Kolec Topalli – Dielli

Rëndësia e fjalorit Etimologjik të Gjuhës Shqipe të Prof. Dr. Kolec Topallit

September 12, 2021 by s p

Nga Mehmet Elezi

Në vitin 2018 nëpër libraritë e Tiranës doli Fjalor Etimologjik i Gjuhës Shqipe. Vepër e Akademisë? Jo, vepër e një akademiku të vetëm. Autor ishte prof. dr. Kolec Topalli.

Ani pse një prej gjuhëve më të vjetra të Europës dhe mbase të botës, gjuhës shqipe i mungonte një fjalor etimologjik. Fjalori i Majerit ishte i vjetëruar dhe i paplotë qysh kur doli, për shkaqe që dihen. Çabej, me Studimet Etimologjike në Fushë të Shqipes, hapi themelet. Zbrazëtia e krijuar prej ikjes së tij të parakohshme nuk u mbush me asgjë. Përpjekjet e ndonjë autori të huaj nuk përbënë dot lajm në albanologji.

Të mos flasim me eufemizma. Kolec Topalli përbën fenomen në gjuhësinë shqiptare të 30 vjetëve të fundit. Sikur vetëm Fjalorin Etimologjik të Gjuhës Shqipe të kishte nxjerrë prej duarve të veta, do të kish qenë e mjaftueshme.

Por ky Fjalor nuk është vepra e vetme e Topallit. Fjalori është maja e një piramide, që autori ndërtoi me punimet e tij. Janë 18 vepra me peshë në fushën e gjuhësisë historike. Ndër to edhe Gramatika Historike e Gjuhës Shqipe (2011), punë e vëllimshme, me vështrime të reja.

Fjalori Etimologjik mund të vlerësohet si kurora në krye të kësaj piramide.

Nuk më takon me hy në vlerësime të natyrës gjuhësore për të, për më tepër vepra sapo kishte dalë. Vepra me gati dy mijë faqe është punë shkencore e mirëfilltë. e miratuar për botim nga Këshilli Shkencor i Institutit të Gjuhësisë e të Letërsisë të Qendrës së Studimeve Albanologjike. Është mbështetur me recensionet shkencore të profesorëve më të njohur të fushës.

Etimologjia, dhe në përgjithësi çështjet e historisë së gjuhës, janë hapësira të frikshme për dijetarin. Të mbushura me prita e pabesi. Lumë i nëndheshëm, nëpër të cilin duhet me notue, duke iu shmangur vorbullave e puseve pa fund. Nëpër terr, nëpër terr. Me ndonjë xixë të rrallë, të shkrepur aty-këtu nga paraardhës dhe kolegë të shquar. Hulumtimi nëpër to lyp formim shkencor të thellë, të qëndrueshëm, në universitete të mëdha. Lyp zotërim të shumë gjuhëve. Të reja e sidomos të vjetra.

Topalli pati studiuar këtu, në Shqipëri. S’ka pasur fatin me punue në krah të një Çabeji, që ishte akademi lëvizëse mbi dy këmbë të gjata. As fatin e thjeshtë me qenë student në Tiranë s’e ka pasur. U diplomua me korrespondencë, pa shkëputje nga puna.

Si arriti në këto kushte me studiue gjuhë të vdekura e dukuri që vijnë nga honet e fshehta indoeuropiane? Gjërave u duhet vënë emri që u takon. Botimet e tij flasin për një kërkues shumë të talentuar. Për intuitë e guxim shkencor jo të zakonshëm. Për vullnet profesional, që thyen shumëçka.

Ky Fjalor ishtë ngjarje. Që vinte nga bota e VIP-ave të njëmendtë. E talenteve të heshtur, të përkushtuar. Të pambështetur. Jo rrallë të nemur, të përjashtuar. Të liçitur.

Ekranet dhe shtypi shqiptar duhej të gjëmonin.

Nuk ndodhi.

E gjeta profesorin në shtëpi të mbledhur, nën peshën e një mjekimi të vështirë të kohëve të fundit. Guxova me e pyetë, duke i marrë leje paraprakisht. Po, tha.

Çfarë po?

Po, Fjalorin Etimologjik të Gjuhës Shqipe autori e kishte botuar me pensionin kursimet e veta, me tirazh modest. . Akademia e Shkencave i tha s’kemi fonde. Shteti nuk e mori përsipër.

Pushtetarët bëjnë shpenzime të çmendura luksi, flitet e shkruhet përditë. Disamilionëshe vilat, Makina, udhëtime… Politikanë që harrohen me gjethin e parë, veç në u mbajtshin mend për bëmat, luajnë me pare, shpërdorojnë pasuritë e shqiptarëve. Për Fjalorin Etimologjik të Gjuhës Shqipe shteti nuk u gjet një shumë e papërfillshme. Sa? Në fund të fundit sa duhet me botue një libër!

Mund të përfytyrohet me ndodhë kështu në një vend të qytetëruar? Në një shtet sadopak serioz, ku interesi kombëtar është përparësi?

Kombet kanë shumë gjëra të shenjta. Ne shqiptarët po ashtu. Absolutisht e shenjtë për ne është gjuha shqipe. Herë të lirë dhe më shpesh të robëruar, të shpërndarë e të copëtuar nëpër disa shtete e me disa fe, ajo që na ka mbajtur të bashkuar gjatë historisë së mundimshme ka qenë gjuha shqipe, vetëm ajo. Gjuha shqipe ishte dhe mbeti ADN-ja jonë. Gjaku shqiptar identifikohej nëpërmjet saj. E vetmja që na bashkon prapë të tërë, ajo është. Kush do t’i zinte në gojë shqiptarët, në qoftë se sot do të ishim duke folur e duke shkruar në gjuhët e fqinjëve a të dikujt tjetër?

Fjalorët etimologjikë, siç shkruan autori në parathënie, “janë pasqyrë e historisë së gjuhës”. Dhe, në një kuptim më të gjerë, “janë pasqyrë e historisë së vetë popullit që e flet atë… Nëpërmjet këtyrë fjalorëve dëshmohet karakteri i veçantë i shqipes si një gjuhë indoeuropiane… e cila ka ndjekur një rrugë vetiake zhvillimi”.

Fjalori Etimologjik i Gjuhës Shqipe është një shtyllë mbajtëse për Atë që na mban. Për ngrehinën mijavjeçare të Gjuhës Shqipe.

Kur një pushtet shpërfill gjënë më të shenjtë të kombit, nuk jep as një thërrimëz për të, çka mund të pritet më pas?

PAK FJALE NE PERCJELLJEN E PROF. KOLEC TOPALLIT

May 25, 2018 by dgreca

Nga Simon MIRAKAJ/

Sot ju dha lamtumira e fundit profesor Kolec Topallit.Ndarja nga jeta mbas nje semundje te rende ishte humbje e madhe jo vetem per familjen e te afermit por edhe per ne miqte e familjes Topalli. Shkenca humbi shkencetarin, gjuhetarin.Koleci ishte personifikimi i intelektualit te ndershem e patriot ,edhe pse dallget e egra te diktatures e goditen, ai diti me mencuri e plot dinjitet me i ba balle .Te gjithe themi se Shkodra eshte djepi i kultures i mbare hapsires shqiptare,nje nder ata kollose qe gdhenden djepin e kesaj kulture ishte dhe Kolec Topalli.

Kolec, ti do mbetesh nje kujtim i bukur jo vetem per familjen e te afermit por per kedo qe ka pase fatin me te njofte. Qytetaria Shkodrane humbi qytetarin elegant e fisnik. Kolec ti u largove fizikisht nga kjo jete por perseri ti do shkelqesh me veprat qe ke lane pas.Lamtumire mik i dashtun.

