Karvani  i  Pavarësisë[1]  Novelë[2]/

Nga Aristotel  Mici/ SHBA/

Vjeshta e tretë e vitit 1912 ishte në mbarim. Ditët  qenë shkurtuar fare dhe dukej sikur  mblidheshin dhe tkurreshin gjithnjë nga retë e dendura dhe mjergulla. Frynte erë jugu dhe  binin shira. Udhët qenë tërë baltë dhe fushat  ngjanin si gjysme të përmbytura..  Në një mëngjes të këtyre ditëvë te vrenjtura në garnizonin e kazasë së Beratit kishte lëvizje. Zabitët i  ngritën asqerët  herët dhe  pa bërë as talimin e sabahut, i vunë ata për të ngrënë bukë shpejtë dhe  pastaj  i mblodhën të rreshtuar tek sheshi midis kazermave. Me zabitët përpara asqerët prisnin në heshtje. Dhe ja pa pritur atë mëngjes të vrenjtur  u shfaq  në  tribunën e ultë  prej guri bimbashi i vrazhdet, i quajtur Hasan Tursun Oglli, i cili filloi të fliste me nje ze të rreptë.  Asnjë ushtar nuk po e kuptopnte turqishten e tij, përveç ndo nje zabiti që  kishte mësuar në ndonjë ruzhdije te  kohës.

Terxhuman ishte heqimi i garnizonit, Tahir Efendiu. Ai ngjante më i moshuar nga bimbashi, po dukej  i ndrojtur dhe i përulur para tij.. Tahir Efendiui përkthente  qart dhe  saktësisht.

Midis  ushtarëve që e dëgjonion ishte edhe Bushi Furka nga Fushëmarinasi, i Myzeqesë i cili qe në rresht si gjithë të tjerët. Tërë ushtarët e taborit e dinin se Bushi ishte djalë i vetëm.  Këtë e kuptoje edhe nga veshi shpuar, ku pati pas varur  vath, që zakonisht iu vihej djemëve si shpresë  për të  qënë me jete e për të rrojtur gjat. Kjo anë e tij si djalë i vetëm  kuptohej edhe  nga emri: Bushi. Pra, njerëzit e shtëpisë i kishin vënë atë emër  që të ishte  i fortë e jetonte shumë si druri i bushit. Kur erdhi koha për të ngritur nizam, morën edhe Bushi Furkën. I ati u qe lutur njerzëve të kryepleqësisë si edhe komosionit të okllamasë, po më kot. Bushi duhej të shkonte  nizam. i ati kishte dashur që të shiste qetë e parmendës e të paguante një njeri që të vinte bedel për të, po askush nuk kishte dale bedel në vend të tij për ta zëvendësuar.

Sidoqoftë,  njerëzit e shtëpisë, e sidomos e ëma, u gëzuan kur morën vesh se Bushin nuk e kishin shpur larg, andej tutje nga Anadolli, a po nga vendet e Arabistanit. Ai do të shërbente si nizam në ushtrinë e vilajetit, në një tabor, që qëndronte brenda kazasë.

 *

   Terxhumani vazhdonte  të përkthente fjalën e bimbashit: ”Për nizamët e këtij tabori është nder i madh detyra, që po i ngarkohet. Ju do të ruani rrugën që shkon nga shkumbini deri ne Vjosë. Këto ditë pritet që të kaloje andej një njeri që ka dalë nga dora e dovletit. Ai është treguar dinsëz e harramsëz para sulltanit dhe sadrazemit. Dovleti e nderon me tituje ofiqe, kurse ai në vend që t’ia dijë për nder,  i kthen shpinën , dhe lidhet me mbretëritë e kaurëve. Ky njeri dinsëz, që po na sillet si rebel ndaj perandorisë, është Ismail Qemali, i cili i ka sjellë dëme dovletit dhe po perpiqet të  bëjë ngatrresa të tjera  për mbretërinë. Qëllimi i këtij rebeli është që të  arrijë të  shkëpusë nga  trupi mbretërisë sonë gjithë nahijet e Arnautistanit. Po a mund të qendrojë Arnautistani vetëm. Jo, s’ mundet. Këtë e di edhe ai vetë, Ismail Qemali, me gjithë  rebelët e tjerë. Jo më kot ka vajtur ai në mbretëritë e te krishterëve te Evropit. Ai do që ta lidhë Arnautistanin  me Kaurët. Do që të krijojë  një mbretëri  të vogël alla kaure nën hijen e mbrtërve kaurë. Ky i mallkuar i Allahut ka shkelur besën ndaj sulltanit dhe i ka dhënë shpirtin xhehnemit. Qëllimi i tij është që të dobësojë dovletin edhe të bëjë sa më shumë njerëz dinsëzë si vetja. Prandaj, me urdhër nga lart, nga vilajeti ai duhet kapur i gjallë o vdekur. Ja kjo detyrë i ngarkohet sot taborit tuaj.”

Ashtu vazhdonte të fliste bimbashi, duke parë me kujdes fytyrat e nizamëve dhe të  zabitëve para tij.

                                                              *

          Bushi Furka e dëgjonte si i shtangur dhe mishi i trupit i bëhej gjëmba gjëmba. Ai sikur nuk po u besonte fjalëve, që përkthente terxhumani. “Si është e mundur të jetë ashtu Ismail Qemali?” – mendonte me vete  Bushi Furka. Në fillim të asaj vjeshte, para se atë ta merrnin nizam, nëpër dasma e gostirat e fshatit, Ismai Qemali  ishte dëgjuart aq shumë nëpër këngë. Për atë këndonin të moshuar edhe të rinj. Dihej nga shumë njerëz se ai  kishte vajtur nëpër Europë për të mirën e Shqipërisë. Duke menduar ashtu, ai sikur nuk po ua vinte më veshin fjalëve të terxhumanit . Atij po i zjente brenda vetes kënga që pati mësuar para pak kohe në një nga dasmat e fshatit:

                                      O shokë, më mori malli,

                                       Ku gjendet Ismail Qemali;

                                        Në  Paris atij Krajli,

                                        Po vrapon si sorkadh mali,

  T’i dalë zot këtij vatani.

          Dhe, tek kalonte me mendje fjalët e asaj kënge, Bushit i kujtoheshin shokët e fshatit  si edhe njerëzit e shtëpisë dhe te fisit. Një mall i brendshëm e pushtoi të tërin. Fjalët e bimbashit nuk kishin më kuptim për të.

Po gjithësesi  tabori mori urdhërin që të bëhej gati për udhëtim. Marshimi do të ishte i gjatë dhe duheshin përgatitur për çdo gjë. Të gjithë nizamët u vunë në lëvizje. Lidhnin  këpucët, shtrëngonin shallvaret haldupe qepnin xhybetë, rregullonin rripat e dyfeqeve edhe i hidhnin pastaj krahqafë

Bushi Furka bënte si të gjithë dhe dorën e vinte shpesh tek qesja me para që e kishte varur me gjalmë në qafe e që i lëviste mbi kraharor. Ato para ia kishte dhënë i ati, me qëllim që po të gjente bedel, të kishte mundësi të paguante edhe t’ i shpëtonte nizamllëkut.

Udha ishte e gjatë,  po në marshim e sipër  bëheshin ndalesa për  pushim, a po edhe për ta mbajtur taborin të rregullt dhe të mirë komanduar. Sa herë qëndronin për t’u shlodhur, ose për të ngrënë ushqim, Bushi mendonte se si mund t’u vidhej nga sytë e të tjerëvë dhe të ikte pa u diktuar.

“Sikur të shpëtoj nga arratisja prej taborit.- mendonte ai, –  do të vrapoj sa të mund dhe do të hap lajmion  kudo se  se Ismail Qemalit  po i  kanë zënë pusinë”

   *Afër Lushnjes tabori ndali përsëri. Pas pushimit mulazimi e ndau ushtrinë në dysh: Njërën pjesë e nisi nën komandën e një zabiti ne drejtim të Shkumbinit; pjesa tjetër do të shkonte nga ana e rrjedhës së Semanit.   Merrej me mend se nizamët e këtij taborri ishin në përforcim dhe mbështetje për te gjithë koshadhet e nahijeve midis lumenjëve nga  Shkumbini deri ne Vjosë.

Qeveritarët e asaj kohe mendonin se mos vullnetarët që kishin dalë në  përkrahje të Ismail Qemalit do të ishin të shumtë. Ata kishin ndrojtje se mos  nuk e përballonin gjendjen vetëm me koshadhet  e forcave krahinore, pa ndihmën  e taboreve të ushtrisë së gazermave.

Ajo pjesë e ushtarëve të taborit, që mori  drejtim për nga  ana e lumit të  Semanit, pasi kishte bërë disa orë të lodhshme  udhëtimi, kur mbrrijti afër kodrave të ulta midis Petovës dhe Mbrostarit, mori urdhër të qendronte  e të pushonte për tërë atë natë. Midis këtyre nizameve ishte edhe Bushi Furka.

