Fragmente nga ” Shqiptarët-diamantët e pagdhëndur”/
Nga Ylli Polovina*/
Një tjetër libër nga z. Ylli Polovina më tërhoqi vëmëndjen këtë shkurt 2015, ose më pak se gjysmë viti ka botimi i tij. Është një sprovë serioze për të trajtuar antropologjinë sociale të shqiptarëve dhe për të shpjeguar ngjarjet e shekullit të fundit të lidhura me ta. Është qëmtuar shumë material nga letërsia jonë e kaluar dhe shtypi i kohës, mendimet e shprehura nga kolosë të tillë si Konica, Noli, etj por edhe nga autorë të huaj që i kanë studiuar bashkëkombësit tanë. Autori ka ndërmend që librin, më të reduktuar, ta botojë edhe në gjuhë të huaj, sidomos në ato të fqinjëve tanë grekë, serbë dhe italianë.
Ja disa fragmente
f.22-23
Faik Konica për shqiptarët
ata karakterizohen nga një protagonizëm i theksuar vetiak, nga kombdashuria, toleranca ndërfetare, pesha e madhe e fjalës së shprehur, gjuha tepër e lashtë, veshja shumë praktike dhe po aq inteligjente, vallja mjaft karakteristike, nderimi për gruan.
Tre të meta themelore:
Mungesa e idealit. Në një vend ku njerëzit vdesin aq lehtë për kurgjësend, nuk ka raste të vdekjes për një ideal a kauzë a çështje.
Ndërsa bota duke parë e dëgjuar mëson ment dhe ndërtohen, ne shqiptarët s’marrim dot mësime, malet të tunden dhe të rrëkëllehen, ne nuk e ndryshojmë mënyrën tonë. Mbani mirë këtë që po thom: në njiqind vjet, në vafshim si vemi, do të jemi aqë poshtë sa edhe sot..
Por e meta më e madhe, e keqja e të gjitha të këqijave të kombit të vet, janë ushtruesit e pushtetit politik…Në qoftë se Shqipëria do të vdiste ndonjëherë, atëhere në epitafin e saj duhet të shkruhet: Lindi nga Zoti, shpëtoi nga rastësia, vdiq nga politikanët.
f.49
Konti Shuasël- Gufjë
E vetmja gjë e pandryshueshme tek shqiptarët është pasioni i tyre për pavarësi e lavdi. Ky pasion i lavdisë është tipari sundues i karakterit të tyre dhe burimi i heroizmit: është toka e heronjëve në të tërë kohërat.
f.53
Siprien Rober
pranë banorit gegë të zymtë dhe shtatlartë, banori toskë shkëlqen nga trupi i tij i zhdërvjelltë, nga eleganca dhe shkathtësia e mendimit…Sytë e toskut vetëtijnë gjithë mprehtësi, por drejtimi i tyre i shmangur tregon dinakëri, gjë që përbën thelbin e karakterit të tij. Toskët, në fakt, mbahen, me të drejtë, për më të pabesët ndër shqiptarët.
f.56
Rene Piron
Toskët kundër gegëve, të krishterët kundër muslimanëve, arnautët kundër helenëve dhe serbëve, historia e Shqipërisë është e mbushur me luftëra të tilla që i përçajnë vendasit, për dobinë më të madhe të osmanlliut. ..Kështu shpërdorohen energjitë e popullit shqiptar, por para rrezikut të përbashkët, arrihet uniteti, divergjencat harrohen, gjakmarrjet pezullohen: shfaqet kombi shqiptar.
f.69
Skënderbeu dhe vepra e tij janë prodhuesi më i madh në historinë tonë të deritanishme i një imazhi tepër pozitiv. Aq i fuqishëm, unik, por edhe i vetëm qe ky rat, sa që edhe gjatë Rilindjes Kombëtare, kur Evropa Perëndimore kishte mjaft interes që në trojet tona të formohej një shtet-bazë e saj, nuk e arriti dot në kulmimin e mëparshëm.
f.78
Pesë porositë në pasaportën mbretërore
1. Ta dijsh dhe të jesh i sigurtë se fatbardhësia dhe lumturia jote gjindet në Shqipni e cila t’ep nder e të fal emnin Shqiptar.
2. Ruaje mirë karakterin komtar dhe kryenaltësin shqiptare; bindju ligjeve dhe urdhnavet të vendit kudo që të jesh.
3. Ҫdo shqiptar është vllau yt; nderoje kurdoherë dhe ndihmoje kur të ket nevojë.
4. Mos e përbuz gjuhën e nënës s’ate tue folë në gjuhë të huej kur nuk asht nevoja.
5. Ndero flamurin e atdheut tand: kush nuk e nderon Shejin e komsis, s’nderon veten e vet.
f.98
Komunizmi si ideologji dhe sistem shoqëror në vendin tonë qe të paktën dyfish kolektivist nga sa vetë dogma marksiste-leniniste e propozonte dhe në vendet e tjera të Evropës Lindore u praktikua.
Enverizmi ishte hiperkolektivizëm.
f.100
Protagonizëm-individuaalizmi ynë është trungu prej ku dalin të gjitha degët e tipareve të tjera të shqiptarit.
f.104
Protagonizëm-individualizmi ynë, përveç kuptimësisë shqiptare të përemrit “unë” shprehet edhe ne një gjest tjetër. Kur flasim për një popull tjetër ne themi më lehtësisht “gjermani”, “amerikani’, “italiani” apo “greku” e kështu për të gjithë. Pra përdorim parametrin tonë të njëshit.