Shuhet akademiku Kolec Topalli

May 24, 2018 by dgreca

Kolec Topalli, pasuria që la pas në studimet mbi historinë e gjuhës shqipe/

TIRANE, 24 maj /ATSH/ -Akademiku, gjuhëtari dhe studiuesi Kolec Topalli, me një kontribut të jashtëzakonshëm shkencor në fushën e studimeve mbi historinë e gjuhës shqipe, u nda nga jeta në moshën 80-vjeçare, duke lënë pas një trashëgimi të vyer në kulturën shqiptare.

Ai është autor i shumë veprave të rëndësishme studimore mbi gjuhën shqipe, monografi, përmbledhje studimesh dhe vepra kolektive. Ndër to përmendim vepra thelbësore si “Theksi në gjuhën shqipe” (1995); “Për historinë e hundorësisë së zanoreve në gjuhën shqipe” (1996); “Zhvillimi historik i diftongjeve të shqipes”(1998); “Shndërrime historike në sistemin zanor të gjuhës shqipe” (2000); “Fonetika historike e gjuhës shqipe” (2007); “Sonantet e gjuhës shqipe” (2001); “Mbylltoret e gjuhës shqipe” (2002); “Fërkimoret e afrikatet e gjuhës shqipe” (2003); “Dukuritë fonetike të sistemin bashtingëllor të gjuhës shqipe” (2004); “Bazat e fonetikës historike të gjuhës shqipe” (2005); Shoqëria “Bashkimi” (1899), Shoqëria “Agimi” (1901)” dhe “Shekulli i Komisisë Letrare Shqipe në Shkodër : (1916-1918) : 100 vjet të rrugëtimit të saj” të autorit Tomor Osmani; etj.

Kolec Topalli punën shkencore e ka nisur në fillim të viteve ’70, duke u përqendruar në fushën e historisë së gjuhës shqipe, si dhe ishte njohës shumë i mirë i frëngjishtes, anglishtes, gjermanishtes, italishtes. Ka dhënë leksione dhe ka mbajtur konferenca shkencore për historinë e gjuhës shqipe në Kosovë, Maqedoni e Mal të Zi, si edhe në disa universitete e qendra shkencore jashtë vendit (Kozencë, Romë, Lecce, Palermo, Bari, Napoli, Mynhen, San-Peterburg, Detroit, Bukuresht, Zagreb, Glaskow, Krakov, Riga etj.).

Ka botuar artikuj shkencorë në disa revista të huaja (Gjermani, Itali, Rumani, Bullgari, Rusi, Kroaci etj.); ka referuar në shumë simpoziume e seminare ndërkombëtare dhe është anëtar i redaksive të disa revistave. Për 15 vjet radhazi (1994-2009) ka dhënë leksionet e Fonetikës historike në Fakultetin e Filologjisë të Universitetit të Tiranës.

Për kontributin e tij në fushën e arsimit, në vitin 1993 është nderuar me titullin e lartë “Mësues i Popullit” dhe për meritat në fushën e shkencës, në vitin 1994 ka marrë titullin shkencor “Drejtues kërkimesh” (“Profesor”). Është zgjedhur anëtar i Akademisë së Shkencave në korrik të vitit 2008; rektor i shkollës së lartë “Gjon Buzuku” Shkodër në vitin 2010; anëtar i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës në vitin 2012. Vepra “Fonetika historike e gjuhës shqipe” është nderuar me çmimet “Ekselenca Shqiptare 2007” dhe “Çmimi i Albanologjisë 2008”. Më 2011 ka botuar veprën “Gramatikë historike e gjuhës shqipe” dhe është shpallur fitues i çmimit të Akademisë KULT 2012 për librin studimor më të mirë të vitit.

Biblioteka Kombëtare e Shqipërisë, si një homazh kushtuar akademikut dhe gjuhëtarit Kolec Topalli, çeli një ekspozitë përkujtimore me veprat dhe studimet e tij, si një vëmendje e veçantë kushtuar kontributit dhe personalitetit të tij të jashtëzakonshëm shkencor. /e.malaj/ /a.g/

Ndre Mjeda si gjuhëtar

September 11, 2016 by dgreca

Nga Kolec Topalli/*

Abstrakt/

-Mjeda si historian i gjuhës shqipe;/

-Mjeda si leksikograf;/

-Kontributi i Mjedës në Kongresin e Manastirit dhe në Komisinë Letrare Shqipe;/

-Fjala e rrallë shqipe në veprën poetike të Mjedës;/

– Forma gramatikore të larmishme në veprën e Mjedës;/

– Ndihmesa e Mjedës për pastrimin e gjuhës shqipe prej fjalëve të huaja të panevojshme./

Shumëkush prej shqiptarëve e njohin Ndre Mjedën si poet; por të paktë janë ata që e njohin si gjuhëtar. E pra, ai qe njëri prej gjuhëtarëve shqiptarë më të përgatitur të brezit të tij, që e dëshmoi me studime të mirëfillta për historinë e shqipes, si një ndër aktivistët më të zellshëm në ngjarjet e rëndësishme me vlera kombëtare, studiues e transkriptues i autorëve të vjetër, mjeshtër i fjalës në krijimet e tij në poezi e në prozë, gjurmues e përdorues i fjalës së rrallë shqipe, punëtor i zellshëm për pastrimin e saj prej bykut të fjalëve të huaja të panevojshme, së fundi mësues i apasionuar i gjuhës shqipe në gjimnazin e jezuitëve të qytetit të Shkodrës.

Prirjet e tij si gjuhëtar duken që herët, kur më 1902 mori pjesë në Kongresin XIII të Orientalistëve në Hamburg të Gjermanisë, ku si përfaqësues i Shqipërisë mbajti latinisht kumtesën “Mbi shqiptimin e qiellzoreve në dialektet e ndryshme të gjuhës shqipe”, duke qenë kësisoj i pari gjuhëtar shqiptar që përfaqëson vendin tonë në një konferencë ndërkombëtare. Si historian i gjuhës, Mjeda shfaqet sidomos me studimin “Vrejtje mbi artikuj e prêmna pronës të giûhës shqipe”, i botuar në Shkodër më 1934. Në këtë studim prej 31 faqesh, i pajisur me kulturë të gjerë gjuhësore dhe me njohjen e thellë të gjuhëve klasike e moderne dhe të veprave të autorëve të vjetër, Mjeda merr në shqyrtim nyjat dhe përemrat pronorë, që përbëjnë aspektin më problematik por edhe më origjinal të sistemit emëror të gjuhës shqipe duke arritur në përfundimin e njohur se shqipja nuk ka pasur në këtë pikë ndikime prej gjuhëve të tjera. Është vepra e parë, e shkruar nga një gjuhëtar shqiptar për një problem kaq të rëndësishëm e po kaq të vështirë. Në mbyllje të studimit Mjeda shkruan: “Âsht nji detyrë shêjte me vû në krye të çdo mësimit tjetër mësimin e giûhës kombtare. Ajo asht stolia mâ e shkëlqyeshme, kunora mâ e çmueshme në ballë të nanës sonë, së mjerës Shqipni”.

Në fushën e onomastikës, Mjeda botoi dy artikuj, ku spikasin aftësitë e tij prej etimologu: njëri me titull “Prend e Prendë”, botuar në revistën “Leka” më 1932, ku shpjegon shkencërisht prejardhjen e emrave të ditëve të javës në gjuhën shqipe; ditën e enjte e të premte prej burimi vendës, të tjerat huazime ose kalke prej latinishtes. Artikulli tjetër, “Dromca toponomastike: Zeta” është një përgjigje që i jep studiuesit kroat Josip Gelčić, që kishte botuar një artikull për Zetën dhe dinastinë e Balshajve. Dihet gjithashtu se Mjeda ka hartuar një gramatikë të shqipes prej 34 faqesh në gjuhën italiane, punim i daktilografuar, që ruhet në Arkivin Qendror të Shtetit. Në fushën e filologjisë, ka botuar studimin “Nji dorëshkrim i moçem e nji kritikë e re”, ku analizon njërin prej dokumenteve më të lashta të gjuhës shqipe, Perikopenë e Ungjillit të Shën Mateut. Ai gjithashtu ka botuar në revistën “Leka” disa fragmente të veprës “Pasqyra e të rrëfyemit” të Pjetër Budit, duke qenë ndër transkriptuesit e parë të veprave të letërsisë së vjetër shqipe.