  Diku më tutje  ndodhej lumi, ku ishin ngritur dy lundra gjemi, ajo e Mbrostarit e njohur nga të gjithë dhe ajo e Petovës, ndanë një trage prapa pyllit të madh, gjysmë e fshehur. “Cfarë të bëj tani?- pyeste veten Bushi: Të rri ktu dhe të bëj dyfek me Ismail Qemalin? A pot ë arratisem?….Po sikur të më diktojnë … Po më mirë të më diktojnë dhetë më vrasin sesa  të shtije kundër Ismail Qemalit dhe shokëve të tij.”

Kur erdhi nata,  nizamët nisën të  kërkonin bregoret edhe ledhet e terura të lumit. Vinin përqark  drurëve për t’u mbrojtur pak a shumë nga era dhe ku për rreth rrënjëvë dhe trungjeve qenë grumbulluar gjethe, që t’i  perdornin si dyshek. Përpiqeshin që të mbroheshion sado pak nga lagështira. Ashtu në vendet që zgjodhën vetë u shtrinë të mbuluar me xhybetë e tyre.

Edhe Bushi Furka u shtri, po atë nuk e zinte gjumi. Më tepër se lodhja e marshimit, po e mundonte qëndrimi midis nizamëve dhe zabitëve. Shiu që  kishte rënë gjat ditës pushoi dhe retë e dendura po zgaliteshin ca. Sikur po rrezonte pak hëna. Në mugëtirën e asaj nate Buishi po vriste mendjen se sit ë gjente mënyrën më të mirë për të marrë arratinë. Dhe ja tek i shkrepi në mendje shërbimi i rojes. Në mesnatë atij do t’i  takonte të ishte roje. Bushi e njihte mirë këto anë të lumit, se ai për fat  ishte nga këto  anë. Fshati i tij i lindjes Fushëmarinasi ishte vetëm dy orë e ca larg nga ato brigje të Semanit. Kur pat qënë çunak, katërmbëdhjetë vjeç e ca, ai pati vajtur nga këto brigje për të gjujtur mëllinja dhe lepuj të egër. E dinte se nga bënte lumi va dhe ku ishte  vendi më i  cekët.

Në mesnatë, kur mori shërbimin e rojes pyeste veten në se do të ishte mirë të kalonte  lumen a po jo. Dhe, tek po shikonte errësirën e pyllit,  i  ra në kokë mendimi që të çante përmes tij. “Qëllimi im, mendonte, nuk është që të shpëtoj kokën , pot ë lajmëroj rrezikun, se Ismail Qemalit i  kanë zënë pusinë.”  Ashtu, atëherë, në mesnatën pus të errët, kur gjithë nizamët dhe zabitët,  kishin rënë në gjumë të thellë,  të lodhur nga udha përmes shiut me llohë, Bushi Furka në majë të këmbëvë largohet pa u ndjerë. Eci dhe eci për një kohë të gjatë pa kthyer kokën pas, deri sa ai u bind se i kishte humbur gjurmët dhe asqerët e taborit i kishte shumë larg. Në rrugë e sipër hasi në zgërbonjën e një plepi  të vjetër. U fut brenda saj,dhe u ul të shlodhej  e të mblidhte veten. Nga larg vinte uturima e detit. Frynte jugë gjithnjë dhe deti kishte dallgë e lëshonte një burë të madhe uturitëse sa të përgjumte.  Lumi qe mbushur degë më degë me ujëra të përzjera e të turbullta. Dukej sikur lumi nuk merrte tutje; sikur i pëlqente më mirë të teptiste nga anët e tij e jo të merrte udhën andej nga gryka në det. Bura e detit ngrinte gjithnjë dallgë dhe nuk e linte gjithnjë lumin të derdhte gjithë prurjet e tij.

Atje, Brenda në guvën e zgërbonjës, tek po shlodhej, ai mendohej, pyeste veten se ku mund të ndodhekj Ismail Qemkali? Sa shpejtë paskej ardhur nga Evropa ! Kurse kënga në një dasmë thoshte se ishte aq larg…tutje nga Parisi. Bushi nuk dinte asgjë për vajtjet dhe takimet e bisedimet  e Ismail Qemalit nëpër qytete të mëdha si në  Bukuresht, në Vienës, në Trieste. Dhe ja tani, ai prap, nuk ka një ide të qartë për  udhëtimin që karvani i Ismail Qemalit ka marrë drejt Vlorës. Ai nuk kishte dëgjuar nga askush se Ismail Qemali kishte disa ditë që ndodhej në Durrës. Dhe ja tani nga fundi i vjeshtës së tretë ai po shtegëtoka nëpër Shqipëri, siç kishte thënë bimbashi, “që të prish dovletin” dhe prandaj tabori i kazasë së Beratit, ka dalë rrugëve për t’i  zënë pritë. Dhe ashtu, tek po thekste moti, Bushi Furkën e kaploi  një hije gjumi, duke mbajtur  pushken në duar.

     *

Pas bisedimeve që pati bërë me personalitete në Bukuresht, në Vjenë dhe në Romë, Ismail Qemali qe bindur edhe më shume se pa humbur kohë duhej shpallur pavarësia e popullit shqiptar. Çdo ditë vonesë, mendonte ai, e rrezikonte fatin e kombit. Me këtë ide në mendje ai tok me shokët e shpurës së tij u nis nga Triestia dhe zbriti në Durrës më 21 nëtor të vitit 1912.

Për ta shpallur sa më shpejtë këtë qëllim dhe këtë dëshirë,  Ismail Qemali thirri shpejtë në nje mbledhje parinë e Durrësit,muslimanë e te krishterë, tregëtarë e bejlerë. Pa uzgjatur, Ismail Bej Vlora ua shpjegoi njerzëve të mbledhur se në ç’ rrezik gjendej Shqipëria pas thyerjes së ushtrive turke nga  sulmet e aleatëve ballkanas.

-“Unë them se i vetmi veprim  për të  mënjanuar rreziqet, që  kërcënojnë kombin tonë në këtë gjendje politike, do të ishte  të ngrinim   flamurin kombëtar dhe të shpallim mëvehtësinë e Shqipërisë.  Ashtu  t’i themi botës se jemi një komb më vete, dhe tani që fati na ndau nga Turqia, duam të qeverisim vetveten dhe të rrojmë në paqe e urtësi me të gjithë fqinjët. “

Mirëpo sa mbaroi fjalën e tij Ismail Qemali në atë mbledhje, na ngrihet    dhespoti grek i Durrësit, Imzot Jakovi, i  cili u dëgjua të thoshte:”Mendimet dhe  qëllimet e Ismail Qemalit janë çeshtje që mund të bisedohen, por jo tani. Këto punë  i ka në dorë Evropa dhe ajo do t’i  rregullojë për së miri, kur të vijë koha. Kurse për ngritjen e Flamurit kombëtar të Shqipërisë, që e përmendi Ismail Beu, – vazhdonte të fliste dhespoti Jakov, – unë mendoj se ne si shtetas besnikë të Sulltanit, vetëm një flamur njohim, atë të Turqisë dhe atë e kemi mbi krye e sipër.”

Pasi tha ato fjalë, dhespoti Jakov, fërkoi pak mjekrën, picërroi ca sytë dhe iu drejtua   Myftiut të Durrësit duke I thënë: “Po ti Myfti Efendi, si njeri i urtë dhe besnik i  mbretërisë që je, ç’thua?”

Biseda nuk po ecte për mbarë. Myftiu i  Durrësit si  njeri fanatik, dhe që nuk shquhej për zgjuarësi dhe as për kulturë,  nuk e kuptoi aspak djallëzinë e dhespotit. Pa e vrarë mendjen për të treguar ndonjë gjë me vlerë, ai mbështeti fjalët e dhespot Jakovit:

-“Vallahi, Dhespot Efendi, ti e ke thanë fjalën drejtë; na vetëm bajrakut të  padishahut i bajmë temena.”

Kurse  mytesarifi i Durrësit, që nuk mund t’ thoshje njeri i paditur, por si tip i  pavendosur,  nuk dukej as mish as peshk, një person i pasigurt, i cili nuk dinte nga të mbante dhe bënte gjoja figurën e njeriut të paanshem. Po më në fund, kur pa se rreth e qark kishte njerëz të ditur, e  gjeti udhës t’’i deklarohej Ismai Qemalit frëngjisht: “Comme Albanais, je suis avec vous, mais comme fonctionniare, je dois etre contre vous”[3]

Ismail Qemali e kuptoi se një pjesë e parisë së Durrësit nuk e përkrahu për qëllimin e tij të shenjtë. Kështu që mendimi i  tij për ngritjen e flamurit në Durrës, për të fituar kohë, nuk doli për mbarë. Merrej me mend se puna antishqiptare  e dhespot Jakovit  si edhe te myftiut e kishin bërë efektin e tyre tek shumë njerëz të pa informuar për rreziqet që po i  kanoseshin  kombit shqiptar.

Po megjithëse nuk ia arriti qëllimit që ta ngrinte flamurin në Durrës, Ismai Qemali nuk e dha veten, nuk u pëkul. Mendja filloi t’i  rrihte për nga Vlora, tek vendlindja e tij. Paria e atij qyteti i  kishte bërë ftesë me telegram që kur ishte në  Trieste . Vlonjatët me krenari dhe vendosmëri e prisnin që t’u vinte atje, në  shtëpinë e tij dhe ashtu  të ngrinin së bashku flamurin.