Ndërkohë gjermanët apo italianët, si dhe mjaft popuj të kontinentit tonë, në rastin e njëjtë përdorin vetëm shumësin. Ata thonë “shqiptarët”.
f.121
Duke mos pasur prirjen për hapje dhe zgjerim, por ndërkaq edhe mosdëshirën për t’u ngushtuar, “homo albanicus” nacionalizmin e tij e ka të llojit mbrojtës.
f.127
Ajo e kuqe në të gjithë flamurin tonë, pa i lënë hapësirë një ngjyre tjetër, paraqet gjakun shqiptar si përkatësi etnike. Jo më kot, atë flamur ne e kemi trashëguar prej Skëndërberbeut….Ai qe i Kastriotëve, më parë se pinjolli i tyre dhe djali më i vogël i Gjonit, Gjergji, të lindëte.
f.128
Që gjuha shqipe më parë se të jetë mjet i ruajtjes së kujtesës kombëtare, i zhvillimit të kulturës dhe i dijeve, i komunikimit dhe i transferimit të të dhënave, është territor dhe kufi, e dëshmon edhe një provë tjetër. Ajo është shkruar tepër vonë. Ky fakt bie ndesh në pamje të parë me cilësinë e saj si gjuhë nga më të vjetrat e kontinentit. Mirëpo duke e ruajtur më shumë si të folur se sa të shkruar, gjë që në Evropë e kanë bërë edhe rumunët edhe lituanët, arbër- shqiptarët i kishin dhënë asaj më së pari misionin e ruajtjes së identitetit të njësisë territoriale. Gjuha është roje kufiri.
f.135
Të qënit shqiptar dhe Shqipëri ishin e njëjta gjë.
f.140
Pluralizmi më i keq është më i mirë se diktatori më i arsyeshëm.
f.141
SHBA janë bërë të fuqishme jo vetëm prej zhvillimit dhe forcës ekonomike, burimit të madh njerëzor që ka, përbërjes së larme dhe harmonike të etnive nga i tërë globi, por prej lirisë. SHBA të fuqishme nuk e ka bërë gryka e topit, flotat gjigande ajrore, në det, tokë dhe kozmos.
…6 janar 1941, Franklin D. Roosevelt:
shtylla të demokracisë dhe të qytetërimit të vendit të tyre ishin ato që ne po i quajmë “katër liritë”- liria e mendimit dhe e fjalës, liria e besimit, liria për nevojat materiale dhe liria për të mos patur frikë.
f.145
mospasja frikë ndaj pushtetit politik tek amerikanët garantohet nga sistemi gjyqësor. Ai është tërësisht i pavarur dhe me anë të një avokati dhe gjyqi ia del të mundësh edhe më të fortin e SHBA.
f.150
Shqiptari, tip i vështirë për t’u vënë nën kontroll edhe nga politika dhe ushtruesit e saj dinakë, mbetet i tillë edhe ndaj klerikëve fetarë.
f.152
Faik Konica
Unë besoj se shqiptarët gjithkund janë tolerantë për besimet e tjera dhe ndoshta ky është i vetmi vend në Evropë ku nuk ka pasur luftra fetare.
f.157
Gjer në fund të shekullit XVI, popullsia e qyteteve dhe e kështjellave në Shqipëri ishte 62 % e krishterë..në fshat kishte vetëm 3-4 % myslimanë.
f.222-224
Kompleksi i Rozafës apo prirja e shqiptarit për vetëshkatërrim..
Kudo ku shqiptari të ndodhet, në vetëm familjen e tij apo në krye të një lagjeje, fshati, qyteti, shoqate, shteti dhe institucioni, atë që bën i pari, nuk e vazhdon i dyti. I treti vazhdon po ashtu. I katërti dhe i pesti, i gjashti dhe i shtati, nuk dinë mënyrë tjetër sjelljeje.
Mosnjohja e vazhdimësisë dhe moskrijimi i saj, ndërprerja dhe këputja kur mbaron ushtrimi i pushtetit të njërit dhe nis ai i tjetrit, mjafton bollshëm për të prodhuar ciklikisht vetërënie.
f.228
Interpretimi i ngjarjeve të vitit 1997 si një luftë civile mes veriut dhe jugut, më së shumti, u krye prej disa qarqeve të huaja antishqiptare si edhe nga njerëz e shërbime të tyre brenda vendit. Qe momenti kur i ishte afruar pikës së vlimit çështja e çlirimit të Kosovës. Një Shqipëri e penguar ishte pengimi më i mirë. Një Shqipëri që nuk vetërrënohej në luftë të brëndëshme, qe nxitja për të fituar lirinë.
f.229
Teoria dhe praktika marksiste-leniniste e variantit bolshevik, që prej çastit kur u shfaq në Shqipëri e sidomos kur nisi të vihej në jetë (periudha e luftës dhe ajo e pasçlirimit) rezulton ndikuesja më agresive në vetërrënimin tonë.
f.232
E ardhur jo nga periudha enveriste, por nga thellësia e shekujve, prirja drejt marrjes me përfolje politike nuk mund veç të interpretohet si pasion popullor. Një dëshmi e kësaj karakteristke të natyrshme të etnisë sonë mund ta gjesh në atë kordon të madh shqiptarësh që kanë administruar për periudha jo të vogla, superfuqitë e kohës së shkuar: Perandorinë Romake, Papatin, Bizantin dhe Perandorinë Otomane.
Po ashtu ato janë ndjerë fort në prag të krijimit të shteteve modernë grek, turk, egjiptian dhe italian.
Pra pasioni i shqiptarëve për politikën, në thelb tendenca e tyre e dukshme për protagonizëm publik në sferat e pushtetit, është shumëshekullor.
Mendojmë se kjo ndodh nga që ne, më shumë se të priremi për ndonjë shkencë, ekzakte apo humane, më tepër se të pëlqejmë filozofinë, të lexuarit e librave apo muzikën, preferojmë pushtetin.
f.234
Një sondazh i BE i shpallur në fillim të majit 2012 bënte të ditur, mes të tjerash, se shqiptarët qenë një popull inteligjent. Testi i realizuar posaçërisht për të zbuluar shkallën e zgjuarsisë së etnive të ndryshme të globit e nxirrte “homo albanicus” me 114.5 pikë. E ndiqte spanjolli me 111.79 pikë, banori i Hong Kongut me 111.69 pikë e më poshtë rreshtoheshin popuj të tjerë si gjermanët, qipriotët, kanadezët, amerikanët e SHBA. Bullgarët rezultonin me 101.99 pikë.
f.239
Në Ballkan, edhe pse popujt që e përbëjnë, jetojnë fare afër, ndryshimet mes njëri-tjetrit i kanë po aq të mëdha sa sikur të ndodhë që krahasimet të bëhen me spanjollët apo skocezët.
f.241
Fejzi Alizoti
Shqipëria është një sofër e porsashtruar, e pasur vërtet, por edhe tepër e ngushtë, shumë kanë dëshirë të ulen e të dënden pranë saj, por mjerisht ajo është si shumë e vogël për t’i ngopur gjithë të uriturit. Kështu që për t’i bërë vend vetes, njerëzit duhet të vënë në përdorim bërrylat.
f.244
Shqiptarët nuk merakosen shumë t’i kërkojnë, t’i gjejnë e t’i përzgjedhin bashkëkombësit e talentuar, sepse nuk besojnë tek elitat, i shohin ato me dyshim, si të dalin prej tyre vetëm sundimtarë. Ata nuk mund ta lënë tepër lart një njeri. Sa më shpejt që ta ulin, aq më mirë rehatohen shpirtërisht.