Një kontribut tjetër si gjuhëtar ka dhënë Mjeda si leksikograf, me fjalorin botanik, që ka mbetur në dorëshkrim. Në këtë fjalor prej 12 faqesh, që e bëri të njohur studiuesi Mentor Quku, Mjeda shfaqet si një mbledhës i zellshëm dhe i kujdesshëm i thesarit popullor. Fjalori është frut i punëve të tij të para, atëherë kur ai punonte si famullitar në Mirditë, Pukë e Zadrimë, vende që citohen herë pas here në fjalor duke qenë ndër mbledhjet e para të florës shqiptare.

Këto punime shkencore të Mjedës, ku spikat historiani i gjuhës, gramatikani dhe etimologu, kanë hyrë tashmë në fondin bibliografik të studimeve gjuhësore, duke u rimarrë prej historianëve të shqipes, si Eqrem Çabej, Vladimir Orel, Shaban Demiraj, Besim Bokshi etj.

A ka punuar Mjeda për “Fjalorin etimologjik të gjuhës shqipe” dhe për një “Gramatikë historike” të saj? Letërkëmbimet me albanologë të kohës dëshmojnë se ai punonte për këto dy vepra, që i kishte shumë për zemër. Por a janë përfunduar dhe ku mund të ndodhen ato? Kjo është enigmë. Mund të kenë pasur të njëjtin fat me vepra të tilla të hartuara prej Joklit, që janë zhdukur njëherë e përgjithmonë bashkë me autorin e saj.

Por punën më të madhe Mjeda e bëri si themelues dhe aktivist i shoqnisë “Agimi” dhe në institucionet me rëndësi kombëtare, si Kongresi i Manastirit dhe Komisia Letrare Shqipe, që u krijuan në fillim të shek. XX.

Si njohës i mirë i veçorive të tingujve të shqipes, Mjeda kishte krijuar një alfabet sipas parimit të Gustav Meyerit, ku çdo tingull përfaqësohej me një grafemë të veçantë. Me këtë alfabet botoi disa libra, kryesisht shkollore.

Si përfaqësues i shoqnisë “Agimi”, Mjeda mori pjesë në Kongresin e Manastirit, ku dha kontributin e tij duke u zgjedhur anëtar i komisionit për hartimin e alfabetit. Më vonë dha kontribute të vlefshme në Komisinë Letrare Shqipe, në Shkodër, ku, ndërmjet të tjerash, së bashku me Gjergj Pekmezin e Rajho Nahtigalin, profesor i Universitetit të Gracit, mori pjesë në një ekspeditë gjuhësore prej tri javësh në Elbasan, për t’u njohur me veçoritë e kësaj së folmeje, që mendohej të vihej si bazë e gjuhës së përbashkët letrare.

Por kontributin më të madh si gjuhëtar Mjeda e ka dhënë me veprën e tij poetike, ku tregohet një mjeshtër i rrallë i përdorimit të shqipes. Në pendën e tij shqipja gjallërohet, rinohet e zhdrervjellësohet. Ai e përdori fjalën e shqipes me një zotësi të rrallë poetike duke hulumtuar me kujdes e durim thesarin e popullit, fjalë e shprehje të rralla, që në artin e tij këndellen e marrin jetë. Në veprën e tij janë bashkuar e gershetuar cilësitë e tij të lindura prej poeti me punën e palodhur e të vullnetshme prej lëvruesi të gjuhës. Ja disa prej fjalëve të rralla, të qëmtuara në veprën e tij poetike.

– Cirilik “bëjnë zhurmë”; te “Ândrra e jetës”: cirlikne rrotllat posht’e perpjetë. Krijim i brendshëm nga një onomatope, imitim i zhurmës që bëjnë rrotat kur rrotullohen.

– Degame “grindje”; në poezinë “Mahmud Pasha”: Herë permállshem tui kqyrë, si degame / Vetë me vedi me ngrehun fillon. Formim i brendshëm prej degë me prapashtesën -ame, prej kuptimit “përçarje, ndarje”, siç janë degët që ndahen dysh.

– Dêhet “shkrin, zhduket”; në poezinë “Mustaf Pasha”: Nder festa e t’ kreme n’ fush’ e n’ malcí / burrnimi u dêjti. Është forma joveprore e një rrënje *ten-, që lidhet me foljen ndêj “hap, shtrij”.

– Denik “erë e fortë që sjell shi”; në poezinë “I tretuni”: O djalë, e n’frymë t’denikut, / N’furí të kësáj érës vajton. Fjalë e gegërishtes veriore, me kuptimin e parë “erë deti”; formim i brendshëm prej emrit det me prapashtesën -nik, me rënien e -t-së në një grup bashkëtingëllor.

– Diret “humb”; në poezinë “Të vorruemit e Sir John Moore”: Krizma e jonë me ‘j tjetrë diret. Është trajta joveprore e foljes vdjerr “humb”, formim i brendshëm nga bjerr, që ka marrë parashtesën dë- dhe ka ndjekur evolucionin e fjalëve me grupin bashkëtingëllor -db-: dëbjerr > dbjerr > bdjerr (me metatezë) > vdjerr (me hapjen e njërës mbylltore) > djerr (me rënien e –v-së në një grup bashkëtingëllor). Të gjitha këto forma gjenden në të folme të ndryshme e tek autorët e vjetër sipas prirjeve dialektore; Buzuku: mos bdiretë, por të ketë gjellënë e amëshuome; Budi: desh qenë vdjerrë frike e tmērje (SC); Bardhi: Me dierrë arësynë; Bogdani: po ende dvjerrënë shpirtinë; Kuvendi i Arbënit (si Buzuku): A asht për t’u bdjerrë moti; Kazazi (si Bogdani): nieri nuk e dvier hīrnë e Tinëzot.

– dnes “qaj me ngashërim”; te “Váji i bylbylit”: Tui dnes’ i vorfni se e mbluene t’ kijat. Formim i brendshëm prej emrit dënesë, e formuar me parashtesën dë-, rrënjën ne- dhe prapashtesën -së. Rrënja ne mund të jetë emri nye, që në trajtën e shquar e në shumës del me zanoren -e (neu, neje). Ky emër në një fjalë të tillë përligjet prej shprehjeve: nuk më shkon buka, m’asht lidhë nye; iu lidh një nyjë në grykë (nga ngashërimi), m’u mblodh një lamsh (një nye) në grykë. Dënesa është një vaj me ndërprerje, sikur ndesh në një pengesë, në një nyjë (khs. edhe nyja e fytit).

– Dudûm “halldup, turkoshak”; në poezinë “Mustaf Pasha”: Nder valle jevkash, n’lodrë dudûmash. Fjalë me origjinë onomatopeike, imitim i zhurmës së lodrës.

– Galdoj “gëzoj”, në poezinë “I tretuni”: Ju njeti galdoni: / Kû â flladi i pelqyeshem. Fjalë e gegërishtes veriperëndimore, e përdorur në shkrime poetike. Nuk ka karakter popullor; prandaj është krijim intelektualësh, që ka si bazë lat. gaudium “gëzim”.