                                      *

Dy ditë më vonë, pas mbledhjes me parinë e Durrësit, kur Ismail Qemali  vajti ne gjelltore për të ngrënë darkë, njerëzit e shpurës së tij i  thanë se kuajt e karvanit qenë gati për  udhëtimin drejt Vlorës. Ai  u bë prap plot besim në vetvete se e merrte me mend përpjekjen  e patriotëve në Vlorë. Telegrami i tyre e kishte vënë në dijeni. Atë telegram e ruante si një thesar. Sa herë fuste dorën në xhepin  e brendshem, prekte letrën e telegramit, që i kujtonte zotimin e bashkëqytetarëve vlonjatë.

Udhëtimi i karvanit të shpurës së  flamurit të pavarësisë filloi të nesërmen, në mëngjesin e ditës së shtunë, më 23 nëtor. Tok me Ismai Qemalin  ndodheshin edhe atdhetarë të tjerë të shquar, disa e patën shoqëruar edhe në  Bukuresht e në Vjenë. Në të njëjtën kohë u nisën tok me të drejt Vlorës edhe delegatët e Durrësit, të Krujës, të Tiranës, të Shijakut. Në rrugë e sipër  atij do t’i bashkoheshin edhe deolëgatet ë Kavajës, te Lushnjës dhe të Fierit.

Pas disa orë udhëtimi, ndërsa  shpura e Ismail Qemalit vazhdonte rrugën për në Vlorë, një kalorës i vetëm  diku afër Gosës po vinte me nxitim  për të  gjetur karvanin e pavarësisë.  Ai kalorës deshte të takohej direkt me Ismail Bej Qemalin.

Kur Prinjësi i Flamurit me shkoët e tij po i  afrohej Gosës, kalorësi ndali para tyre. Ai kërkoi të njihte Ismail Qemalin dhe deshte t’i jepte  një copë letër. Nga posta e Lushnjes e njoftonin  fshehurazi lidhur me një telegram që sapo kishte mbrrijtur nga vilajeti i Janinës në sanxhakun e Beratit. Mytesarifi e kishte shpërndarë  lajminnë formë urdhëri me post-telegraf ndër të gjithë kajmekamët:

“Ismail Qemali me shokë gjallë a vdekur të shtihet në dorë”

– U kanë zënë pusinë gjat rrugës Ismail Bej, – foli lajmëtari me kalë dhe u  largua pa u zgjatur dhe iku drejt qytetit të tij.

Atëherë Ismail Qemali, pasi lexoi me zë të larte lajmin e keq, u tha shokëve:

– Si do të bëjmë vëllezër ?!… Nëqoftë se ia mbrrijmë Vlorës, dëshira jonë plotësohet, do ta shpallim Shqipërinë  më vete, të mosvarur. Nëqoftë se do të vritemi, atëherë bëhemi  dëshmitarë dhe theror të Atdheut të dashur.”

– Do të çajmë përpara, do të ecim në udhë që ata nuk e pandehin,- u dëgjua njeri nga shoqëruesit e shpurës. Jam nga këto  anë të Myzeqesë dhe i  njoh mirë të gjitha shtigjet dhe e udhët e fshehta.

 Ai që foli aq i vendosur  ishte Llazi Bozo, një shoqërues vullnetar i shpurës, një nga patriotët e flaktë të Myzeqesë , që kishte ngritur më këmbë në mbrojtje të Ismail Qemalit gjithë fshatin dhe  dhe krahinën për rreth tij.

– Le të marrim zemër nga fjalët e këtij zotërije kurajoz dhe të nisemi përpara pa u  trembur drejt qëllimit tonë dhe na u bëftë udha dritë., –  nxiti bashkëudhëtarët  e vetë  Ismai Qemali, duke  iu uruar guxim në kalimin e vështirësive.

Karvani i  Flamurit të Pavarësisë  atëherë dredhoi rrugën  dhe mori tragat nga ana e Tërbufit, në vende me ujë dhe baltë, me udhë e pa udhë. Nga shirat  e rëndë të vjeshtës toka qe squllur aq shumë  saqë dheu  kudo qe bërë si baltë kamine. Kënetat qenë mbufatur dhe lumenjtë  vinin trarë-trarë e gërryenin ledhet degë më degë. Deti uturinte dhe vazhdonte të ngrinte burë. Pas një zagushije të rëndë, retë e veshën qiellin pus. Vetëtimat dhe gjëmimet përsëri po rrethonin horizontin. Shirat nisën prap shtruar, pa erë, po të dendur. Duke kaluar para fshatit të Këmishtajt, dheu po bëhej dhe më i rëndë, balta e zezë ishte shumë ngjitëse. Dukej sikur kuajt nuk ecnin, por  po  ngjisnin llucë të zezë kamine.

  *

Ishte e diela e parafundit te  vjeshtës së tretë të vitit 1912, kur Karvani i Pavarësisë po uafrohej dherave të Karatoprakut, ku kalimi i udhës me këmbë ose me kuaj bëhej më se i vështirë. Pikërisht në atë kohe me llohe e me shi nje qerre me rrota të larta po afrohej ne drejtim të  Karvanit. Koha e dasmave ende nuk kishte mbaruar dhe ata që shikonin atë qerre, mund të kenë kujtuar se ajo do të qe nisur për të marrë ndonjë nuse të re në atë ditë të përbaltur plot me shi,  sipas zakonit të lashtë “të prerjes së ditës”, që do të thoshte se  vajza behej nuse pikërisht në ditën e caktuar nga të dyja palet e krushqisë. Po jo, nuk kishte qënë ashtu. Qerrja me rrota  të larta nuk qe nisur as për nuse e as për pajë. Pendari, që po hiqte qetë  për dore me hosten, e ndali qerren në mes të udhës. Vuri hostenin në vrimën e qajkës dhe doli para shpures se kalorsëve. Ai ngriti duart lart në formën e gjyusmë harkut duke thënë ca fjalë që nuk merreshin vesh nga shkaku i shiut. Kur  u afrua edhe më, pendari vuri një dorë në zemër dhe me dorën tjetrër takoi udhë-rrëfyesin.

– Jam i dërguar nga paria e anës sonë të Karatoprkut, – folio ai, që të takoj Ismail Qemal Beun dhe ta marrë në qerre.  Siç e shikon  kjo qerre është e siguruar mirë: është e mbuluar me rrogaoza të rinj që nuk i hyn asnjë pikë shiu; kurse në shtratin e saj janë  shtruar dyshekë dhe qilima me thekë.

Kur udhë-rrëfyesi po e dëgjonte dhe  po shikonte pak si i çuditur nga e papritura, pendari vazhdoi prap:

– Nuk jam vetëm; tok me mua kanë ardhur edhe burra të tjerë, të cilët janë endur andej e këndej se po bëjnë roje, kurse populli po u prêt në  Libofshë. Atje  do të bëhet festë. Te oborri i vakëfit  është ngritur kënga e po hidhet valle nga gëzimi. 

 Udhërrëfyesi ktheu kalin, u fut në mes të shpurës, iu drejtua prinjësit të flamurit e i tha:

-Ismail  Bej ! Populli i kësaj ane ka nisur këtë qerre për Zotërinë Tënde.

– Po pse janë munduar!? Kur ne kaluar jemi, – tha Ismail Qemali, duke ndjerë  ngrohtësine e dashurise së përzemërt të popullit.

Pendari me takije të bardhë qe pushtuar atë çast nga një ndjenjë përfaljeje para prinjësit të flamurit. Tërë qenia e tij përshkohej   nga një hutim dhe marramendje  ngazëllimi.. Po megjithatë e mori veten, u përcoll, hapi gojën e nisi të fliste me shume mirëdashje.:

– Më tutje rruga bëhet  edhe më e vështirë Ismai Bej, shiu e bën edhe më të zorshme. Prandaj … urdhëroni ! Të paktën sa kohë  që bije shi. Nuk dot lageni dhe do të çlodheni ulur.

Atë çast Ismail Qemali pak si i menduar, vuri dorën te mjekra dhe shikoi udhë-rrëfyesin, sikur të merrte mendim nga ai dhe i tha:

–  Po ti si mendon për këte rast?                                                                                 – Ismail Bej ! – i  tha ai pa u menduar shumë, – Plotësojani dëshirën. Të paktën sa të kalojmë Karatoprakun.

Atëherë  prinjësi i udhëtimit të flamurit vështroi gjithë bashkëudhatarët e karvanit dhe i prekur nga  ngazëllimi dhe  dhe mikpritja e popullit, foli me qetësi: “Vetëm nuk do të ulem aty. Le të urdhëroi edhe zoti Gurakuqi e ndonje tjetër.”

– Faleminderës, Ismail Bej, po ma i moshum asht  Imzot Nilollë Kacorri.  Le të urdhënoi Zotnia e tij ma par, – u degjua Gurakuqi                                                    -Të lumtë goja, zoti Luigj, për punët e shquara,  që ka bërë, ai e meriton të jetë para meje.

