gegëria brenda kufijve të shtetit shqiptar ishte më malore se Toskëria. Deri në 1912 Gegëria nuk mund të quhet aspak më e izoluar gjeografikisht se Toskëria. E izoluar nga kush? Pasi kanë bërë këtë panoramë, autorët e studimit na thonë se:
Pas pavarësisë së arritur më 1912, toskët filluan të zhvillonin një klasë të mesme, e cila luajti një rol kryesor në përpjekjet për krijimin e një shoqërie bashkëkohore. Në 1925, Ahmet Zogu e kufizoi influencën e toskëve dhe filloi të siguronte besnikërinë e fiseve gegë.
Që klasa e mesme toske luajti një rol me rëndësi në zhvillimin e vendit, kjo është e vërtetë, por kjo ndodhi edhe për arsye se Zogu, pasi mori pushtetin në 1924, për 15 vjetët e ardhshëm që e sundoi vendin si President i Republikës dhe si Mbret, i dha shumë akses në qeverisje dhe në administratë klasës së mesme toske. Të gjithë kryeministrat dhe shumica e ministrave të kësaj periudhe ishin toskë. Po kështu ishin kryetarët e parlamentit, shumica e ambasadorëve etj. Sa për besnikërinë e fiseve gegë Zogu e siguroi me mënyra të tjera, kryesisht duke iu dhënë paga mujore si oficerë rezervë bajraktarëve të tyre.
Ndonjë studiues, madje edhe antropolog ka dashur që ndarjen toskë-gegë ta paraqitë edhe si racorë. Kështu ka bërë antropologu Eugene Pittard, i cili ka shkruar:
Lumi i Shkumbinit, me valet e tij të murme i ndan shqiptarët në dy grupe: Në veri janë gegët, në jug janë toskët. Mes këtyre grupeve ka ndryshime dialektore. Një analizë antropologjike do të zbulonte ndoshta dhe ndryshime etnike. Kam bërë për këtë gjë krahasime, duke përdorur sidomos veçoritë e treguesit cefalik. Kam gjetur se gegët jane pak më të gjatë dhe më pak brakicefalikë se toskët.
Edhe nëse e marrim të vërtetë atë që thotë Profesor Pittard, gjë që është shumë e dyshimtë, kjo nuk do të thotë asgjë. Sepse mund të gjesh brenda të njëjtit komb, ndryshime të tilla nga zona në zonë, për nga gjatësia dhe treguesi cefalik (përmasat e kafkës). Njerëz shtatlartë gjen shumë edhe mes toskëve, ashtu siç gjen shumë njerëz të shkurtër mes gegëve. Ithtarët e tezës së ndarjes racore mes toskëve dhe gegëve kanë kaluar deri në absurd, siç është rasti me Duncan. Heaton Armstrong, i cili në 1914 erdhi në Shqipëri si sekretar Princ Wied-it. Duncan Heaton Armstrong shkruan për përshtypjen racore që i bënë shqiptarët:
Çfarë përzierjeje njerëzish dhe kostumesh ishin mbledhur në shesh për të na pritur ne! Malësorë të gjatë nga Veriu, me koka të gjata të ngushta dhe flokë të verdhë, toskë nga Jugu, më të shkurtër dhe të hollë, çehreja verdhacake e të cilëve dhe kokët e rrumbullakta tregonin tiparet greke ose turke në gjakun e tyre dhe së fundi turma e evgjitëve me lëkurë shumë të errët!
Sipas z. Heaton Armstrong koka e rrumbullakët na qenka një ekskluzivitet grek dhe turk! Sa për biondët ata i gjen si midis gegëve ashtu dhe midis toskëve. Përshkrime të tilla si ky më lart ishin sigurisht dashakeqe ndaj shqiptarëve.
Të tjerë autorë të huaj, që janë dhe njohës të mirë të Shqipërisë, kanë vënë re se ndarja toskë-gegë nuk është aspak e thellë dhe armiqësore dhe se ndarja gjuhësore toskë-gegë nuk shkon përtej ndarjes të rëndomtë dialektore që është në të gjitha gjuhët. Noel Malcolm shkruan:
Dallimet gjuhësore ndërmjet gegëve dhe toskëve janë të dukshme, por jo aq të mëdha sa të pengonin komunikimin e ndërsjellë; në shumë aspekte dallimet nuk janë më të mëdha se ndasitë që ekzistojnë ndërmjet Skocisë dhe Jugut të Anglisë.