…prandaj cili dëshiron të ecë përpara rrugën nuk e ka të hapët, por të mbyllur. Pothuaj askund ndonjë strukturë shteti nuk e nxit, nuk investon për të. Të tilla lehtësi që e ndihmojnë përparimin e individit, vihen në lëvizje prej kriteresh të tjera, nga ato që thirren favore.
f.255
New York Times, verë 2014
Ekziston një vend në Ballkan, i cili kufizohet me vetveten..Ku të gjithë nxitojnë për në punë dhe askush nuk arrin në kohë. Aty ku tetëorëshi i punës zgjat 12 orë. Aty ku shëndetsia është pa pagesë ndërsa shërimi është i shtrënjtë. Ku gazetarët janë të lirë të shkruajnë çdo gjë që ju urdhërohet. Aty ku historia përsëritet çdo ditë. Ku më të pasurit janë njerëzit të cilët kurrë nuk kanë punuar…Aty ku ligjet janë të paligjshme, ndërsa anarkia gjendje normale…Është në Ballkan një vend ku me ndershmëri, sinqeritet dhe zell, kurrë nuk do të arrish qëllimin e dëshiruar…
f.260-261
Në rastin tonë kombi është dy herë më i madh se shteti i Shqipërisë dhe pesë herë më i madh se shteti i Kosovës. Shoqëria shqiptare nuk përputhet plotësisht as me kombin, as me vetëm njërin prej dy shteteve tona…Në Ballkan edhe malazezët si edhe maqedonasit sllavë kanë shtete më trupmëdhenj se territori kombëtar. Pa një mungesë të qënësishme në raportet komb-shtet janë edhe kroatët bashkë me sllovenët.
f.269
Modeli Zog-Enver dhe sidomos ai i pasvitit 1990, i përfaqësuar me më shumë se një emër, dëshmon se suksesin e kanë bazuar tek dy kushte: tek njohja e mirë e psikologjisë dhe e mendësisë së shqiptarit si edhe e qeverisjes së tij (vënies nën kontroll, sundimit) nëpërmjet shfrytëzimit të të metave.
f.271
Tirana me mbi kokë të saj Brukselin është zgjidhja më e mirë për çfarë vjen më pas. Kjo mund t’i inatosë ca nacionalistë të sinqertë, sepse shohin që shqiptarëve u ikën nga duart një pjesë jo e vogël e sovranitetit të tyre, por kjo është vetëm pamja e sipërfaqëshme. Sovranitetin e plotë nuk e kanë prej kohësh edhe vetë shtetet e mëdhenj.
*Botoi: EMAL, Tiranë 2014
E dergoi per Diellin, Bardhyl SELIMI
Një përmbledhje e shkurtër rreth jetës, veprës, dhe figurës së lartë të Profesor Dr. Martin Camajt
Darkë organizuar nga Shoqata atdhetare “Dukagjini” në Miçigan për përkrahjen e ngritjes së përmendoreve të heroit Mehmet Shpendit dhe Profesor Dr. Martin Camaj./
Paraqitur nga Dr. Gjeka Gjelaj, PhD./
21 Shkurt, 2015/
Imperial House/
Clinton Township, Michigan/
Ne Foto: Autori ne nje fotografi me Ipeshkevin e Kosoves Dode Gjergji/
Fort të nderuar famullitarë ( in absentia) Dom Ndue Gjergji dhe Dom Fran Kolaj, të nderuar përfaqësues të shoqarave atdhetare ,Organizata Panshqiptare “Vatra, më në krye zotëri Alfons Grishaj, shoqata “Mirdita” më në krye zotëri Kujtim Qafën, shoqata “Malsia e Madhe” më në krye zotëri Lek Gjonaj dhe present sonte sekretari zoti Luigj Gjokaj, kolegë të nderuar, intelektual të fushave të ndryshmë, bashkatdhetar, vëllezër dhe motra, dashamirës të Dukagjinit legjendar:
Mirmbrëma dhe mire se u takume në Dukagjin, gurrë e pashterrur e burrërisë, trimërisë, mikpritjes dhe diturisë shqiptare.
Jam mirnjohës shoqatës “Dukagjini” në Michigan, më në krye zotëri Nikolin Shytin që me nderuan me këtë detyrë:
Shkurtimisht të ju paraqes figurën madhështore dhe shume dimencionale te shkrimtarit, poetit, albanologut, dhe studiusit me renome boterore Profesor Doktor Martin Camaj me rastin e iniciativës atdhetare dhe lavdi plote: Ngritja e përmendores së trimit mbi trima Mehmet Shpendit – shaljanit te tete dhe gurit te cmuar te letersise dhe kultures shqiptare, birit te denjtë të Dukagjinit, Profesor Martin Camaj.
Kjo është një nderë e madhe për mua dhe në të njejtën kohë obligim i madh që unë do të mundohem ta kryej simbas mundësisë me gjithë shprit dhe zemër ashtu si I meriton nji dhe të vetmit Martin Camës.
Unë duke falenderuar Dom Prenk Ndrevashen, veteranin dhe mbrojtësin më të spikatur të emigrantit shqiptar, si dhe mikun dhe bashkëpuntorin tim më të shtrenjtë, Profesor Camen e kam takuar në Rromë kur unë isha në studime pranë fakultetit filozofic Urbaniana dhe ai ishte duke mbaruar studimet post universitare në universitetin e Rromës. Më perkujtohet mirë takimi i parë në Circolo Delli Albanesi në Rromë në praninë e Profesor Ernest Kolicit, piktorit Lin Delisë, At Vincens Malaj, Albert Akshisë, At Daniel Gjecaj, piktorit Gjelosh Gjokaj, dhe kolonelit anglez Robert McEever. Një fytyrë e shëndritshme, e ëmbël, e dashtun, dhe elegante.