    –  Ju lutem zotërinj  të shtrenjtë,   me më ndigjue  edhe mu, para se të më  çmoni kaq shumë. Andej nga  malësia e Lurës asht nji zakon që nderon  ma së pari at mik që ka ba rrugën ma të gjatë. Më thoni Ju  tash,  kush duhet të jete ma i parë. Un nuk mundem me e thye rregullin e Lures dhe të Kurbinit. 

– Ka vend për tre e më shumë, – u dëgjua atë kohë pendarti i qerres.

Dhe ashtu ata të tre : Ismail Qemali, Nikollë Kacorri e Luigj Gurakuqi u drejtuan nga qerrja e mbuluar me rrogoza. Pendari hapi pak vend tek shtiza e qerres, duke mënjanuar një ka, me qëllim që shtiza qerres të shërbente si mbajtëse per të vënë këmben kalorësi, kur ta hiqte nga yzengjija.

Sa mori për të zbritur Ismail Qemali, pendari i tha:

– Kujdes Ismail Bej, mbahuni edhe te supi im.

Po kot u shqetësua pendari. Ismail Qemali i bëri lëvizjet të ngadalta, po të sigurta. Hodhi këmbën mbi shtizë, u kap pas rrapinës e shkoi u ul mbi qilimin me thek pa zor të madh. Po ashtu bëri edhe Luigj Gurakuqi. Kurse Imzot Nilollë Kacorri, dukej që  qe mëi stervitur dhe i bëri lëvizjet e zbritjes nga kali për në qerre më me shkathtësi.

Shpura e kalorsëve me qerremn në mes  rifilloi udhën me baltë, pa pyetur për  shiun që s’ pushonte. Karvani i  Pavarësisë ecte drejt Vlorës pa  pushuar. Qielli shtrydhte re si guna, po karvani nuk ndalej.

                 *

          Kur u kalua Karatopraku, balta e zezë sikur po  bëhej më e butë, më e ujëshme se sa ajo e dheut të zi. Tek po kalonin Gradishtën dhe po i afroheshin Libofshës, qielli  nisi të zgaliste. Retë  sikur po çaheshin dhe  shiu u bë si vesë e hollë, deri sa pushoi. Te sheshi i një djerrine ndanë një kodre, karvani ndali. Kalorësit zbritën nga kuajt dhe Ismail Qemali me dy zotërinjtë  e tjerë, Imzot Nikollë Kacorrin  dhe Luigj Gurakuqin dolën nga qerrja e mbuluar. Atje, në atë vend, ndanë kodrës  kalonte një rrjedhë  uji që  ish  si degë e një përroi që zbriste për poshtë. Të gjithë njerëzit e shpurës u vunë në lëvizje për të ushqyer kafshët. Kuajve u dhanë për të ngrënë  tagji tërshëre, kurse qeve misër me lëpushka. Pastaj i shpunë kafshët për të pirë ujë te vija e rrjedhshme. Nga mundimi i udhës së vështirë si  kuajve ashtu edhe qeve u dilnin  avuj djerse nga kurrizi.

Për disa minuta  gjithë burrat e shpurës çlodhën  gjymtyrët e u shpinë duke ndezur edhe nga një cigare duhan. Dhe pak udhë dhe ata do të arrinin në libofshë. Pasi kasfshët e shuan etjen me ujë, karvani me  njerëzit e flamurit vazhdoi rrugën drejt jugut.

Lajmi se dita e flamurit kishte asfruar, pati pushtuar  mendjet dhe zemrat e të gjithë myzeqarëve, të cilët po i prisnin si  në një ditë feste tërë delegatët e  e ardhur nga çdo anë e Shqipërisë, që ishin nisur drejt Vlorës.

Kudo që shkelnin ata përhapnin lajmin për ngritjen e flamurit. Qëllimi historik që i  kishin vënë vetes ata me Ismail Qemalin në krye, nuk ishte i atillë që mund të kalohej në heshtje. Populli i Myzeqesë i lumturuar po e priste e përcillte Ismail Qemalin me shokë në çdo fshat.  Udhëtimi rrugë e pa rrugë përmes viseve fushore zgjati më shumë se sa qe menduar. Vonesa në udhëtim po e vinte në merak Ismail Qemalin. Ai shqetësohej përbrenda dhe mezi e përmbante ndjenjën e padurimit. Sa her që vinte dorën në xhepin e brendshëm, prekte telegramin e komisionit përgatitor të Vlorës e i kujtoheshin fjalet e shkruara: “Nisuni, ju presim. Jemi gati.” Atë që e shkruante Vlora në tel;egram, ai po e shikonte në fytyrat e qeshura e në sytë e ndezur nga dashuria për Shqipërinë e lirë në çdo krahinë. Të gjithë delegatët e ndjenin  se kudo ishin të rrethuar nga një gëzim i tërë popullit  kudo që shkelnin.

Në të hyrë të Libofshës kënga dhe brohoritjet zjenin edhe më shumë. Ikonom Papa Dhimitri, i cili pati dhënë  fshehur mësimin e gjuhës shqipe në konakët e vakëfit, kishte ngritur për këtë rast një komision feste. Me mundësitë që kishte  pasur, ai  pati arritur  të bënte edhe një kor me djem, të cilëve u mësonte  këngë patriotike, që i sajonte vetë. Njëra nga këto këngë qe bërë posaçëriosht për   këtë rast.  Atë mbasdite  ajo këngë u  dëgjua për herë te pare

  Shqipëri e ngite Ballin,

          Ta ngritën trimat e rrall;

Shqipet me Smail Qemalin,

Nipat e Gjergjit me pallë. 

Gjithë djemëria e Libofshës  me këtë këngë në gojë doli në rrugë dhe nuk po dininse si t’i prisnin sa më mirë  e me mire delegatët e flamurit me prinjësin e shquar në mes. Në gëzimin e kësaj feste atë ditë qe therur një dem, po piqeshin  në furrë gjela deti, po gatuheshin gjellë me jahni, mish i pjekur, qofte dhe të gjithë familjarët me gratë e tyre kishin sjëllë lloj lloje  ëmbëlsirash me kamnistra si në ditën e Pashkës së Madhe edhe më shumë; gjithandej oborri i kishës së Libofshës  kundërmonte nga era e kanellës që u qe hedhur përsipër pjatave me kabuni, me reshedi dhe paluze.

Merrej me mend se delegatët vinin të lodhur, të lagur  dhe të uritur, prandaj te konakët e vakëfit të kishës qenë marrë të gjitha masat sipas porosive që kishte dhënë Ikonomi. Oxhaku bubullonte nga flaka e zjarrit me drurë të trashë, mangallët qenë rregulluar të ndizeshin kur të ishte e nevojëshme. Gjellët , buka, vera dhe rakia  ishin bërë gati.

Karvani i Flamurit të Pavarësisë  mbrrijti në Libofshë para perëndimit të diellit. Gjithë shpura u prit me përqafime dhe shtrëngime duarësh..  Delegatët, të lodhur ashtu si ishin, u futën në një odë, që qe caktuar vetëm për ta. Ismail Qemalit i qeshte fytyra si dielli kur lind. Në mes të asaj mikpritjeje të ngrohtë, në atë  gosti të begatshme, në mes të atij ngazëllimi, që  bënte të dridheshin të gjitha zemrat, Ismail Qemali nuk po qendronte dot pa folur. Nga gëzimi i madh vetja po  i dukej disa vjet më i ri.         

    Prinjësi i Flamurit, tek po rrinte i ulur mbi një shilte të madhe pran zjarrit flakadan, pasi ngriti dollinë për Shqipërinë dhe flamurin, me atë zërin e tij të ngvrohtë e të përmallur tha:

-“Vëllezër të dashur !  Erdhëm  vonë;  të na e falni se u bëmë të na prisni ca si shumë.  Po vonesa qe se nuk kemi rrugë, nuk kemi ura, nuk kemi as siguri.  Udhëtojmë me vështirësira. Sa  varfëri duket në tokën tonë të begatshme. Dhe kush e ka fajin? Fajin e ka qeveria turke. Tani mjaft me Turqinë…  Së shpejti do të ngrëmë flamurin dhe pastaj duhet të perpiqemi me mish e me shpirt për ta shpurë  vendin përpara.. Duhet të ecim edhe ne në rrugën e qytetërimit, të përparimit dhe të mbarësisë. Kështu ne do t’i  tri gojmë Evropës se shqiptari ka mbetur gjithmonë evropian në gjak dhe se nuk dëshiron gjë tjetër veçse të forcojë kombësinë e tij.”

          Po gostia nuk qe shtruar vetëm Brenda konakëve të vakëfit të kishës, po edhe në koridore edhe në postrët përjashta.  Të gjithë burrat te vjetër e të rinj patën ardhur atë ditë festive. Të  tërë patën  marrë me veta ushqime për të ngrënë e për të pirë me çfarë u ndodhej..Të gjithë e ndjenin se atë mbrëmje Libofsha po jetonte ngjarjen më të jashtëzakonshme.. Ajo kishte nën çatitë e saj përfaqësuesit e kombit, ata që kishin bërë e po bënin aq shumë, për ta shpëtuar Shqipërinë nga zgjedha e huaj halldupe.                                    