– I errmaktë “i majtë”; në poezinë “I tretuni”: Nji pecë t’kuqe i pata qepë / N’kambë t’errmaktë qi kishte repë. Lidhet brenda gjuhës me i majtë dhe i mëngjër, të gjitha këto prej lat. mancus “dorëcung, sakat, i metë”. Sipas besëtytnive të lashta, ana e majtë lidhej me të keqen, kurse e djathta me të mirën. Mbiemri i rrëmakët, që është trajtë dialektore e gegërishtes veriperëndimore, ka marrë parashtesën rrë-, ndërsa zanorja e- është një shtesë fonetike për lehtësi shqiptimi, që e marrin në gegërishte fjalët që nisin me grupin sonante + bashkëtingëllore, një veçori që e ka edhe gegërishtja verilindore dhe ndër autorët e vjetër Buzuku me rastet ermonj, errshajë etj.

– Jes “mbes, mbetem”; në poezinë “Vllávrási”: Dy mâ t’mdhajt nder luftna mbeten / E këtû i treti qe po jet. Është forma e vetës II shumës të rrënjës ie. të foljes es- “me qenë” në një paradigmë të hershme: jemë ~ *jetë ~ jenë, ku forma e vetës II shumës është zëvendësuar nga forma më e re jeni me mbaresën e foljeve me –nṎō: jeni si bani / bëni. Kësisoj, folja jet krahasohet në plan indoeuropian me format e vetës II shumës me mbaresën -t: gr. εστὲ, sll. vj. jeste, got. sijuþ. Kjo mbaresë, që në gjuhën shqipe del në të pakryerën ishit, në të kryerën e thjeshtë qetë e në mënyrën dëshirore qofshit, ka qenë edhe në të tashmen dhe gjurmët e saj kanë mbetur te folja jet, që ka zhvilluar një zgjedhim të plotë sipas shembullit të foljes qes ~ qet. Sot është fjalë dialektore, por ka qenë e mbarë shqipes, sikurse e dëshmojnë të folmet arbëreshe të Greqisë e të Italisë, që kanë foljen vjetem “mbetem”, të formuar me parashtesën vë-. E ka edhe Buzuku.

– Kacatore “një lloj pushke”, te “Ândrra e jetës”: Me rryp rreth brêzit, me nji gjashtore / E’ j kacatore. Formim i brendshëm prej gacatore “pushkë e vjetër me strall” prej emrit gacë me kuptimin “pushkë që nxjerr zjarr”.

– Kaliboç “kaliqafë, në shpinë”, në poezinë “Vllávrási”: Neper terr qi lëshote nata, / Ngarkue teshat kaliboç. Formim i brendshëm me prefiksin kali- prej emrit kalë dhe emrin bohçe “plaçka të mbështjella në një shami të madhe”.

– kerzha “vend i mbushur me gurë e shkëmbinj”; në poezinë “Mahmud Pasha”: N’ fusha bâsa e nder kerzha t’ bungajes. Lidhet brenda gjuhës me karsh / kërsh; huazim nga sll. (skr.) krš “shkëmb, shkrep”.

– Kokot “gjel, këndes”; te “Ândrra e jetës”: Veç prej plehit gjel kokoti, / Me njat zâ qi s ndrron kurr-herë. Formim i brendshëm nga një onomatope: ko-ko, imitim i këngës së gjelit.

– Kollovrade ”pështjelluemas, rrokoll më rrokoll”; në poezinë “Vllávrási”: Tu u sjellë bora kollovráde. Fishta e ka për “njerëz pa vlerë, që sillen kot rrugash, halabakë”, te Lahuta: do shqyptarë do kallavrade. Fjalë krahinore e geg. VP, e formuar me emrin kollovar me kuptim përbuzës, që ka marrë prapashtesën -ade, si në forcade për “fuqi, forcë”.

– Kore “turp”, në poezinë “Giûha shqype”: Per lumni veç kore t’mbeti. Formim prapashkues prej foljes koris nga sll. koriti.

– Lashtë “vesë”, te “Ândrra e jetës”: E permbi kashta / Shndritë pika lashta. Formim i brendshëm me foljen lagdhe prapashtesën -shtë.

– Lavruer “kau i parmendës”; te “Ândrra e jetës”: Pau se n’at náde poshtë nji lavruer / Kish bâ nji shpuer. Formim i brendshëm me prapashtesën -or prej lavër, formë prapashkuese e foljes lëvroj prej it. lavorare “punoj”.

– Lmuç “shuk, top, njëri mbi tjetrin”, në poezinë “Shtegtari”: N’ rrugë mbet grueja brî nji lisit, / Edhè fëmija ráne lmuç. Ndajfolje e formuar me parashtesën -lë nga ermri muq, që e shënon Gazulli për “grumbull i vogël” me burim prej it. mucchio “grumbull”. Forma lëmuç, me kthimin dialektor -q- > -ç-.

– Loke “emër personazhi te “Ândrra e jetës”, antroponim për gjininë femërore. Lidhet brenda gjuhës me *lok në bablok, që ka marrë fundoren -e si formant të gjinisë femërore. Elementi *lok nuk gjendet si fjalë më vete, por del si fundore e emrave, prandaj ka qenë prapashtesë, që mund të afrohet me prapashtesën –llëk të turqishtes me ndërrim të lëngëzoreve (khs. baballëk e bablok).

– Luron “ulurin”, në poezinë “Vllávrási”: Landët e pýllës si’j ujk ju dukshin, / qi prej ûjet n’mal luron. Lidhet brenda shqipes me uluron e jashta saj me lat. ululāre “ulërij”, ulula “kukuvajkë”, lit. ulula bañgos “ulërijnë valët”.

Llastore “e përkëdhelur”; në poezinë “Mahmud Pasha”: Kqyri Pashen tui qesh’, e llastore / E muer ngryk. Formim i brendshëm me prapashtesën -tore prej llasë “përkëdhelje”, vetë kjo prej foljes llâj “fryhem, ngopem”, me burim të trashëguar, prej rrënjës *elan- “përkul”.

– Mjet “midis, ndërmjet”; te “Ândrra e jetës”: Tui rá bórë, tui frye murlani, / mjet dy vorreve si ‘j lis. Fjalë me burim indoeuropian, që lidhet me lat. medius, gr. μέσ(σ)ος “i mesëm”, gjerm. mit “me”, Mitte “mes”. Me këtë fjalë lidhet emri i një fshati në Zadrimë, prej të cilit rrjedh edhe mbiemri i poetit.

– Mungullon “mbin, nxjerr syth”; te “Ândrra e jetës”: Edhè shtâza po gazmohet, / Edhè bari mungullon. Formim i brendshëm prej emrit mug “gjysmerrësira pak përpara lindjes së diellit”, që ka zhvilluar kuptimin “gjendja kur fillon të çelë (drita)”. Ka marrë prapashtesën -o të foljeve dhe epentezën e një -n-je.

– Murgjinë “emër lope”; te “Ândrra e jetës”: del se erdh murgjina. Formim i brendshëm me prapashtesën -inë prej shumësit murgj, duke u emërtuar kafsha prej ngjyrës së errët të rrobës së murgut.

– Nget “afër, pranë”, në poezinë “Vorri i Skanderbegut”: E nget vorrit t’Skanderbegut / Rrite ‘j zojë me futë në krye. Formim dialektor që lidhet me ngjat e të dyja këto me mbiemrin i gjatë, me ndërrimin e qiellzores në grykore në të folme gege.

– Njome “fëmijë, vogëlushe”; te “Ândrra e jetës”: – Bij’, mos e prek, se njomja / Tash â tui folë me Zojen. Lidhet me foljen njom, që ka burim të trashëguar duke u lidhur me mbiemrin “i ri” të gjuhëve indoeuropiane nga rrënja neỊos,-Ṏos, ku bëjnë pjesë ind. vj. návya-, gr. (jon.) νεÃος, gal. Nevio-, got. niujis, të gjitha me kuptimin “i ri” (shq. *nṎē-m).