Gjithashtu kam pasur fat që për herën e fundit ta takoj Profesor Camen këtu në Michigan tek kisha e vjetër në Beverly Hills, gjatë vizitës së fundit që ai i bëri mikut të shtrenjtë Dom Prekës. Pra, ju flas nga zemra dhe përjetimet personale.
Profesor Martin Camaj, simbas dokumentave ne disponim dhe burimeve të sakta, ka lindur me 21 Korrik te vitit 1925, megjithëse përmendet edhe viti 1927. Lindi nga një familje e një njohur të Dushmanit në Dukagjin nga baba Kol Camaj dhe nana Terezja e lindun në Prekal. Kola dhe Terezja, prindërit e Martinit, si dhe shumë të tjerë në fshat, në atë kohë jetonin një jetë të qetë baritore dhe bujqësore. Konditat e jetës ishin shumë të vështira dhe mundësitë aq më të vogla. Luftërat dhe tragzimet e pa ndara e bënin jetën edhe më të vështirë. Për të mbijetuar duhej vullnet i fortë, punë e pandarë, dhe sakrifikime maksimale e të pa numërta. Sa ma shumë fëmijë që një familje kishte, nëpër malësina, sic e dini edhe juve vetë, aq më e fortë konsiderohej për arsye të ndryshme egzintenciale.
Martini ishte djali i parë në mes të shtatë fëmijëve me të cilët Zoti kishte bekuar familjen e Kolës dhe Terezes. Neve që jemi lind dhe rritur në një ambient të tillë nuk kemi nevojë spjegimesh as sqarimesh sepse atë e kemi përjetuar dhe smund ta harrojmë. Jeta e profesor Camës në fëmijëri është pasqyrë e jetës në përgjithësi në malet e malësisë dhe për këtë gjë Profesor Camaj do të vuajnë tërë jetën.
Kur Martini ishte ende i vogël në atë zonë ishte famullitar At David Pepa, i cili kryente veprimtarinë e tij pastorale dhe atdhetare me nji përkushtim të zellshëm dhe bindje të pa tundur. Ai besonte në njeriun malësor, besonte në potencialin e tij, besonte në formimin e tij, besonte në mundësinë e arritjeve nëse kushtet ishin të përshtatshme. Ai, pra At Pepa vërejti në sytë e Martinit të vogël një mundësi “yll drite” të ardhshmërisë. Shfrytëzoj rastin dhe në mirësinë e tij bindi prindërit që ta lejonin djalin e parë të tyre që të zbriste në kryeqytetin e kulturës, atdhetarizmit, dhe të përparimit shqiptare, në Shkoder. Kështu edhe ndodhi.
Martini ishte vetëm 7-vjec kur u dërgua në kogjegjin e Shën Francesk Saverit. Ky ishte nji fat për Martinin, sikurse ishte fat për shumë të rinjë të malësinave, sepse ata do të dorëzoheshin për tu kalitur porsi ari në zjarrm nga duart e edukatorëve më të famshëm që ishin të mbledhur në kolegjin Saverian. Ky kolegj ishte nën drejtimin e shoqërisë së Jezuitve “Le Missioni Volante” dhe nën udheheqjen e të pavdekshmit At Daniel Dajanit.
Nëpër ato banka të shkollës ku kaloi Martini kishin kaluar më parë Imzot Lazër Mjeda, Imzot Luigj Bumci, Imzot Prek Doci, At Anton Xanoni, i famshmi Faik Konica, Legjendari Luigj Gurakuqi, dhe shumë e shumë të tjerë që u bane drita dhe fuqia shpirtërore dhe intelektuale e Shkodres dhe tërë Shqipërisë.
Lufta e dytë botërore dhe dimri i stuhishëm e më i egërt komunist e nxen Martinin dhe shokët e tij porsi bora e papritur si i nxen bora lulet e pranverës duke iua nxanë frymë dhe ngri gjakun. Martini ishte në lulëzim të tij intelektual she shpirtëror por kopshti në të cilin ai ishte rritur tashmë ishte mbuluar nga shtërngata komuniste dhe shpëtimi i vetëm ishte largimi nga ky kopsht plot lule të kendshme dhe erëdhënëse të diturisë dhe përparimit shqiptar. Kështu fillon golgota e Profesor Camës dhe e mijëra intelektualëve dhe atdhetarëve të vërtetë shqiptarë.
Mbasi punoi si mësues i vetëm në Prekal, në kushte të jashtëzakonshme por me një entuziazëm të pa shoq, dhe duke parë rrezikun që i kanosej, së bashkut me Franceskanin At Daniel Gjecaj, duke mos patur tjetër rrugë dalje përvec vdekjes, arratisen në Jugosllavinë e atëhershme. Kush mund ta mendonte se cfarë do të ndollte? Kush mund ta paralajmëronte rrugën e Kalvarit nëpër të cilen porsa filluan udhëtimin e tyre martirët kombëtar? Kush mund ta mendonte se kjo do të ishte shkëputja fizike e përgjithmonshme, pra rruga pa kthim e Profesor Camës dhe shumë klerikë, patriotë, dhe intelektualë dhe atdhetar shqiptar? Kjo arratisje e pa dashur, problematike, dhe pothuajse e pa pranueshme, ishte një perdhunim në mos më tepër një masakrim dhe deformim i vetë persones, që Martini me kolegët e vet kurrë nuk do ta harronin. Ishte lamtumira e fundit e Shkoder lokes, dhe në të njëjtën kohë, ishte ballafaqim me një realitet të ri që Martini do ta luftonte dhe kundërshtonte herë pas herë deri në mosbesim.
Mbas studimeve dhe krijimtarisë në Beograd dhe në Prishtinë, Profesor Camaj emigron në Itali dhe përqendrohet në qytetin e përjetshëm të Rromës. Arritja e tij në Rromë ishte një gëzim i madh dhe nji ngjarje tejet e rëndësishme sepse ai menjëherë inkuadrohet në rrethin më të ngushtë të inteligjencës shqiptare të mbledhur rreth të pavdekshmit profesor Kolicit, i cili kurrë nuk ka munguar për ta theksuar sa fat ishte për te dhe për “Shejzat” ardhja e Martin Camës në Rromë. Ai emërohet kryeredaktor dhe në te njëjten kohë vazhdon studimet e doktoraturës në fakultetin e filozofisë dhe letërsisë pranë universitetit të Rromës ku dhe mbron me sukses te shkelqyer suma cum lade tezën Il Messale Di Gjon Buzuku: Contributi linguistici allo studio della genesi.