                                      *

Bushi Furka pas gjithë asaj lodhjeje nëpër pyll, kur kishte ikur tek rafsha mos u vrafsha, rrinte si i strukur atje tek zgërbonja e lisit plak. Priste sa te fekste e të nisej andej nga i dilte më mbarë për te ura gjemi ndanë lumit. Në ushtrinë turke i dukej vetja sikur të qe syrgjyn. Kazermat i ngjanin si burg. Godina e fjetinës ia ndrydhte gjithë dëshirat..Dhe ashtu tek po rrinte fillikat i vetëm në atë guvë iu bë sikur po e kërkonin, sikur po e thërrisnin me emër. Për një çast u ngjeth dhe filloi të dyshonte se mos zabitët do të kishin  urdhëruar nizamë të taborit për ta gjetur kudo që të ishte. Atë kohë shtrëngoi dyfekun nga gryka dhe mbante veshët pipëz, për të kapur ndonjë fjalë. Po asgje nuk dëgjohej perveç degëve  që shushurinin nga fërkimi me njera tjetrën.

Dhe në atë mënyrë, duke pritur  agimin, Bushi ra pa dshur në krahët e një ëndërre tërheqëse. Ajo ëndërr sikur ia hoqi të gjithë lodhjen,  ndrojtjen dhe pasigurinë e veprimeve.  Në atë dremitje atij iu duk sikur shiu ndali dhe një agimi i purport po ndiste qiellin. Tutje, shumë larg, dielli pohapte syrin me qerpikë të zjarrtë. Atë kohë kalon para  syve të  Bushit e fejuara e tij, Lulja .Ndërsa ajo po nxirte pulat e detit në kullotë,  ai i doli përpara si atëherë kur nuk e kishin marrë nizam. Ajo u tremb nga befasia, po me ta njohur nuk u përmbajt dot nga gëzimi

– Ke ardhur me leje,- i  tha

– Jo, jam larguar vetë   

 – Po si e bëre këtë ?- e pyeti prap Lulja.

– Sepse nuk më mbante vendi. Kam merakun e argëllëkut[4]. Vajti aq kohë  pa  ua dhënë.

– Po ne u deshëm vetë; ne nuk u deshëm për argëllëk.

– Po ç’ thonë bota  pasataj….

– Asgjë…

–  Si….asgjë, !-  Nizamët e rinj që erdhën në tabor më thanë se na përflasin: “Turp për ne që nuk e kemi dhënë….turp për ju që nuk e keni prishur fejesën.

 – Të gjitha janë  gënjeshtra. Për këto llafe paske vënë kokën në rrezik dhe  paske ardhur pa lejë.

– Nuk ika vetëm për punë të argëllëkut, po edhe  për një gjë tjetër shumë të rendesishm..

– Po ç’ është ajo gjëja tjetër  që të paska detyruar të vish?

– Flamuri , Lule, Flamuri. Unë kam dalë këtu në mbrojtje të atij që do të ngrejë flamurin

– Po cili qënka ai?- deshi të dinte Lulja..

Ai  njeri  është Ismail Qemali. Nuk të kujtohet. Emri i tij u përmend  me këngë në dasmën e vëllait tënd.

Kënga më kujtohet, po atë nuk e kam parë, – iu përgjegj ajo dhe u përhumb si një qënie fluide.

Dhe kur Bushi deshi  ta përqafonte si i permallur, qe zgjuar nga ëndërra. Hapi sytë dhe pa se po binte mëngjezi, Shiu vërtetë pati  pushuar dhe nga të çarat e mëdha të reve po dukeshin copa qielli, që i sillnnin në mendje sytë e kaltër të Lules, që sapo i qenë fanepsur në dremitje e sipër.Atë kohë Bushi doli nga zgërbonja e lisit plak dhe tek po shpihej pa se ishte nga fundi i pyllit të Vjetër.

Iu kujtua koha kur dilte nga kjo anë e lumit për të gjuajtur  lepuj të   të egër dhe mëllinja.  Bushi hapi mirë sytë dhe mori me mend se diku më tutje ishte lumi i Semanit dhe pastaj, diku më tej  ndodhej lundra e vjeter gjemi e Mbrostarit.”Ndonëse natë, po i paskam rënë udhës ne të,  – tha Bushi me vete,- paskam dalë atje ku doja të mbrrija”. Hodhi dyfekun në krah e u nis sipas një trrage që duhej të dilte tek ura e vjetër gjemi . Ecte me nxitim që të nxehej. Pas nje gjysmë ore mbrrijti para vendit ku voziste lundra e vjetër e Mbrostarit. Me armën n dorë ai u drejtua nga ana e lundrës. Atje sikur po i bënin sytë se ishte një njeri. Mirëpo  njeriu e kishte parë atë më përpara. Kur ai mori t’i thërriste, ai tjetri i humbi nga sytë. Atëherë Bushi  nisi t’i afrohej sa më shumë lundrës, duke shikuar rrethe rrotull. Po askush nuk po dukej përqark. Më kanë bërë sytë ,- foli me vete, – ose ka qënë ndonjë hije. Që andej iu drejtua një ledhi,që e rrihte dielli dhe kishte shtroerë. U  ul te rrënjët e një shkoze që të ngrohej. Që atje veshtronte uren e vjeter. “Po qe se Ismail Qemali me shokët e vetë do të kalojë  nga kjo anë, unë që ketu do të jem ne mbrojtje të tij. Le të vijnë koshadhet, le të vijnë asqerët, unë që këtej do të hap zjarr, po qe se e rrezikon kush atë”. Dhe ndërsa po shullëhej atje në shtroerë, mendja i shkoi te tjetra lunder gjemi, që vozistre ca me tutje,  andej pas kodres së vogël të Petovës. Ajo urë  gjemi  qe  bërë shumë më vonë edhe për këtë arsye i thoshnin edhe lundra  gjemi e re, ose vetëm Lundra e Petovës.

*

Njeriu që  pati parë Bushi tek lundra e vjetër, nuk kishte qënë hije, po njeri i vërtetë. Ai kishte qënë biri i lundërtarit plak, i cili pati vajtur atje që me natë, për të vënë re se mos andej nga anët e lundrës dukeshin koshadhe ose njerëz të dyshimtë. Po i biri i lundërtarit plak, me të parë njeriun e armatosur alla halldupshe, u largua fshehur dhe iku me nxitim drejt fshatit. Iku me vrap që të jepte lajmin se një njeri i armatosur dhe me rroba si të nizamit turk qe dukur te plepat anës  lundrës gjemi.

Kur djaloshi dha lajmin për personin e veshur nizamë që e  kishte parë te lundra e vjetër, i ati nuk u çudit, po i tha me qetësi.

-Siç duket me urdhër të kajmekamit gjithë shtigjet e udhës kryesore qenkan zënë nga koshadhet, or bir, po ne nuk do të jepemi. Të mëdhenj e të vegjël do të bëhemi mur dhe do ta mbrojme Ismail  Qemalin. Ai edhe shokët e tij mbrëmë kanë fjetur në konakët e vakëfit të kishës së Libofshës dhe nga ora në orë priten të vijnë  këtu në Petovë. Edhe kryepleqësija edhe Ikonom Dhimitri e kanë parë më të arsyeshme që Ismail Qemali me gjithë shokët dhe karvani i tyre ta kalojnë lumin këtej nga  ura e Petovës. Mos u trembni. Gjithë burrat e  nahijes, nga Libofsha në Petovë e deri në Mbrostar e më gjërë  nuk kanë vënë gjumë në sy sonte. Të gjithë janë në mbështetje te tij, ta përcjellim shëndosh e mirë nga lumi dhe ta shoqërojmë deri në Vlorë, ku do të ngrihet Flamuri ynë.

– Po ne të rinjtë çfarë duhet të bëjmë deri sat ë vijnë kalorësit e karvanit ?- Pyeti djali lundërtarin  plak.

– Ju do të bënit mirë pot ë vendosni  kërcunj nga të dyja anët e lumit, atje ku lidhet lundra , me qëllim që të mos u lagen këmbët  njerzëvë nga uji i lumit, kur do të hipin në lundër, ose  kur do të dalin nga lundra. Për ta bërë shpejtë këtë punë përdorni sharrën, po edhe spatrën. Ndër kohë unë po shkoj tek lundra e vjeter që të marrë litarët e limtë, që t’i kemi gjendje, në rast nevoje t’i përdorim për përforcim.

          Lundërtari plak, pa humbur kohë,  i vuri samarin kalit dori, lidhi hejbetë në kocen e samarit dhe mori tragën drejt lundres së vjetër. Me të mbrrijtur atje, zgjidhi litarët e limtë, i   bëri si rrokotë, i futi në të dyja anët e hejbesë dhe  u kthye vrap, duke i dhënë kalit me të katra, deri sa mbrrijti  te ura e re në Petovë. Kur mbrrijti atje, pa se edhe djemtë kishin prerë trungje dhe po i çanin me pyka, që ti përdornin si gjysëm drrase të rënda e t’i vendosnin  në të dyja anët e lumit sipas porosisë, që u kishte dhënë.