– Pronjet “pronat”; në poezinë “Mahmúd Pasha”: Sá t’kujtojn’ se nder pronjet e t’parit / Nji kind t’vetun perdhuni na shklet. Është trajta më e vjetër e së sotmes pronë, huazim prej gr. mes. πρόνια, që me këtë trajtë dëshmohet te Budi në emrin proniarëtë dhe në patronimin Pronjari në anët e Korçës.

– Rranje “punët e përditshme të shtëpisë”; te “Ândrra e jetës”: Lodhë prei végësh, prei rranjesh shpijet. Është shumësi i emrit rrangë, me burim prej it. vj. rangola, duke u lidhur brenda gjuhës me rrangulla, rrangalle, rrangallinë e rrangla.

– Rreshket, te Mjeda me kuptimin figurativ “dëshiron, ke dëshirë”; në poezinë “Váji i bylbylit”: E gjith kû t’rreshket / shkon fluturim. Është folja rreshk “thaj, skuq”, me burim të trashëguar, që lidhet brenda gjuhës me ndryshk, duke u lidhur në shkallë indoeuropiane me rrënjën reud^h– “i kuq”, ku bëjnë pjesë sll. vj. kisht. rudъ “i kuq”, rusъ “i kuqërremtë”, rъžda “ndryshk”, lat. russus e gjerm. rot “i kuq”.

– Rrfanë “bishti ku lidhet kokrra e qershisë”; te “Ândrra e jetës”: Molla t’kputuna nji deget / Dý qershija lidhë n’nji rrfanë. Formim i brendshëm me parashtesën rrë- dhe emrin vanë “ulluk i ngushtë, që i bëhet për së gjati një dërrase që të puthitet mirë me një dërrasë tjetër”, shumësi i emrit va “shteg kalimi”. Lidhet brenda gjuhës me rruvan e rrufane “veshi i rrushit pa kokrra”.

– Rrmyeshëm “me vrull, furishëm”; në poezinë “I tretuni”: Kû qetas del kroni, / Kû gurra del rrmyeshëm. Formim i brendshëm me prapashtesën -shëm prej emrit rrymë.

– Qetë “shkëmb me majë të mprehtë”, te “Ândrra e jetës”: Sogjetarë, porsi furija / E nji rrfés qi qetat shpon. Formim i brendshëm nga qye “majë mali”, që në trajtën e shquar bën qeu e në shumës qetë. Është një shumës i singularizuar, rrënja e të cilit në shkallë indoeuropiane lidhet me ind. vj. kanda- “top, gungë”, gr. κόνδυλος “shkop, grusht”, gjerm. l. vj. hnel “majë, kulm”.

– E salikueme “që i janë bërë ceremonitë fetare gjatë varrimit”; në poezinë “Të vorruemit e Sir John Moore”: Dhimshem burrin tui ankue / Neper buzë, e salikueme. Lidhet me psalmet “këngë fetare” me burim prej gr. ψάλλω “këndoj”. Në gjuhën shqipe ka hyrë prej italishtes. Budi e ka me formën psalikoj ~ psalikime. Trajta e sotme mund të jetë ndikuar prej it. salmo, ose buzorja p- mund të ketë rënë në një grup bashkëtingëllor. Trajta e thjeshtuar del së pari te Junku e te Bashkimi. Brenda shqipes fjala ka pësuar zhvendosje kuptimore duke shprehur ceremoninë e varrimit, në vend të këngëve e lutjeve fetare.

– I shpjetë “i shpejtë”, te “Ândrra e jetës”: Cirlikne rrotllat posht’ e perpjetë / Nen kâmbë të shpjetë. E shënon Gazulli për Zadrimë dhe Marko Boçari për toskërishten; një nga trajtat që dëshmojnë lidhjen me foljen shpie ~ shpjerë, duke u lidhur me shpjert të Buzukut e me i çpjertë të Bardhit.

– Shqimit “krejt”; në poezinë “I tretuni”: I falem, se shqimit / Ju m’hiqni trishtimit. Është emër i rasës rrjedhore njëjës me vlerë ndajfoljore, i formuar me formantin -m të pjesores prej foljes shqyej, duke u lidhur brenda gjuhës me shkimëz “një pjesë e prerë a e shkëputur; copë e vogël: një shqimëz letre”, ku del kuptimi i parë i foljes.

– I shuem “i shkretë”; në poezinë “Vllávrási”: Ah! nanë shkreta! i shuemi briti. Mbiemër i nyjshëm i formuar me formantin -m të pjesores prej foljes shuej “fik” me kuptimin “i fikur, i mbaruar”. Me kuptimin “i vdekur” në Shkodër Dita e të Shumëve “dita e të vdekurve, e atyre që janë shuar”, interpretuar gabim prej Tagliavinit si dita e të shumtëve “giorno dei molti”.

– Travajë “mundime, shqetësime”, te “Ândrra e jetës”: Shndritte at fëtyr’ të pa travajë. Huazim prej it. travaglio, që e ka edhe Bogdani.

– Tramë “frikë”; në poezinë “Mahmud Pasha”: T’rrgjanten shpatë qi kje trama e gjithkujit. E ka edhe Kuvendi i Arbënit dhe lidhet me foljen tremb me një shkallë tjetër vokalike me marrëdhënie apofonike.

– Truç “bashkë, grumbull”, në poezinë “Shtegtari”: anì prei fisit / Me i dalë para u nisne truç. Formim i brendshëm prej trumë “grumbull, bashkë, tufë” me prapashtesën -ç, që ka shkaktuar rënien e sonantes -m.

– Tytë “bosh” te “Ândrra e jetës”: Shurdh’ â vendi e shpija tytë. Fjalë e trashëguar me burim indoeuropian, që lidhet brenda shqipes me tytën e pushkës e përjashta saj me rrënjën ie. tỊō(ū)– “tub”.

– Vení “vetmi”; në poezinë “Váji i dallëndyshës”: Lerg gjithkújit e n’vení. Formim i brendshëm me prapashtesën -iprej trajtës dialektore vetun të gegërishtes veriore me rënie tingujsh. Mund të jetë krijim i autorit.

– Zgaq “fundërri, pleh”, “njeri i poshtër, pa cipë e pa nder”, në poezinë “Mustaf Pasha”: zgaq i perbuzshem, Shqypnija t’volli. Lidhet me zgaqem “zhvishem, zbulohem” e me mgaqem “vishem”, e formuar prej gaqe“shallvare prej cohe të kaltër deri në gju”.

– Zis “ngacmoj”, në poezinë “Váji i bylbylit”: E kur t’zitë edi / Nder prroje pi. Është trajta pa parashtesë e foljes nxis, me burim indoeuropian.

– Zití “vrull, shpejtësi, nxitim”; në poezinë “Váji i bylbylit”: Neper fush’ e neper shpija, / Me zití qi s nep afat. Formim i brendshëm me prapashtesën -i nga një rrënjë zit-, që lidhet brenda gjuhës me foljen nxis e jashtë saj me rrënjën ie. g^Ịi-t “jetoj”, ku bëjnë pjesë let. dzît “shëroj”, sll. vj. žiti “jetoj”, ind. vj. jīrá– “i gjallë”. Formën më të hershme zit e shënojnë Weigandi e Gazulli.