Kjo vërtetohet edhe nga fakti që autorët e mëdhenj toskë apo gegë, poetët dhe shkrimtarët, nuk kanë pasur kurrë vështirësi për t’ u lexuar nga popullsia tjetër. Gjergj Fishta me poemën e tij epike “Lahuta e Malcis” ka qenë shumë i lexuar në Jugun tosk deri në kohën kur u ndalua nga regjimi komunist dhe më pas do të ishte përsëri shumë popullor, sa midis gegëve aq edhe midis toskëve, pas vitit 1990 kur “Lahuta e Malcis” ka njohur shumë botime. Në gjysmën e romaneve të Ismail Kadaresë, një shkrimtar tosk, ngjarjet zhvillohen në Gegëri. A do të mund të kishte ndodhur një gjë e tillë nëqoftëse midis dy zonave dhe dy popullsive do të kishte një ndarje kaq të madhe dhe madje armiqësi, siç pretendojnë disa autorë të huaj?
Por gjithashtu ka edhe autorë të huaj, nga njohësit e mirë të Shqipërisë, të cilët e kanë parë krejt ndryshe dallimin toskë-gegë. Jacquez Bourcart, një studiues francez që më pas u bë anëtar i Akademisë së Shkencave të Francës, i cili qëndroi në Shqipëri në vitet 1917-1920 me Ushtrinë e Francës, dhe vizitoi si Jugun ashtu dhe Veriun e Shqipërisë, e gjeti ndarjen krahinore dhe gjuhësore të Shqipërisë më të vogël se në Francë. Ai shkruan në librin e tij “Shqipëria dhe shqiptarët”:
Shpesh herë nga studiues të ndryshëm kundërvihen dy dialektet e shqipes, ai geg dhe ai tosk, të cilët mendohet se u përkasin dy tipeve etnikë të ndryshëm, atij të veriut dhe atij të jugut të Shqipërisë. Por ky dallim, i paraqitur në trajtën e sipërpërmendur, është mjaft i thjeshtëzuar. Në të vërtetë, në një vend ku rrugët e lidhjeve midis viseve janë mjaft të vështira, krahinat e ndryshme kanë ruajtur tiparet e tyre të veçanta, doket e zakonet si dhe dialektet e tyre. Ndërkaq mund të themi se në të vërtetë vërehen më shumë ndryshime midis dialektit të Dibrës dhe atij të Mirditës, që janë krahina gjeografikisht mjaft afër njëra-tjetrës, sesa midis dialektit qytetar të Korçës dhe atij të Shkodrës. Sidoqoftë autori i këtyre rradhëve mundi të udhëtojë, i vetëm dhe pa përkthyes, në tërë Shqipërinë e Veriut dhe u mor vesh për bukuri duke folur vetëm dialektin tosk të Korçës. Në fund të fundit mund të thuhet se uniteti gjuhësor i Shqipërisë është më i ndijshëm se ai i Francës. Dhe do të jetë shumë e lehtë që ky unitet të përsoset më tej, pasi shkollat të kenë përhapur përdorimin e një gjuhe të përbashkët letrare, për shembull dialektin e Elbasanit, i cili është ndërmjetës midis toskërishtes dhe gegërishtes.
Akademiku francez Bourcart ka sjellë këtu argumentin më të mirë kundër atyre që e zmadhojnë ndarjen toskë-gegë, duke thënë se me terrenin që ka Shqipëria ndarja toskë-gegë në fakt duhet të kishte qenë shumë më e thellë se ç’ është. Nënkuptohet se fakti që nuk ka ndodhur kështu tregon për lidhjen e fortë mes tyre.
Një nga rilindasit më të mëdhenj shqiptarë në librin e tij “Këndonjëtorja”, që ishte një tekst për fëmijet e shkollave, në pjesën “Istori e Shqipërisë dhe e Shqipëtarëvet”, e shikon ndarjen mes Toskërisë dhe Gegërisë si ndarjen mes zonave të mëdha të Ilirisë së Lashtë, që sipas tij ishin tre: Toskëria, Gegëria dhe Maqedonia. Sipas Naim Frashërit, nga këto tre krahina dolën tre mbretëri të lashta:
Shqipërija në kohërat e vjetëra qeverisej herë me pleqësi, herë me mbretëri. Mbretërit’ e Shqipërisë shumë herë ndaheshinë më tri: të Maqedhonisë, të Toskërisë dhe të Gegërisë. Nga mbretërit’ e Maqedhonisë më me emër është Aleksandr’ i Math që ka mbretëruarë mi gjith’ afëro faqet të dheut që dihej aherë. Nga mbretërit’ e Toskërisë ka qënë Pirrua i Math, me shumë emërë, që ka mundurë romasitë. Nga mbretërit’ e Gegërisë më me emërë është mbretëresha Tefta dhe Gençoja që kanë lëftuarë burrërisht me romasitë.