                                                *Kur lundërtari plak vuri në trastat  e hejbeve litarët e limtë dhe mori rrugën drejt Petovës me kalin  dori, Bushi Furka po vriste mendjen edhe më shumë dhe nuk po dinte se sit ë vepronte.Të rrinte ende i fshehur, a po të tregohej. Rrobat e nizamit turk si prej halldupi i prishnin punë. Vendi nuk po e mbante më. Pastaj veprimi i lundërtarit plak që tërhoqi litarët e limtë dhe i mori ato me vete, e bëri të vriste mendjen. Çfarë do të ishte arsyeja e këtij veprimi?! Mos vallë i duheshin ata litarë për  lundrën e Petovës, a po do të kishte qënë urdhër i kajmekamit , me qëllim që lundra të mos punonte dhe Ismail Qemali të mos kishte mundësi të kalonte lumin. Me këto mendime në kokë Bushi doli nga pylli dhe iku midis gëmushave, duke ndjekur tragën e lundërtarit të vjetër.

                                      *Kur  delegatët me ismail Qemalin në mes morën rrugën kaluar për tek lundra e re, populli i zonës së Libofshës doli i gjithë përpara tërë brohori me këngë e gëzim. Atë mëngjes  po dëgjohej një tjetër këngë e re:

                   Kemi qënë rrogoz e baltë,

                   Po flamurnë e ngritëm lartë..

                   Japim besën në Myzeqe,

                   Për flamur e për atdhe.

Ishte kënga më e re e asaj feste, që po këndohej me zë të lartë dhe po shoqërohej me me iso “eee”.

Ismail Qemali gjithnjë i mmallëngjyer nga përzemërsia dhe dashuria e Myzeqesë, mezi po i mbante lotët e gëzimit..

“Populli na ka në mendje edhe në zemër, vëllezër; të ecim përpara për flamurin tonë”.

Me të dëgjuar ato fjalë, Karvani i  Pavarësisë u vu në lëvizje.. Tek ikte kaluar prinjësi i flamurit përshëndeste njerëzit nga të dyja anët e udhës. Kur dëgjonte urimet e myzeqarëve, Ismail Qemalit i erdhën në mendje fjalët që kishte biseduar me Ikonomin e vakëfit, Papa Dhimitri.

“Po mbjellim një lule të re i nderuar Ikonom, si thua të na  rritet?”

“Do të rritet e shëndetshme Ismail Bej, – ia kishte kthyer ai, – sepse edhe toka është e punuar mirë”

“E kishte thënë shumë bukur  Ikonomi plak- mendonte  me vete  prinjesi i Flamurit,- toka e punuar është populli i këtij vendi, i etur për liri dhe për flamur”

Dhe ndersa kalonte në mendje ato fjalë, duke përshëndetur njerëzit, Ismail Qemali dëgjoi edhe një herë  urimin e Ikonomit Plak, Papa Dhimitrit “Udhë të mbarë, o ëngjëlli shpëtimtar”.

 Ashtu me atë urim Karvani i Pavarësisë nisi rrugën drejt urë së Petovës, ku lundërtarët kishin bërë gati gjithçka duhej për të kaluar lumin.

*

Bushi Furka, i cili kishte ndjekur tragëne lundrtarit plak, i qe afruar brrylakut të fundit të lumit,  qe ngjitur  tek një ledh i rrethuar prej ca shkurre marinash dhe blaca ferrash.  Prej andej po vështronte rreth urës së Petovës, ku lëviznin njerëz. Pas pak atij i zunë sytë Karvanin e Pavarësisë. Sa mbrrijtën atje te Ura e Re, pra tek  Ura Gjemi e Petovës, delegatët zbritën nga kuajt dhe po bëheshin  gati që të  kalonin lumin. Atëherë Bushi nuk e mbajti më veten.. Vrapoi drejt blacave me ferra dhe  anës murrizave, deri sa doli te marinat e ulta të lumit. Armën e mbante gjithnjë në dorë, me dëshirën e mirë që ta përdorte, pot ë rrezikohej Iamail Qemali, ose ndonjë nga shokët e tij. Po atë çast e kuptoi se prinjësi i flamurit ishte  shumë e shumë më i mbrojtur nga trimat vullnetarë të popullit. Duke ecur me nxitim, Bushi thoshte me vete se “mua tani nuk më mbetet gjë tjetër vetëm ta shoh atë burrë trim dhe t’ puth dorën me nderim”.

Me këtë dëshirë të papërmbajtur, Bushi Furka po çante përpara nëpër tragën e ngushtë midis marinave me krende të zverdhura nga vjeshta. Po befas u gjend i rrethuar. Vullnetarët e fshatit e kishin kapur si person të dyshuar. Ai ndjeu se duar të fuqishme po e mbanin shtrënguar si darë.

– Ç’ do ti halldup këtu?- qe pyetja e parë.

– Këtë halldup si hije ma zunë sytë  sot herët në mëngjes tek lundra e vjetër,- foli i biri i lundërtarit plak..

– Ky do të jetë hafije.- u dëgjua një zë tjetër..

– Ose vrasës i paguar

Pyetjet dilnin të shpejta dhe Bushi nuk po dinte se kujt t’i përgjigjej më përpara.

– Jam shqiptar, o vëllezër, jam shqiptar bir shqiptari. Po më patën marrë më zor nizam.

– Që nga ke ardhur këtu ?

– Vij nga taborri i kazasë, po i u vodha zabitëve nga sytë natën. Rasti e solli te ndodhem këtu te lundra e lumit.

– Pse qendroje te lundra e vjetër?

– Pse erdhe më pastaj këtu?

– Dola këtej anës së lumit, sepse doja t’idilja në mbrojtje, atij që po përcillni ju.. Do të jepja jetën time, po të rrezikohej gjë ai.

– Po këtu te,Lundra e Re çfarë doje.? A nuk e pe se ne po e mbronim vetë atë.? Fol! Fol!

– Ju them të drejtën, këtu te Lundra e Petovës nuk erdha për ta mbrojtur. E pashë se këtu ishte një populli tërë, që po e mbron dhe po e përcjelle.

– Fol, pra, pse erdhe këtej?

– Erdha vetrëm për një gjë, vëllezër; të më besoni: dua të shoh Ismail Qemalin, të përulem para tij dhe t’i puth dorën.

Vullnetarët e armatosur shikuan njeri-tjetrin në sy dhe sikur nuk u besohej.

-Jam shqiptar bir shqiptari vëllezër, më zini besë. Vetëm aq dua: ta shoh Ismail Qemalin.  Në doni të dini me hollë, jam nga nahija matan lumit, jam i biri i  Rrapo Furkës nga Fushëmarinasi.

Aq foli ai dhe me të thënë ato fjalë nga sytë e shqiptarit të veshur nizam dolën pika loti. Atëherë vullnetarët e morën  njeriun e veshur nizam midis tyre dhe, tok me të, shkuan tek grumbulli i delegatëve, që po përgatiteshin për të kaluar lumin.  Pa ia treguar njeri, Bushi Furka e mori me mend nga nderet që i bëheshin se cili duhej të ishte Ismail Qemali. Pa folur asnjë fjalë , shqiptari i veshur nizam, me sy pak të përlotur u përkul përpara Prinjësit të Flamurit dhe i puthi dorën. Ismail Qemali që edhe asaj radhe ndjeu t’i rrihte zemra për Brenda, i fërkoi krahët shqiptarit, të veshur nizam,. Dora iu lag the  e kuptoi se ai Ikishte rrobat  të lagura, nga që  kishte qëndruar jashtë në shi e në erë.

– Do të ngremë flamurin.- i tha atij Ismail Qemali, pa ia hequr dorën nga supi.

– Rroftë Flamuri,- hapi gojën për herë të parë Bushi, pa ditur se ç’ të thoshte tjetër gjë.

– Dhe nuk do të shkojmë më nizam për Turqinë, por ushtar për  Nënën tonë , Shqipërinë., – vazhdoi me zë të qartë Ismail Qemali.

 – Rroftë Shqipëria, – u dëgjua për së dyti Bushi dhe iu lut që t’i jepnion pushkën, se, pasi të hioqte rrobatr e nizamit, do të vishej si gjithë myzeqarët dhe do të shkonte tok me të tjerët vullnetar drejt Vlorës, atje ku do të ngrihej flamuri .

                                      *

          Kur delegatët mbrrijtën ne Petovë, zbritën nga kuajt dhe pasi u çlodhën pak, ndezën nga një cigare dhe u bën  gati për kalimin e lumit. Herë nga dy e herë nga tre   ata dolën në anën tjetër të lumit të Semanit. Pas tyre kaluan lumen vullnetarët dhe pastaj gjithë kuajt e karvanit.

Pas dreke Karvani i Pavarësisë arriti në qytetin e Fierit.. Ishte koha kur anëtarët e komisionit për pritjen dhe  përcjelljen e shpurës së flamurit, po lexonin telegramin që pat mbrritur nga Vlora: “A erdhi Ismail Qemali aty a po jo? Në mos nuk ka ardhur, ku gjendet? Këtu në ç’ditë vjen? Na bëni të ditur hetimet tuaja gjërë e gjatë.”

Lajmi për ardhjen e Karvanit të Pavarësisë u përhap në të gjithë Fierin si erë. Gjithë populli rrodhi në shësh të qytetit për të parë dhe për të nderuar shpurën e delegatëve që  po vinte kaluar nga rruga aq e gjatë.  Përgjigjja e telegramit të Vlorës u bë me një herë dhe gjithë atdhetarëve ne Fier tani u mbetej që të  mirëprisnin me nderime të veçanta gjithë delegatët, të cilet rruga i kishte  munduar  aq shumë.