Meshari i Gjon Buzukut: Kontributet gjuhësore rreth studimit të rrjedhjes.
Për tiu afruar shpirterisht, por edhe realisht ambientit malor te Dukagjinit, Profesor Camaj kërkon një vend malor sa ma afër ambjentit të Dukagjinit dhe këtë e gjen në Alpet Gjermane në kufi me Austrinë.
Një ndër objektivat dhe qëllimet kryesore të doktorit të ri të porsa krijuar në Rromë ishte që në cdo kusht të hapte katedrën e studimeve albanologjike pranë universitetit në Mynih, ku ai e kuptonte mirë se inteligjenca e Evropës do ta shqyrtonte me kujdes dhe përkushtim cështjen e gjuhes, të kulturës, dhe të kombësisë shqiptare. Me shumë vështirësi dhe sakrifikime por me një bindje të pathyeshme dhe qëndrim guri, ai këtij qëllimi ia arriti. Kjo ishte arritja më e madhe, në mendimin tim, që e qetësonte Martin Camen në mënyrën akademike dhe shpirtërore. Kishte hapur një front lufte me pendë të cilën ai do ta mbronte deri në frymën e fundit të jetës së tij.
Ai, pothuajse në moshën më të mirë të burrnisë shqiptare, kishte vetem 67-vjet, me 12 Mars të vitit 1992, ndërroi jetë me zemër të brengosur, pa parë dhe shijuar për herë të fundit bjeshkët e larta dhe malet e gjelbërta të Dukagjinit të cilave ai aq bukur iu këndoi.
Vdiq në një fshat malor gjerman i quajtur Lengries, në Baverinë e Eperme te Gjermanisë mbas një vuajtjeje të rëndë dhe të gjatë nga një sëmundje e pashërueshme, në duart e dashurisë së tij, bashkëshortes Doktoreshës Erika Camaj. Kështu pushuan njiherë e përgjithmonë trupi, mendja dhe shpirti i nji besnikut të pa shoq, nji poetit të kalitur, të nji shkrimtarit poliandrik, te një albanalogut më të shquar dhe me renome boterore, si dhe profesorit të rendit të parë që vështirë ma malet e Dukagjinit do të lindin shoqin e tij!
Martin Camaj ishte sikur hala e peshkut në fytin e kalbur të agjentëve komunistë shqiptar, të cilët rreptësisht ndaluan cdo mundësi kontakti ndërmjet lexuesit shqiptar dhe burimeve letrare shume diemsionale te tijat për arsye se e kishin kuptuar me kohë se ai do të depërtonte thellë në zemrën dhe mendjen e cdo lexuesit shqiptar, duke krijuar kështu një mundësi kundërshtimi apo opozite të rregjimit totalitar. Sa mëkat ishty kjo gjë! Sa dam i madh që ju bë atdheut! Ndërsa bota perëndimore si dhe ajo lindore ushqeheshin në nektarin e bukurisë letrare dhe poetike të Martin Camaj dhe ndërsa studjusit ma të spikatur të shkencave albanologjike orvatesheshin për ta kuptuar thellesinë e mendimeve te Profesor Cames, e ashtegjujtura “inteligjenca shqiptare” nën rregjimin komunist ushqehej me rrena e kacarrena, fantazma, e pretendime boshe të krijuara nga frika dhe tmerri i diktaturës.
Diamanti mbetet diamant dhe heret apo vonë, kur të zbulohet shkëlqen me gjithë bukurinë e tij. Edhe profesor Martin Camaj, edhe pse pak me vonesë, tashmë eshtë i zbuluar dhe i vendosur ne pedestalin e merituar të letërsisë dhe albanologjisë shqipe prej nga ai pedestal më kurre nuk do të largohet. Në ungjillin e Shën Markut 12:10 është shkruar se ndërsa Jezusi po u fliste në shëmbulltyra ndër të tjera iu tha: “po a nuk i keni lexuar këto fjalë në shkrimin shenjtë: guri që ndërtuesit e qitën jashtë përdorimit u bë bërë gurë këndit; kjo eshtë vepër e Zotit, se cmrekulli në sytë tonë!”
Mendoj se në rastin e Dr. Camajt provania e Hyjit u tregua kjartas. Trashamanët, injorantë dhe egoistë, gjysmake në mëndje dhe të falimentuar në shpirt, gërgasa dhe shpifës, që për qëllimet e veta janë munduar në cdo mënyrë ta zdeshin dhe ta dëmtojnë deri në asgjësim figurën shëndritëse të Martin Camajt. Ishte i përjashtuar, ishte i mohuar nga armiqtë, por më në fund triumfoi ashtu sic triumfojnë të drejtët.
Këtë e konfirmojnë vetë faktet se ne 2002 i jepet cmimi i lartë Penda e Artë (Çmimi Penda e Artë jepet prej Ministrisë së Kulturës dhe Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë) si dhe në Tetor te vitit 2010, ish-presidenti shqiptar Bamir Topi, i jep nderimin më të lartë urdhërin “NDERI I KOMBIT”.
Për hir të kohës, po theksoj tri periudhat kryesore të krijimtarisë letrare të Martin Mamaj, duke vetëm përmenduar atë shkencore, që është një ndër më të pasurat.
Krijimtaria Poetike
Periudha e parë që unë do ta quaja: periudha kosovare fillon me botimin e “Një fyell ndër male” e botuar ne vitin 1953 në Prishtinë dhe duke vazhduar me botimin e dytë, “Kanga e Vrrinit” Prishtinë 1954. Ka mendime të ndryshme dhe të vlefshme por botimi i këtyre dy veprave mbyll periudhën e jetës poetike në ish Jugosllavi dhe Kosovë.
Periudha e dytë eshtë periudha italiane. Unë kisha më mirë me thëne italo-arbëreshe.
Në kontrast me atë të Kosovës, në Itali profesor Camaj frymëzohet më së fortit nga shkrimtari i njohur italian Giuseppe Ungaretti. Në Rromë ai boton “Legjenda” 1964 si dhe nji varg të gjatë të artikujve dhe studimeve të botuara nëpër të përkohshmet e sidomos në “Shejzat”.