Në veprën poetike të Mjedës gjejmë jo vetëm fjalë të rralla të shqipes, të përdorura me mjeshtri e elegancë, por edhe forma gramatikore me vlera të veçanta, sintagma e frazeologji, që i japin gjuhës së këtij artisti thellësi mendimi, të shprehur me fjalë të pakta. Në to gjendet shkurtësia e shprehjes dhe ekonomia gjuhësore, që poeti i mori në të folmen e vendlindjes dhe i përpunoi më tej. Vëmë në dukje rrjedhoren pa parafjalë, në raste si: Flutrojnë kû çerdhen motit e ngule; Ju m’hiqni trishtimit; U lodhne gjûmit fëmija; pjesoret e shkurtra që shprehin një gjendje, si: Vesh’ e njeshë me stoli t’vet; Lodhë prei végësh; ndajfoljet me burim mbiemëror, si: këndon permállshem, hangri shieshem, kuvendte me nanen pergjumshem; mbiemrat pa nyjë, që marrin vlera të veçanta shprehëse, si: Zi nder petka, Shurdh’ a vêndi, E tamli, bardh si bórë; emrat me vlerë ndajfoljore, si: Shkon fluturim, Rrkaj’ i ulen lott per rrudha; sintagmat emërore të formuara nga një emër e një mbiemër pa nyjë, si: nan-zeza, nan-shkreta, nan-locja; formën e pashtjelluar foljore me një emër të rasës kallëzore, si: T’ardhmenTrina mbrámje n’shpi, T’çilmen lotve syt e mi; trajtën e pashtjelluar me pjesëzën pa me vlerë ndajfoljore, si Bylbyl, pá prâ gjimò, pá dá zêmrën m’a ngushllon, tui luejtë pá-mêjun gishtat; mbiemrat në trajtë të shquar për të shprehur shkallën sipërore, si: Krajlnit mâ t’moçmet ndrrohen me t’reja. Ka edhe mjaft fjalë të reja, sidomos mbiemra, pjesa më e madhe e të cilëve janë krijime të autorit, si: rrjedha qetore, ograja bleroshe, diell i valtë, rrufé bumbullore, udhtim i rrmueshem, dallëndyshë shtegtore, giuhë vajtore, rrjedhë damtore, flakë shkrumuese, sukë mrekullore, borë amshore, hanë drapnore, kohna qytetnore, djelmëní ushtore etj.

E gjithë kjo pasuri gjuhësore e veprës së këtij poeti të talentuar, që nuk është përfshirë në Fjalorin e Gjuhës së Sotme Shqipe, mund të rigjallërohet duke pasuruar më tej gjuhën.

Mjeda ka qenë gjithashtu një punëtor i palodhur për pastrimin e shqipes prej fjalëve të huaja të panevojshme. Ai i përpunonte gjithnjë poezitë e tij jo vetëm për figurat e stilin, por edhe për gjuhën duke u prirur drejt një pastërtie sa më të madhe. Për këtë mjafton të krahasojmë poezitë e tij të para, që i botoi Jungu më 1887 në shtojcën e librit ”Shahiri elierz” me ato që botoi poeti më vonë në Vjenë e në Shkodër.

Të gjitha këto dëshmojnë se shembulli i Mjedës, që përpiqet ta lëvrojë dhe ta pasurojë shqipen me brumin e mjetet e saj, është frut i dashurisë së tij për gjuhën amtare, për të cilën, duke e parë si shenjë bashkimi të të gjithë kombit shqiptar, shkruan:

Nji gjuhë shqipe t’gjith kuvesim

Nji Istori, nji atdhe na kemi

Geg’ e Toskë nji zemre jemi

me ndjek shqype hovin tand.

BIBLIOGRAFI

Mjedja Ndre

– Juvenilia, Shkodrë, 1928.

– Lissus. Shkodrë, 1928.

– Prênd e Prêndë. Leka IV 1932, 351.

– Vrejtje mbi artikuj e premna pronës të giuhës shqipe. Shkodrë, 1934.

– Scodra. Shkodrë, 1939.

Mjedologji 1.Aktet e konferencave shkencore; Shkodër, 8 dhjetor 2007 dhe Bushat, 1 gusht 2012. Lezhë, 2014.

Osmani Tomor

– Komisia Letrare Shqipe në Shkodër (1916-1918). Camaj-Pipa, Shkodër, 2004.

Quku Mentor

– Një fjalorth botanik i Ndre Mjedës. “Studime filologjike” 3, 1984, 155-172.

– Mjeda 3, 4, 5, 6. Shtëpia botuese Ilar.

Topalli Kolec

– Ndre Mjeda dhe pasurimi i gjuhës shqipe; “Kumtari i Muzeut historik”, Shkodër, 2007; “Gjuha Jonë”, Tiranë, 2007.

– Fjalor etimologjik i gjuhës shqipe (i pabotuar).