 Pasi  u çlodhën në një nga kafenetë më trë mira trë qytetit, Ismail Qemali deshte të nisnin rrugën  drejt Vlorës për të fituar kohë. . Po pleqësia e qytetit te Fierit, kur  pa se sa të lodhur ishin, iu lut që  të hanion darkën  së bashku  dhe ta kalonin naten në qytetin e tyre.   Më në fund Ismail Qemali u bind dhe ia plotësoi dëshirën  parisë së qytetit të Fierit.

                                      *

Të nesërmen gëdhiu dita 25 nëntor  1912. Gjithë delegatët e mbledhur dukeshin më të qetë dhe më të çlodhur. Pasi hëngrën mëngjezin dhe pinë kafenë,  nisën të bëheshin  gati për t’u hipur kuajve. Udha nga Fieri drejt Vlorës ishte më e sigurt dhe nuk duhej të kishte ndonjë trazim. Patriotët e njoftuan Ismail Qemalin se gjithë  shtigjet e rrugës ishin në duart e vullnetarëve. Edhe lundra gjemi e Mifolit drejtohej nga vullnetarët. As asqerë turrq dhe as  koshadhe nuk qenë dukur për rreth gjemisë së Mifolit.. Vjosa atë ditë qe bërë buzë më buzë, po lundra gjemi ishte e fortë dhe lundërtari shumë i sigurtë.

Dhe ndërsa shikonte Vjosën e rënduar nga prurjet e mëdha të ujit, Ismai Qemali, si pa pritur, e ndjeu veten të ngacmuar edhe më shumë nga malli i vendlindjes. I vinte në mendja fëmijëria, lodrat, deti, Kanina, Sazani; pastraj shtegëtimi i gjatë dhe internimi i Familjes.”Ika i mitur nga ti, o Vlorë,- thoshte me vete Prinjësi i Flamurit,- dhe ja tek po kthehem  me mjekër të bardhë, po sidoqoftë fitimtar”.

Kalimi i lumit të Vjosës u bë më i shpejtë se në lumenjte e tjerë. Po moti bënte prap kohë vjeshte dhe qielli vinte anës për shi. Ndërsa Karvani i Pavarësisë kalonte pjesë – pjesë me lundrën gjemi mbi Vjosë, një turmë e gëzuar njerëzish  qe grumbulluar dhe këndonte duke hedhur valle. Melodia polifonike labe përzihej me ison e shtruar myzeqare. Kur Ismail Qemali po bisedonte me partriotët e Vlorës që kishin dalë për ta pritur atje te  Lundra e Mifolit,  si pa u ndjerë vjen ngadal një djalë i ri me një tufë lule vjeshte në dorë për t’ia dhënë Prinjësit, i cili, pasi i mori ato lule, e përqafoi djaloshin dhe e puthi i mallëngjyer nga ngazëllimi popullor. Po ndër kohë djaloshi nisi pa pandehur këngën e tij për ato lule:

                             Jam trembëdhjete vjeç djalë,

                             Brodha fushë e brodha mal,

Mblodha këtë tufë me lule

Për trimin Smail Qemal.

Dhe atëherë, kur mbaroi kënga, Prinjësi i Karvanit të Pavarësis, drejtohet nga  populli, që po pristra ta shikonte dhe ta dëgjonte. Ismail Qemali, duke folur me fytyrë të qeshur, tha me ngazëllim : “E shikoni, o vëllezër se  se ç’ lule rrit kjo tokë !”

          Nga Mifoli, Karvani i Flamurit të Pavarësisë u nis drejt Vlorës.  Sa më shumë që delegatët i afroheshin qytetit, aq më tepër ndihej atmosfera e lirisë, aq më shumë rritej  hareja popullore. Kënga për Ismail Qemalin dhe shokët e tij ndihej në çdo fshat e në çdo anë.

          Delegatët e Karvanit të Pavarësisë u futën në Vlorë në orët e  mbrëmjes të datës 25 Nëntor. Po Vlora nuk flinte. Rrugët ndrinin nga fenerët e ndezur nëpër drurë, në shtylla dhe në ballkone. Qyteti kishte ditë që po përgatitej për të përjetuar atë ngjarje të madhe të historisë kombëtare, ngritjen e Flamurit, Rilindjen e Shqipërisë.

*

Po ndërsa Karvani i Pavarësisë kishte bërë udhën drejt Vlorës, Bushi Furka pati marrë tragën  që të shpinte andej nga fshati i tij, Fushëmarinasi. Ikte me nxitim dhe me gëzim  në shpirt. Zemra i gufonte nga hareja.  E ëma sa e pa, u çudit, e puthi, e përqafoi me mall  dhe me ngrohtësinë e  e nënës  i tha: “Shitëm pelën me gjith mëz, me qëllim që të mbledhim para  të tjera  që të mund të gjejmë bedel e të të lirojmë nga ushtria.

– I ruani ato para për argëllëkun, o nënë, se nuk do të kemi më nevojë të kërkojmë bedel.

– Po pse , o bir ?

– Spse do të bëhet Shqipëria e lirë

– Si, o bir, si? Si do të bëhet? Kur do të bëhet ?

– Ja, sa të ngrihet flamurio ynë.

Të parën gjë që bëri Bushi , sapo vajti në shtëpi, qe heqja e rrobave të halldupit.  U zhvesh, u la,  dhe veshi rrobat e tij. Vetëm qeskën e parave e mbajti ende  varur nën gushë. Kishte dashur me gjithë zemër që ato para t’ia kishte falur Ismail Qemalit, po qe hutuar dhe nuk kishte ditur se kujt dhe si t’i drejtohej. “Sidoqoftë, – tha me vete,- këto para që qenë taksur për bedelin, tani i takojnë Flamurit. Ashtu mendoi dhe mendja iu bë tym e veri drejt Vlorës.

Pasi hëngri me uri gjellët që i gatoi nëna, ra të pushonte, po mendja i rrinte andej nga  udhëtonte Karvani i Pavarësisë. Pas pak orësh, si e mori veten, doli nga qendra e fshatit, takoi disa nga moshatarët e vetë dhe iu tha se c’i kishte ndodhur dhe u bëri  tregoi rreth Karvanit të Pavarësisë. Bëri disa shokë me vete dhe vendosi tok me ata të niseshin  në Vlorë sa më parë për të parë ngritjen e Flamurit të Shqipërisë. Të nesërmen, pa u gëdhire mirë, të veshur me kostume myzeqare, pasi  vune nga një trastë me ushqime në krah, morën rrugën në këmbë drejt Vlorës.  Mbas tre orë udhëtimi  kishin arritur afër lundrës së Mifolit. Qendruan për t’u çlodhur në një djerrinë anës Vjosës. Atje mbnlodhën ca shkarpa të thata,  krende mariash, fije bathorresh dhe i lanë ato ato te një gëmush zhuke; ndezën eshkë me masat mbi gurin shkrepës dhe  bënë zjarr  me anën e eshkës që  leshonte xixa, kur i frynin.  . Pastaj hodhën mbi shkarpa edhe ca dru të tjera deri sa u bë zjarri i madh hamullor.. Atje u ngrohën, hëngrën bukë të thekur me djath, pinë ujë dhe poqën misra të njomë vjeshte. Dhe ashtu, të ngopur edhe te çlodhur nisën  tragën anës lumit.

Kur ata arritën në Mifol, panë se po e kalonin  lumin e Vjosës  me lundër edhe shumë njerëz te tjerë. Bushi dhe shokët e tij të udhës  deshën ta paguanin lundërtarin, kur kaluan Vjosën, po ai nuk pranoi të merrtre asnje mexhite.

– Nuk paguhet udha për flamurin, or djem. Flamuri nuk ka të paguar. U qoftë udha e mbarë,- uronte ai një palë dhe niste të përcillte palën tjetër. – Sa më shumë kalimtarë të kapërcej sot , aq më të ri e ndjej veten, aq më e fortë dhe më e bukur më duket Shqipëria, aq më e dashur më bëhet Vlora.

                                      *

Nga goja e lundërtarit mplak të gjemisë së Mifolit  Bushi Furka mori vesh  se Ismail Qemali me shokët e tij kishte dy dite që kishte kaluar lumin e Vjosës dhe gjendej në Vlorë duke pritur delegatët nga të gjitha anët e Shjqipërisë.  Flamuri me sot e me nesër do të ngrihej patjetër.

– U  jepni këmbëve çuna, se do t’ia  arrijmë të shohim  ngritjen e Flamurit,. – u tha Bushi shokëve që e shoqëronin; – edhe pak orë rrugë  kemi për të bërë.

Kur ata arritën në Vlorë  ishte kohë dreke. Zunë vend në një han, u çlodhën pak, hëngrën nga ushqimet që kishin marrë me vete dhe pastaj dolen nëpër rrugët e qytetit dhe shikonin  ca sit të çuditur. Në krahasim me shtëpitë e ulta te fshatit , godinat dhe shtëpitë e qytetit dukeshin shumë më të larta, më të mëdha e të zbukuruara. Kudo, nëpër Vlorë, nëpër dyqane, në gjelltore, nëpër pijetore, ndër ëmbëltore e në  çdo rrugë kishte gjallëri..