Periudha e tretë është periudha gjermane. Në këtë periudhë Profesor Camaj boton tre libra poetik të cilët i japin pothuajse famë botërore.
1. Lirika mes dy moteve. Mynih 1967.
2. Njeriu me vete e me te tjerët. Mynih 1978.
3. Poezi – 1953-1967. Mynih 1981.
Krijimtaria në prozë
Martin Camaj e fillon krijimtarinë e tij në proze me nji tregim të gërshetuar ne prozë dhe vjershë të titulluar Diella, e botuar ne Rrome ne vitin 1958.
Rrathet – roman botuar ne Mynih në 1978.
Shkundullina (tërmet, shënimi im)- prozë . Mynih 1981.
Karpa- Rromë 1987.
Loja mbas darkes – Dramë. Mynih 1981.
Kandili argjandit – Dramë. Kozencë 1981.
Dranja – matringale. Mynih 1991.
Këtë paraqitje të shkurtër, por nga zemra, dhe me admirimin më të thellë ndaj kësaj figure kolosale, po e përfundoj duke ju lexuar vargjet e poezisë së tij titulluar Vendit tem
Kur të vdes , le të bahem bar
Në malet e mia në pranverë
Në vjeshtë do të bahem farë.
Kur të vdes, le të bahem ujë
E fryma eme avull
Në fush do të bie shi.
Kur të vdes , le të bahem gur
Në skajin e vendit tim
Të qindroj kufi.
Të përjtshme le të mbesin përkujtimet e heroit të kombit Mehmet Shpendit dhe albanalogut, poetit, dhe shkrimtarit të pendës së artë Dr. Martin Camës.
Shtesë për ata që deshirojnë ta kenë një pasqyrë më detale dhe të përpiktë të veprave të Martin Camës.
1953 Në Prishtinë boton vëllimin e parë me poezi me titull Nji fyell ndër male.
1954 Del vëllimi i dytë me poezi, Kanga e vërrinit.
Mâ vonë, autori distancohet prej dy vëllimeve fillestare dhe konvencionale
1958 Në Romë botohet Djella, roman me intonim poetik dhe i përshkuem me vjersha
1964 Në Romë del vëllimi poetik Legjenda
1967 Në Munih dalin, si botim i autorit: Lirika mes dy moteve, kryesisht vjersha të përpunueme nga faza e mâparshme Rrathë, roman Njeriu më vete e me tjerë, poezi
1981 Poashtu si botim i autorit dalin në Munih: Shkundullima, novela dhe nji dramë
Poezi 1953-67, vjersha të zgjedhuna Dranja. Madrigale. Prozë poetike
1985 Me titull Poesie në Palermo botohet përkthimi italisht i librit Njeriu më vete e me tjerë prej Francesco Solanos.
1987 Në Munih, Camaj boton librin Karpa, në të cilin eksperimenton me elemente të romanit fantastik
1990 New York. Në edicionin shqip-anglisht (përkthyesi: Leonard Fox)
Selected Poetry botohen për herë të parë dy ciklet poetike Nema dhe Buelli
1991 New York-Munih: Palimpsest, poezitë e fundit të botueme prej Martin Camajt, prapë si botim dygjuhës shqip-anglisht me përkthimin e Leonard Fox
1991 Në Munih del vëllimthi Gedichte, botimi i parë në gjermanisht, përkthye prej Hans-Joachim Lanksch
1993 Në Cosenza (Kozencë) të Italisë botohet drama Kandili Argjandit, në të cilën Martin Camaj punonte akoma në shtratin e vdekjes
1994 Në Prishtinë del Djella, version i përpunuem prej Camajt i romanit të vjetit 1958
1996 Në Tiranë botohen pesë vëllime me nji pjesë të veprave të Martin Camajt. Edicioni asht parapa me përfshî nantë vëllime. Botimin e përkrah Ministria e Kulturës. Kështu merr fund anatemizimi i disa dekadave i Martin Camajt. Mbas fitores së Partisë Socialiste në zgjedhjet parlamentare më 1997 thuhet se »Martin Camaj nuk botohet më«.
1998 Në Munih del përkthimi gjermanisht i Palimpsestit, përkthye prej albanologut prof. Wilfried Fiedler
1998 Në Tiranë, Martin Camajt i jepet post mortem nderimi mâ i nalt letrar i Republikës së Shqipnisë, Penda e Artë. Çmimi Penda e Artë jepet prej Ministrisë së Kulturës dhe Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Nji ditë para dhanies solemne të Çmimit njoftohet tërhjekja e tij, dmth. se Çmimi nuk i jepet Martin Camajt.
1999 Në Klagenfurt, me titull Weißgefiedert wie ein Rabe, del përkthimi gjermanisht i vëllimit Njeriu më vete e me tjerë, përkthye prej Hans-Joachim Lanksch
2000 Në Pejë, redaktue prej Rexhep Ismajlit, del vëllimi Lirika, botimi gjer më tani mâ i plotë i poezive të Martin Camajt, përfshir edhe poezi prej trashigimisë letrare të Martin Camajt.
2002 Në Tiranë, Çmimi letrar Penda e Artë i akordohet Martin Camajt
Vepra Shkencore të Profesor Martin Camës
Il “Messale” di Gjon Buzuku. Contributi linguistici allo studio della genesi, Shêjzat, Roma 1961.
Albanische Wortbildung. Die Bildungsweise der älteren Nomina, Harrassowitz, Wiesbaden 1966.
Lehrbuch der albanischen Sprache, Harrassowitz, Wiesbaden 1969.
La parlata albanese di Greci in provincia di Avellino, Leo Olschki, Firenze 1971.
Racconti popolari di Greci (Katundi) in provincia di Avellino e di Barile (Barili) in provincia di Potenza, “Studi Albanesi” pubblicati dall’Istituto di Lingua e Letteratura Albanese dell’Università di Roma, Vol. III, Roma 1972.
Albanische Märchen. Herausgegeben und übersetzt von Martin Camaj und Uta Schier-Oberdorffer, Diederichs, Köln-Düsseldorf 1974.