*E dergoi per DIELLIN-Anton CEFA

NJË STUDIM ANALITIK PËR FJALORIN E BARDHIT, I DALË NË DRITË PAS NJË GJYSMË SHKEKULLI

May 29, 2015 by dgreca

Nga Prof. Kolec Topalli/
Pakkush e ka ditur se Mustafa Kruja kishte hartuar një studim analitik për njërën nga veprat monumentale të gjuhës shqipe, “Fjalorin Latinisht-Shqip” të Frano Bardhit . Madje, të paktë janë ata që e kanë njohur kontributin e këtij dijetari në fushë të gjuhësisë. Arsyeja e vetme për këtë është mveshja e tërë jetës kulturore shqiptare me petka politike në regjimin e kaluar diktatorial të 50 vjetëve të shkuara. Në rastin e këtij dijetari pjesëmarrja në jetën politike qe pengesë për ta bërë të njohur dhe për të vlerësuar veprimtarinë e tij shkencore në fushë të gjuhësisë, duke pasur vepra dhe emri i tij për një gjysmë shekulli fatin e Nikollë Gazullit të pushkatuar, të Selman Rizës, Tahir Dizdarit, Myqerem Janinës, Frano Illisë e Vexhi Buharasë të burgosur, të Martin Camajt, Arshi Pipës e Namik Resulit të arratisur, e shumë lëvruesve të tjerë të gjuhës, që u lanë në harresë, u ndoqën e u persekutuan duke mbetur vepra e tyre e panjohur, për të vetmen arsye se u gjykuan si të padëshiruar politikisht për regjimin e diktaturës komuniste. Prandaj sot kemi nevojë për kontributin e tyre. Kemi nevojë për njerëzit që kanë punuar për zhvillimin e shkencës e të kulturës, veprat e të cilëve u mohuan ose u shformuan duke ngritur në vend të tyre idhujt e rremë të diktaturës, që kanë jetë aq sa mund të mbahet në këmbë vetë diktatura. Kjo politikë, që u ndoq nga shteti totalitar për një gjysmë shekulli, e varfëroi shkencën e kulturën shqiptare, i hoqi asaj një pjesë të traditës e të bashkëkohësisë. Në një kohë kur shkenca jonë kishte nevojë për të gjithë, zbatimi i luftës së klasave në fushën e shkencës e të kulturës, i ndau krijuesit në kampe armiqësore.
Duke ua lënë historianëve të paanshëm të gjykojnë për aspektin politik të Mustafa Krujës, le ta analizojmë atë për kontributin që ka dhënë në fushën e gjuhësisë, duke u përpjekur të hedhim pak dritë mbi veprën e tij të errësuar nga vitet, e të pluhurosur nga harresa e qëllimshme. Një analizë e tillë do të kërkonte shqyrtimin e çdogjëje që ka shkruar ky dijetar për gjuhën shqipe, duke përfshirë edhe aktivitetin e tij për krijimin e Institutit të Studimeve Shqiptare. Në pamundësi ta bëjmë këtë brenda një kumtese, do të përqendrohemi në studimin e tij për njërin nga monumentet më të lashta e më të vyera të gjuhës e të kulturës sonë, Fjalorin Latinisht-Shqip të Frano Bardhit.
T’i studiojmë veprat e shkrimtarëve të vjetër me frymën e gjuhës letrare aktuale, për dobinë që kanë ato për të sotmen, dhe të marrim prej tyre gjithçka pozitive që mund t’i shërbejë gjuhës shqipe. Ky është mesazhi që na jep Mustafa Kruja në studimin e tij analitik për Fjalorin e Bardhit, vlerat e të cilit mund të shqyrtohen në shumë këndvështrime: për pasurinë leksikore dhe elementet e prozodisë, për strukturën morfologjike e ndërtimet sintaksore, për aspektin fonetik e fjalëformues, për etimologjinë e të dhënat dialektore, të para të gjitha në raportet dhe dimensionet gjuhësore të disa shekujve më parë krahasuar me shqipen e ditëve tona. Dhe në çdo fletë të këtij studimi shfaqet figura e eruditit me dije të gjera në fushë të gjuhës, me njohje të thella në lëmë të historisë, përdoruesi i mirë i disa gjuhëve të reja e të vjetra, analisti i hollë i materialit gjuhësor, intelektuali me horizont e kulturë të gjerë. Të gjitha këto cilësi, që shfaqen në këtë studim analitik të veprës së Bardhit, e radhisin autorin si njërin nga historianët e gjuhës dhe filologët më të mirë të kohës duke marrë parasysh se kur u hartua vepra, para 53 vjetësh, nuk kishte dalë në dritë ende transkriptimi dhe transliterimi i “Mesharit” të Gjon Buzukut, as nga Namik Resuli dhe as nga Eqrem Çabej .
Duke shqyrtuar kontributet e këtij gjuhëtari simbas fushave, në fushë të leksikut, për shumë fjalë që ka Fjalori i Bardhit, janë shënuar kuptimet e veçanta që dalin nëpër të folme të ndryshme të shqipes duke bërë vërejtje edhe për formën më të përshtatshme që duhet përdorur në gjuhën letrare, si edhe për të tjerat që duhen nxjerrë nga përdorimi. Kështu, vetëm për emrin bae, që ka Bardhi për lat. “ballista”, ai jep 10 sinonime të ndryshme, të mbledhura në Lumë, Krujë e Mat, te Buzuku, Meyeri, Kristoforidhi, Weigandi e Manni . Për lidhëzën asgjamangu , si përkthim i latinishtes nihilominus shënon se nuk ndëgjohet askund në gojë të popullit e s’këndohet veçse rrallë ndër shkrime, prandaj s’duhet përdorë, se asht krejt e panevojshme. Dhe vërtetë kështu ndodhi. Ky krijim autorësh, përkthyer prej latinishtes, nuk hodhi rrënjë në gjuhën shqipe.
Për prozodinë e shqipes ai vë në dukje, nga njëra anë, rastet e nevojshme të përdorimit të theksave, sidomos për zanoret hundore të gegërishtes, dhe nga ana tjetër, rastet kur theksat janë përdorur pa nevojë nga Bardhi si rezultat i ndikimit të italishtes. Në komentet që i bën emrit ar, duke e quajtur të panevojshëm përdorimin e theksit për të shënuar gjatësinë, ai shënon: “çdo rroke e vetme a mbarimtare dhe e theksueme qi mbyllet me r âsht e gjatë” . Me këtë konstatim Kruja ka ligjësuar një rregull që sot përfshihet në fonetikën e sotme dhe historike të gjuhës shqipe.
Për gjuhën letrare shqipe, Kruja u përpoq të gjente forma të përbashkëta për të dyja dialektet duke shmangur format krahinore. Ja si shkruan ai me rastin e komentit që i bën ndajfoljeve aq, kaq: “A s’kishte me na kshillue arsyeja me shkruem vetëm aqë, Gegë e Toskë … për me i dhanë fjalës nji formë kombtare të vetme?” . Ai jep rekomandime edhe për shumë fjalë të tjera, duke zgjedhur vetëm njërën prej tyre, që duhet përdorur në gjuhën letrare, si p.sh.: lavdar përkundrejt lavdëtar, ushtar përkundrejt ushtëtuer, lavd përkundrejt laft, i sëmunë përkundrejt i sëmût etj. .
Për fonetikën historike Kruja ka shpjeguar rrugën e formimit të disa grupeve bashkëtingëllore, si p.sh. në fjalët: bdarë, dëbarë, vdarë, darë e bdorë, dëborë, xborë, vdorë, borë, duke shënuar se për gjuhën letrare duhet përdorur forma borë, një parim që e ka ndjekur sot gjuha shqipe . Vëzhgime të holla e kanë çuar Krujën në shumë raste te forma e saktë fonetike e fjalës. Sjellim si shembull emrin dënar, për të cilin diskutimin nëse zanorja e parë është shkruar nga Bardhi me ë apo e, Kruja e zgjidh me citimin e një forme tjetër të këtij Fjalori, ku është shkruar dnar, formë që dëshmon se latinishtja denarius e ka errësuar zanoren -e në -ë, përndryshe ajo nuk do të kishte rënë, ndërsa për historinë e fjalës ai shënon se prania e këtij emri te Bardhi do të thotë se termi pará i marrë nga turqishtja, nuk kishte hyrë ende në gjuhë në kohën kur shkruante Bardhi . Gjithnjë në këtë fushë, te mbiemri i kërshtenë, Kruja vë re me mprehtësi lëvizjen e sonantes, që e gjen edhe te ndajfolja gërqisht përkundrejt emrit Greqi, duke shpjeguar se një lëvizje e tillë bëhet për lehtësi shqiptimi . Kurse te emri mëndash, përkundrejt formave me grupin -fsh- të autorëve më të hershëm dhe të folmeve të tjera, ai vëren me të drejt se rrëgjimi i grupit bashkëtingëllor -fsh- në -sh-, që është karakteristik për të folmen e Shkodrës, është mjaft i vjetër, me zanafillë shekullin XVII, kur Bardhi botoi Fjalorin e tij .