Duke ecur si për shetitje para një  restorantit të madh, Bushit i zunë sytë një njeri që e njihte si fytyrë, ishte një burrë mesatrar, me ballë të lartë,me sy të mprehtë e të mëdhenj, që i ndrinin nga mençuria. Edhe pse kishte kohë pa e parë, Bushi e njohu. Ai ishte  mësuesi i famshëm Jani Minga. Iu afrua dhe i  foli:

– Mirëdita, Zoti Minga.!

–  Mirëdita, vëlla, – ia ktheu ai përgjigjen, duke u përpjekur që ta njihte. E mori vesh nga takija që ishte myzeqar, po nuk po de shquante se cili mund të ishte.

– Nuk po më njihni, Zoti Jani .

– Nuk po të sjellë në mendje, po e shoh se vjen nga Myzeqeja.

– Kam ardhur nga Fushëmarinasi.

– Oh, po Fushëmarinasi është ngjitur me fsatin tim, me Shjën-Pjetrën

– Si të quajnë ?

– Bushi Furka..

– Po toke edhe nje herë, – i tha  dhe i dha dorën duke e përqafuar.

– Në Shën-Pjetër ju kujtojnë gjithnjë. Oborrin tuaj edhe sot e kësaj dite e quajnë Ara e Mingës.

– Më ka marrë malli, tha Jani Minga, po  nga pranvera do të vijë, se kam ndër mend të bisedoj me epitropin e kishes së ShjënPjetrit edhe me Papa Kriston, për të hapur një shkollë shqipe ne një nga godinat e vakëfit.

– Mirëse të na urdhëroni, Zoti Jani, po nuk na pyete se pse kemi ardhur?

– Me siguri për Flamurin, ia ktheu ai,- Këto ditë këtu në Vlorë , biri im,. Është rrudhur gjithë djemuria e klëtyre anëve.

– Po kur mund të ngrihet Flamuri ynë, Zoti Jani ?

-Dëgjoni, bijtë e mi, nesër ka për t’u mbledhur  Kuvendi i Madh i gjithë kombit tonë.  Delegatët, ose përfaqësuesit e gjithë krahinave të Shqipërisë do ta vendosin këtë gjë. Po ma ha mendja se nesër, më datën më 28 Nëntor, do të arrihet kjo ëndërr e madhe.

– Nesër ! – Foli Bushi me një zë si pasthirrmë, – o sa mirë!

– Po ti mos u largo, për të fjetur të më vish nga shtëpia.

–  Një herë tjatër mund të vij nga shtëpia, po sot per sot dua të më japësh një këshillë, zoti Jani.

– Urdhëro e fol, ore djalë.

– Deri pardje, Zoti Minga, ishja nizam,më kishin marrë me zor.. Po me të dëgjuar se do të ngrihej  flamuri, ika fshehur zabitëve të ushtrisë turke dhe ndoqa pas karvanin e flamurtrëve.

–  Shumë mirë ke bërë,  të lumtë… dhe pastaj çfarë doje të më thoshje?

– Po ja kur ishja nizamë, më dërgoi babai para që t’i kishja për të gjetur bedel.. Tani që po rrëzohet koha e nizamllëkut, këto para duhet t’ia dhuroi atij  që po ngre flamurin.. Ja për këtë duas të më mësosh , si ta gjej rastin që ta takoj edhe t’ia dhuroj .

Jani Minga i mallëngjyer  nga fjalët e atij djali patriot, e përqafoi atë për së dyti edhe e puthi në faqe, duke i thënë:

– Arka e shtetit të ri do të ketë patjetër nevojë për ndihmën e popullit. Po ti zemrën e mirë të kesh dhe mos u bëj meralk se do të gjenden  më vonë mënyrat  për të ndihmuar shtetin e ri.

– Atëherë si të bëj ?

–  Sot e nesër brohorisni e këndoni gjithë sa jeni

–  Po Ismail Qemalin do ta shohim, vall ?

– Si nuk do ta shiohni. Dota shikoni tok me flamurin.

Atë natë Bushi me shokët e vetë shkoi te hani i madh, ku u ngroh pranë zjarrit me shumë të tjerë. Kënduan dhe hodhën valle. Mes haresë së përgjithshme Bushi ndjente se si i gufonte zemra nga gëzimi. Parandjente jetën e re. Tani edhe dasma e tij s’ do ishte e largët. Argëllëkun do ta paguanin. Nderi i shtëpisë do të vihej në vend dhe ai do të bëhej me nuse të re.

Dhe vërtetë, të nesërmën pas dite të datës 28 Nëntor 1912, Bushi Furka me shokët e tij të fshatit pa një grumbull të madh njerëzish përpara një shtëpije të lartë me ballkon. Turma-turma  populli sa vinte dhe shtohej.

Më në fund nga ballkoni i asaj shtëpije të madhe dolën  delegatët. Në mes të të gjithëve qendronte Ismail Qemali. Përmidis atij gëzimi dhe asaj brohoritjeje, që dukej sikur çante qiellin, Ismail Qemali ngriti dorën, përshëndeste e buzëqeshte, deri sa ra heshtja. Pastaj mori fjalën  edhe nisi të fliste me një zë të ngrohtë.

   “Vëllezër shqiptarë !

Sa të lumtur e ndjej veten sot, që shoh këtu ne Vlorë kaq burra shqiptar të mbledhur së bashkyu duke pritur me klureshtje e padurim përfundimin e kësaj mbledhjeje historike për fatin e Atdheut tonë të dashur.

Plot me gaz e me lot në sy nga mallëngjimi, po dal këtu para jush që t’ju njoh me sihariqin e madh,se sot edh këtë minutë, Kongresi shpalli mëvehtësinë e Shqipërisë, duke lajmëruar gjithë botën mbarë për këtë punë

Brohoritjet gazmore dhe durtrokitjet  shpërthyen me një herë si n jë rrapëllimë e papërmbajtur Edhe Bushi Fuirka  me shokët e tij nga fshati nuk e mbante dot veten nga hareja. Ndjenja e krenarisë kombëtare edhe ata njerëz të thjeshtë i  përshkonte tej e mbanë. Edhe atyre u rrihte zemra për lirinë. Fjalët e zjarrta të të gjithëvë bashkoheshin në një brohoritje të vetme. Qielli ushtinte dhe  dhe jehona përhapej nëpër rrugë.

Po Ismail Qemali nuk e kishte mbaruar ligjëratën e tij. 

Për t’ia arritur kësaj dite të bardhë e të madhe, na ka ndihmua gjaku i dëshmorëve dhe puna e vlefshme e patrriotëve tanë dhe e gjithë shokëve që morën  pjesë në këtë mbledhjë, dhe e të gjithë juve , që tani po i u gufon zemra nga gazi i madh që ndjeni.

Mbledhja, si më plak që jam, më ngarkoi mua ngritjen e shenjtë të shenjës sonë kombëtare, të flamurit tonë të nderuar e të dashur.

Ja pra, ky është flamuri ynë i kuq e me shqiponjën dy krenore në mes. Dhe tani të gjithë bashkë si një trup i  tërë dhe i pandarë, le të punojmë për ta mburruar, për ta përparuar  e per ta qytetëruar, si I ka hije atdheut tonë të lirë !

Rroftë Flamuri !  Rroftë Shqipëria !  “ 

 Qielli jehoi  përseri prap nga brohoritjet.. Njerëzit shikonin flamurin dhe nuk mbaheshin nga gëzimi.  Flamuri kombëtar valvitej nga era dhe shqiponja e tij dukej sikur merrte fluturim në të gjithë qiellin e Vlorës dhe të Shqipërisë.

Bushi Furka edhe ai si gjithë gjindja e mbledhur atje tek po valëvitej flamuri brohoriste me sa zë që kishte, përplaste duart lart edhe kishte dëshirë që ta shikonte fare afër Ismail Qemalin, ashtu si e pa  para Karvanit të Pvavarësisë dhe t’i thoshte se ai e mbajti fjalën e dhënë për të ardhur në Vlorë, kur do të ngrihej Flamuri. Po prinjësi i flamurit hidhte shikimin kudo dhe në mes të atij ngazëllimi vazhdonte të pershëndeste me dorë, duke buzëqeshur vazhdimisht.

Në ato çaste Bushit do të dëshironte të kërcente fluturimthi deri te ballkoni i asaj shtëpije të lartë, ta prekte edhe një herë Ismail Qemalin, e t’ia dhuronte ato pak para të qeskës së tij për arkën e shtetit te ri, duke i puthur dorën tok me flamurin në shenjë nderimi dhe besnikërie. Po ajo gjë nuk bëhej dot, se gjithë njerëzija e mbledhur atje para Flamurit ishte e shumtë  dhe të gjithë kishin po atë dëshirë e  lumturi: të shikonin sa më shumë atë Flamur dhe atë Njeri që e ngriti aq lart.

 Worcester – MA

E  rishkruar më, 25 tetor, 2012