Sipas kësaj teze, trevat e sotme toske dhe gege, në të dy anët e kufirit shtetëror, nuk janë gjë tjetër veçse mbetjet e këtyre tre mbretërive të lashta. Nuk marr përsipër të shprehem për vërtetësinë ose jo të kësaj teze, sidomos sa i përket Maqedonisë (në atë kohë Maqedonia nuk kishte popullsi sllave), por ajo që bie në sy janë lidhjet e shumta martesore mes familjeve mbretërore të këtyre mbretërive.
Në vitin 1997, televizionet dhe gazetat e mëdha ndërkombëtare që erdhën në Shqipëri për të raportuar për trazirat në vend, e gjetën më të thjeshtë që ta shpjegonin atë që po ndodhte në Shqipëri si një konflikt toskë-gegë, ku Jugu tosk ishte ngritur kundër Presidentit Berisha që ishte verior, geg. Këto media thoshin se Presidenti Berisha pritej me armë kur tentonte të shkonte të bënte fushatë zgjedhore në Toskëri, në jug të Lumit Shkumbin, por nuk e shpjegonin faktin se përse djali i Mbretit Zog, pretendenti i fronit mbretëror Leka Zogu, i cili zhvillonte paralelisht fushatën zgjedhore për referendumin për formën e regjimit, udhëtonte lirisht në Jug për të bërë fushatë për kauzën e tij. Edhe Leka Zogu ishte geg si Berisha. Madje Leka Zogu fitoi 30% të votave në Jug, më shumë se PD e Berishës. Kjo gjë nuk duhet të ndodhte nëse kjo pjesë e popullsisë së Shqipërisë i urrente gegët. I njëjti Sali Berisha, shumë vite më pas fitoi zgjedhjet parlamentare, duke marrë në Jug koalicioni partiak i drejtuar prej tij më shumë se dyfishin e votave që mori në 1997. Sali Berisha do të kishte marrë edhe më tepër vota në Jug në 2005, nëse Leka Zogu nuk do të kishte marrë pjesë në zgjedhje me një forcë politike të vetën, të quajtur Lëvizja për Zhvillim kombëtar, e cila mori rreth 4% të votave të elektoratit të Jugut. Pra të dy këta liderë gegë, Berisha dhe Zogu morën rreth 50% të votave në Jug në këto zgjedhje. Sali Berisha nuk do të behej Kryeministër në 2005 pa votën masive të Jugut dhe kjo gjë u përsërit edhe në 2009. Pas tetë vjetëve në pushtet, ishte normale që Berisha të humbte shumë vota si në Jug dhe në Veri. Sali Berishës nuk duhet t’ i mohohet as nga kundërshtarët e tij merita që provoi me karrierën e tij politike se nuk qëndron teza se politika shqiptare zhvillohet sipas ndarjes toskë-gegë. Sa për të tjerat, secili ka mendimin e tij. Nëqoftëse ia njohim urtësinë sovranit, domethënë popullit, atëherë sovrani tosk ka treguar një mençuri të madhe duke mos e refuzuar një lider geg, ashtu siç mund të thuhet e njëjta gjë edhe për sovranin geg, sa iu përket liderëve me origjinë toske. Të dy vëllezërit sovranë, ai tosk dhe ai geg, i kanë dhënë me këtë një mësim të mirë elitës politike, e cila e shikon politikën si konflikt të pandërprerë.
Me këtë dy vëllezërit sovranë, ai tosk dhe ai geg, i kanë dhënë në mënyrën e tyre përgjigje pyetjes “Kush jemi ne shqiptarët?” Ne jemi toskë dhe gegë, që përbën një larmi vlerash të ndryshme, gjuhësore, etnografike (veshje, zakone, art), domethënë një pasuri kulturore. Ne jemi shqiptarë, pastaj toskë dhe gegë. Pastaj, për t’ ju përgjigjur edhe atyre studiuesve që gjejnë dhe një ndarje racore mes shqiptarëve, ndërmjet nesh shqiptarëve toskë dhe gegë ka edhe të gjatë dhe të shkurtër, biondë dhe zeshkanë, të hollë dhe të trashë, kokërrumbullakët, kokëgjatë dhe kokëgjerë, të zgjuar dhe budallenj, gjeni dhe mediokër, të mençur dhe të çmendur, me zë të trashë dhe me zë të hollë, të bukur dhe të shëmtuar. Nëse për këtë arsye përbëjmë dy raca, atëherë nuk ka asnjë komb në Europë që t’ i përkasë një race të vetme, se të tillë gjen kudo.