Në fushë të morfologjisë, për paradigmën e emrave femërorë me temë në bashkëtingëllore, si djep ~ djepja, shëndet ~ shëndedja shënon përhapjen e tyre në krahina të ndryshme të vendit tonë dhe format e shumëllojta me të cilat shfaqen . Vërejtje të tilla ka edhe për shtrirjen e formës së vjetër të rasës kallëzore, ku mbaresa i ngjitet drejtpërdrejt temës së emrit. Duke u mbështetur në disa raste ku përdoret mbaresa e re -in, në vend të më së vjetrës -në, Kruja arrin në përfundimin se mbaresa e vjetër ka filluar t’ia lëshojë vendin mbaresës së re që në shekullin XVII, kur shkruante Bardhi. Përfundime të tilla shkencorisht të drejta mjerisht nuk janë përfshirë në studimet tona të historisë së gjuhës. Kronologji të tilla me interes shkencor jep Kruja edhe për përemrin pyetës e lidhor cili . Duke u mbështetur në format me s- dhe me c-, që i gjurmon te Buzuku, Budi, Bardhi e Bogdani, ai arrin në përfundimin e drejtë se format të sijtë dhe të cillët janë dy forma që kanë dalë nga evolucioni i këtij përemri, duke qenë forma me s- më e vjetra, që del te Buzuku, kurse forma me c- më e re, që shfaqet për herë të parë te Budi e pastaj tek autorët e tjerë pas tij. Përfundime me interes ka edhe për mbiemrat prejpjesorë. Në sintagmën ujë të shëllimë , ai bën dallimin e mbiemrave me kuptimin e pjesores së tashme, që ndërtohen me prapashtesat -të, -shëm dhe atyre me kuptimin e pjesores së shkuar, që ndërtohen me prapashtesat -në, -m, si: i kulluet e i kulluem, i thatë e i tham, i shkueshëm e i shkuar, dallim që shpeshherë edhe në ditët e sotme nuk bëhet i qartë, kur thuhet gabimisht njeri i papërtuar për i papërtueshëm, fjalë me burim të diskutuar për fjalë me burim të diskutueshëm, vlera të paçmuara për vlera të paçmueshme, ujë i kulluar për ujë i kulluet etj. Kështu, duke përdorur mbiemra me të dyja prapashtesat e pjesores, njërën me kuptimin e së tashmes dhe tjetrën me kuptimin e së shkuarës, mund të bëhet dallimi ndërmjet një gjendjeje të përhershme dhe një gjendjeje të krijuar. Kështu, p.sh. mbiemrat i hapët e i hapur, kanë kuptime të ndryshme në sintagmat fushë e hapët që do të thotë “e gjerë, e madhe” dhe fushë e hapur, që do të thotë “e krijuar nga shpyllëzimi”; ose rrasë e lëmuet, që do të thotë se ka qenë gjithnjë e tillë nga natyra, dhe rrasë e lëmuar, që do të thotë se është lëmuar nga dora e njeriut. Për të njëjtën arsye duhet thënë ngjyrë e çelët ose e hapët por jo e çelur a e hapur; por, nga ana tjetër, duhet thënë derë e çelur ose derë e hapur.
Për etimologjinë e shqipes, për shumë fjalë të prejardhura e të përngjitura, nëpërmjet një analize fjalëformuese, Kruja ka mundur të zbërthejë elementet e tyre përbërëse. Kështu, tek emri vajzë dallon prapashtesën zvogluese -zë të gjinisë femërore, dhe te emri urith dallon të njëjtën prapashtesë të gjinisë mashkullore. Pjesëzën as e zbërthen në grimcën a dhe mohuesen s’. Për emrin bletëzë, që Bardhi e përkthen me lat. “betulae”, ka shumë vërejtje dhe përqasje etimologjike me lëpjetën e shqipes, që nuk mund të lihen pa u përmendur në një analizë të kësaj fjale . Për emrin e kafshës bukël, duke ecur në hulli të Meyerit, që e lidh me mbiemrin e bukur, vë në dukje mjaft forma dialektore që e bëjnë më të besueshme këtë etimologji, si: buklëz, bishtfurkabukur, nuse e bukur, nuse e lalës, forma që përmenden edhe në studimet e Çabejt për këtë fjalë . Për emrin dëludh, që Bardhi e ka për lat. “inundatio”, duke diskutuar për etimologjinë e saj, Kruja shënon me të drejtë se tue qenë edhe rranja diluvium rrokja e parë âsht dë e jo de. Me këtë analizë etimologjike është përcaktuar edhe forma fonetike e fjalës. Shumë vite më vonë, në këtë përfundim do të arrinte Çabej nga një pikënisje tjetër, nga të folmet e diasporës, duke u shprehur: “Për sa i përket pikësëpari formës së fjalës, mbi dëshminë e arbërishtes së Italisë leximi me -ë- në rrokjen e parë, ashtu si e jep Meyeri, mund të jetë i drejtë” . Për foljen dëpërtoj, për të cilën ende nuk ka një etimologji të saktë, ka dhënë mendimin se mund të vijë nga një tejpërtej, një mendim që e përmend edhe Çabej në analizën etimologjike të saj, ndonëse pëlqen dy baza të tjera . Për emrin fang, që Bardhi e jep me kuptimin “planities”, Kruja jep burimin e drejtë nga italishtja fango me kuptimin “baltë”, një etimologji që e kanë dhënë më parë Miklosichi e Helbigu dhe e pranon Çabej më vonë . Për emrin lefmëz, duke cituar formën e thjeshtë lehmë, që citon Manni nga Ksilandri, shënon burimin e saktë nga folja leh, si një emër foljor me prapashtesën -më . Për emrin perëndí, Kruja jep këtë shënim me rëndësi për burimin e fjalës: “s’ka dyshim qi në themelt ka qenë nji emën abstrakt, qi donte të thonte nji cilsi, nji veçori, veçorinë e atij qi mbretnon, qi urdhnon, qi sundon, si del në frazën “arthtë perëndia jote”. Kuptimi i sotshëm duket se asht tepër i ri” . Për saktësinë e këtyre konstatimeve le ta krahasojmë sa shkruan shumë vite më vonë Çabej: “Kuptimi i kryehershëm ka qenë ai i një abstrakti më -í “të qenët zot, zotëri, zotërim, sundim. Nga ky kuptim u zhvillua me kohë një nomen agntis “zotëronjës, zot” .
Për toponiminë historike, mbështetur në materiale gojore të mbledhura nëpër krahina të ndryshme, Kruja ka mundur të zbërthejë disa toponime, sidomos në krahinë të vendlindjes. Sa për shembull, sjellim emrin e fshatit Cudhî, të cilin e lidh me emrin cudhî për “judaeus” që ka Fjalori i Bardhit, duke e shpjeguar emrin e këtij fshati të Malësisë së Krujës me gojëdhënën që tregon se banorët e tij e kishin tradhëtuar Skënderbeun, prandaj u quajtën xhudhinj, që më vonë u shndërrua në Cudhî .
Së fundi, për etnogjenezën e popullit tonë ka rëndësi vërejtja e tij në polemikë me Selman Rizën se emrin shqip nuk e ka përdorur Bardhi në Fjalorin e tij, një përfundim në të cilin kemi arritur edhe pas një hulumtimi me kërkimet e sotme kompjuterike.
Me këtë studim Mustafa Kruja është në hulli të traditave më të mira të shqipes kur kërkon pasurimin e saj me leksema të reja, me kuptime dhe stilema plotësuese, kur kërkon vendosjen dhe respektimin e rregullave të strukturës gramatikore, kur kërkon normëzimin e gjuhës letrare dhe përzgjedhjen e formave ndërmjet trajtave të shumta dialektore. Në shumë raste ai bën krahasime të qëlluara me Buzukun, Budin e Bogdanin, me Fjalorin e Kristoforidhit, të Shoqnisë Bashkimi, të Stjuart Mannit e Cordignanos, me Meyerin e Weigandin, si edhe me të folme dialektore të Veriut e të Jugut, të Kosovës e Çamërisë, me ato të vendlindjes dhe të diasporës, një parim që është ndjekur edhe më vonë në studimet e kësaj natyre.
Kemi bindjen se, në qoftë se ky studim do të ishte botuar në kohën kur u shkrua, para 50 vjetësh, filologjia e asaj kohe dhe e viteve të mëvonshme do të kishte përfituar shumë prej saj. Dhe meqenëse ajo e pa dritën e botimit një gjysmëshekulli më vonë, le t’i japim asaj bashkë me autorin vendin që meriton.
BIBLIOGRAFI
Cordignano, Fulvio
– Dizionario albanese-italiano e italiano-albanese (il nuovo Jungg), Parte Albanese-Italiana. Milano, 1934 (Alb.-It.).
– Dizionario italiano-albanese. Scutari, 1938 (It.-Alb.).
Çabej, Eqrem
– “Meshari” i Gjon Buzukut (1555) I, II. Tiranë, 1968 (Meshari).
– Studime gjuhësore. Prishtinë, I 1976, II 1976, III 1976, IV 1977, V 1977, VI 1977, VII 1986 (SG).
– Studime etimologjike në fushë të shqipes. Tiranë, I 1982, II 1976, III 1987, IV 1996, V (i pabotuar), VI 2002, VII 2006 (SE).
Fialuer i Rii i Schypés Perbaam Préi Shocniiét t’ Bashkimit. Shkodër, 1908.
Kristoforidhi, Kostantin
– Fjalor shqip-greqisht (ribotuar prej A. Xhuvanit). Tiranë, 1961 (Fj.).
Kruja, Mustafa
– Nji studim analitik: gjuha e Frang Bardhit dhe shqipja moderne. Tiranë, 2007 (Bardhi).
Mann, Stuart E.
– A historical Albanian and English Dictionary. London, 1938 (Dict.).
Meyer, Gustav
– Etymologisches Wörterbuch der albanesischen Sprache. Strassburg, 1891 (EW).
Ressuli, Namik
– Il “Messale” di Giovanni Buzuku. Città del Vaticano, 1958 (Messale).
Weigand, Gustav
– Albanesisch-deutsches und deutsch-albanesisches Wörterbuch. Leipzig, 1914 (Wört.).