Die albanische Mundart von Falconara Albanese in der Provinz Cosenza, Albanische Forschungen 16, Trofenik, München 1977.
Cuneus Prophetarum a Petro Bogdano, Patavii, MDCLXXXV (Mit einem Beitrag von Giuseppe Valentini und Martin Camaj), München 1977.
Albanian Grammar with Exercises, Chrestomathy and Glossaries (Collab. on and translated by Leonard Fox), Harrassowitz, Wiesbaden 1984.
La parlata arbëreshe di San Costantino Albanese in provincia di Potenza, Centro Editoriale e Librario dell’Università della Calabria, Rende 1991.
Krahas me këto monografi, në periodikun shkencor Martin Camaj botoi mbi 150 kontribute për gjuhën dhe letërsinë shqipe.
POEZI NGA ILIR LEVONJA
Nga Ilir Levonja/
Kafja e luksit/
Era e kafesë pluskon rrugën me avlli ku varur rrinë/
Dredhkat e bardha në formën e filxhanit. Dhe hera-herës/
Bëhen shkëndija të verdha, të blunjta, të jeshilta, të kuqe;/
Plot pëshpëritje sikur të jenë duar përkëdhelëse,/
Për kokat e lodhura të kalimtarëve të ditës dhe atyre të natës/
Edhe për hokataret pa dyshim. Kaq ngjyra, kaq paqe sa /
Gurët e kalldrëmit lahen vetiu me ajër dhe aromë/
Rrallë herë e kemi jetuar./
A do ta pimë bashkë këtë kafe luksi,/
Tu gëzohemi luleve, paqjes së pashkruar të dredhkave
Nëpër avllitë që mbrojnë rruginën e vogël
Që ndjek formën e hajthme të kodrës,
Ashtu si kalaqafja e duarve tona nëpër muzgjet prej bulkthi?
Megjithëse tashmë jemi zogj të mëngjesit,
Na pëlqen mëngjesi. Të ngrihemi herët. Të shplodhim sytë
Tek e bardha, e brishta, delikatja, koha e jonë.
Tek prarimi në flluska ngjyrash lofatash njomëzake,
Tek qoshku nën pullaze tjegullash vendi.
Aty ku shërbehet kafe me filxhanë të bardhë
Veç për njerëz të agimit.?
Pardon garson
Heshturazi u afrove edhe ti,
Nuk thirre që përtej,
Tavolinën e nxirrte këtu garsoni
Poshtë këtij ekualipti që edhe pse nga
Gjeorgjia e largët, u miqësua me ne si robi i
Shtëpisë; në mendjen e tij jemi akoma shokë rinie,
Por koha u fut mes nesh me peshën e saj reale
Me masën e sferës që rrokulliset duke qeshur,
Heshturazi, pa u ndjerë, pa u kuptuar,
Kalaqafet si kulpra e gjelbër me ne,
Të mbeturit mes saj, por edhe të ikurit;
Ata që gjallë nuk ia heqim dot mendjes sonë
Një dallandyshe e kuqe rrëkajash bore.
Heshturazi flasim për kaçurrelat, baluket,
Diabetin, kolitin, kolesterolin etj.., aq sa edhe kulpra
Nuk na beson. Po ekualipti shushuritet
Të t’i japi freski heshtjes tonë dhe tavolinës plot me
të mira duarsh.
Pardon garson!
Ulu pranë meje
Ulu e të flasim bir
Ulu pranë meje.
Më pyete për babain
Dhe unë të thashë se ka qënë
Burr i bukur,
Por unë i ngjava mamasë;
(Simbolit të bukurisë)
Megjithatë heroi im ishte ai.
Ulu të flasim se
Të dëgjova edhe ty
Kur u the shokëve që unë
Jam idhulli yt.
Nuk e di nëse e meritoj
Dhe nuk e di se për çfarë më adhuron,
Pasi unë vetes i njoh pak lavdi heronjsh
Apo burrash të ndritur.
Nuk e di se për çfarë mund të mburresh me mua,
Megjithëse nganjëherë
Rri edhe unë mendohem
Për çfarë e adhurova dhe akoma e adhuroj tim at’ ?
Ai nuk më bleu një herë një lodër,
Ndërsa edhe tani më djeg shpulla tek rrëza e veshit.
Por prapë disa gjëra ia mbaj mend,
Disa çikërrima shenjti;
Nuk erdhi një herë i dehur në shtëpi
Nuk mori borxh një herë;
Ashtu i sertë dhe fjalë prerë
Vërtetë,
Por kurrë nuk më quajti
Kalama.
shkurt 2014
LETËR E VEHBI SKËNDERIT NGA PARAJSA PËR 20 SHKURTIN
Poemë nga ELIDA BUÇPAPAJ*/
do të kisha arritur/
nga fundi i botës/
sot më 20 shkurt /
23 vjet /
pas asaj dite/
kur Zoti kishte zbritur në/
Tiranë për të mbjellë/
tek rinia/
trimërinë dhe/
shpresën/
e jetës/
tonë të vrarë/
për së gjalli/
në mënyrat
më të përbindshme
të tokës tonë
që pikon
në vend të shiut
lot
do të kisha marrë
avionin
trenat
do ta kisha kaluar
Adriatikun dhe Jonin
me not
do të kisha zbritur
rendshëm
shkallëve të qiellit
nga fryma
do të isha bërë
rishtas
do të kisha ecur
pa u ndalur
me ditë e muaj
natën e ditën
do t’u kisha hypur
kuajve të stuhisë
do të isha bërë 20 vjeç
si ata djemtë e vajzat
më 20 shkurtin 1991
që sot janë dyzetë
e ca vjeç
të gjithë të zhgënjyer
si unë
do të kisha ardhur
edhe i vdekur
nëse nuk do të më
kishin vrarë
të gjallë
dalë e ngadalë
pronarët e lirisë
sikur liria të ishte
jo shenjtore
por prostitutë
do të isha aty
i pari
me mish e kocka
me kocka e shpirt
nëse
nuk do të më
kishte rivrarë
prapë për së gjalli
diktatura e tranzicionit
duke i zëvendësuar
torturat reale
me plumbat
abstraktë
të indiferencës
shurdh-memece
nën breshëritë
e kryetitujve
ku shfaqej
Mesia
ndërsa mëkatonte
si satanai
pa vrarje ndërgjegjeje
ishte një vrasje e ngadaltë
e pabesë
heshtas
për njëzetë vite rresht
pa plumba
me këngët e sorrave
duke i nxjerrë të tepërt
poetët
nga dheu që i lindi
nga qielli e dielli
që i mbuloi
e u dha frymëzimin
edhe në kohën e kolerës
ju u bëtë shpirti binjak
me persekutorët
që i mbajtët rreth vetes
ju ishit artileria e rëndë
e antilirisë
me skuadrën e pushkatarëve
që i shkrepin karikatoret
e të vrasin me heshtjen
kriminale
unë do të isha aty
i gjallë apo i vdekur
nëse Tirana
do të merrte frymën
që Zoti i dha rinisë
atë 20 shkurt
23 vjet më parë
kur unë u futa mes atij oqeani
shpresash njëzetëvjeçare
i gatshëm të vdisja
nga plumbat
që mezi prisnin urdhërat të shtinin
nga tarracat
tek muzeumi
tek 15 katëshi
tek pallati i kultures
ju e mashtruat rininë
e mashtruat Tiranën
i mashtruat poetët
që besojnë të parët
por që e ndjejnë
po të parët tërmetin e
zhgënjimit
andaj rebelohen
të parët
ju ishit falls
ju shitës
ambulant sloganësh
ju ishit falls
si paret falls
me të cilat nuk blihet asgjë
aq më pak liria
ishit një iluzion
që shkrumboi
miliona ditë
shqiptarësh
tani i pafuqishëm
të ripërsërisësh skenarin
e dramës që luhet
për 23 vjet
unë që prehem
diku në Zvicër
jam shumë më i fuqishëm se ti
sepse duke i patur të gjitha çelësat
në duar
me to u hapën
zgafellat e urrejtjes
sikur nuk na mjaftoi koha
kur na detyruan
të urreheshim
pa asnjë tjetër
rrugëzgjedhje
rrugët tona tashmë
janë të ndara
një herë
e përgjithmonë
unë do të vazhdoj të rend
si shpirt i lirë
pas rinisë
që nuk njeh kurrë plakje
që nuk njeh kurrë vdekje
që rilind
20 vjeçarë
çdo 20 shkurt
ti s’je ndalur
duke i zvarritur shqiptarët
sa herë ka ardhur 20 shkurti
për 23 vite rresht
nëpër tranzicionin
makabër
shumëzoji
23 vite me 5 milionë shqiptarë
sa milenarë jete bëjnë
tashmë një kapitull
i historisë
është mbyllur
si dështim i përkryer
i poetëve dhe popullit
tani asnjë dhe askush
nuk do të të mundë
të imitojë më
këta 23 vjet tërheqjezvarrë
të gjithë
dishepujt e tranzicionit
majtas apo djathtas
tash e mbas janë
buratinë letre
përpara oqeanit
të rinisë
sa për mua
nëse do të rilindja
nga universi i hirit
apo do të ngrihesha nga varri
i baladave
bashkë me të gjithë
shpirtrat e poetët
që i dhanë shpirtin
këtij vendi
për ta bërë më të mirë
s’do bënim gjë tjetër
veç do t’i bashkoheshim
rinisë
për të përsëritur
20 shkurtin…
(E shkruar më 20 shkurt 2014. Kjo poemë është përfshirë në librin poetik të Elida Buçpapajt “Anticirkland”, Onufri,2014)
PLAGA E PLUMBIT
CIKËL POEZISH/
NGA LUAN MEMISHAJ/
PLAGA E PLUMBAIT/
Në revoltën e vitit 1997, portreti Ismail Qemalit u godit me plumba./
Këto plumba kush t`idha,/
Ç`qe kjo e madhe hata?/
Ajo dorë si s`u tha?/
Një në zemër, një në ballë,/
Një në trup të kish marrë./
Si u shkrep gryk e dyfekut?/
Me paret e serbit, me fjalët e grekut?/
Me dollarë e me dhramia,/
Me kallashin nga Rusia,/
S`pa qetësi kurrë Shqipëria./
GJERGJ FISHTËS
Që nga shekujt bën jehonë,
Këngë, histori e derte,
Zgjim shpirtrash të kësaj jete,
Tronditej foshnja në djepe,
Je shumë lart e dot nuk preke.
NËNËS FRASHËRIOTE
Që kur solle në këtë jetë,
Jo pak por tre profetë,
Kombi ta borxh për jetë.
VASIL LAÇIT
Atentatori i Perandorit të Italisë fashiste.
Vasil Laçi flak baroti,
Vetëtimë piqerasioti,
Bregasit trima të tërë,
Kryetrim nëna kish bërë,
Dha lavdi kombit të tërë,
Atë djalë që bëri nëna,
Ish një luan me dy zemra.
Trim mbi trima si ai,
Ndali një Perandori.
PROFESOR BARDHOSH GAÇES
Bardhosh Gaçe, Bardhosh Gaçe,
Sorkadh i malit Tërbaçe,
O ti burri plot lezete,
Kombi nder të ka mbi vete,
Folklorin e historinë,
Dritë e nder për Shqipërinë,
Natë e ditë maleve mbete,
Shqipes medaljon i mbete.
MARGARITA XHEPËS
Rritur skenash teatrore,
Gjoksi yt vullkan me role,
Ardhur si ortek dëborë,
Rritur si tërfil me vesë,
I fushës së Myzeqesë.
Ti lulëkuqja në grurë,
Artiste që s`plakesh kurrë,
VAÇE ZELËS
Pse s`këndon dot dhe nje herë?
Si thëllëzë shkele mbi vesë,
Mbi tërfil të Myzeqesë,
Mbretëresh e këngës mbete,
Zogë e shqipes ëngjëllore,
Shqipërinë që shumë e deshe
Me këngë i ngrite Përmendore.
DET DASHURIE
E ç`ndryshim ka një serenatë,
Nga një këngë Labërie?
Dy lumenj që derdhen bashkë
Në një det dashurie.
NËNËS TIME
E pa përtuar e punëmirë,
Që në darkë e në të gdhirë,
S`të dëgjova ankesë kurrë,
Edhe pse gjithnjë e smëmurë.
Nëna ime hanedane,
Punë shumë e sedër madhe,
Si emri që kishje Male,
Të kujtojmë vuajtje e halle.