Hazir Mehmeti – Page 20 – Dielli

ARKIVOLI

January 13, 2014 by dgreca

tregim nga Hazir Mehmeti/

Gjëmimi i motit dridhi Luginën e Dushkajes. Edhe pse e rrethuar me kodra të thepisura, nuk ishte e vështirë të dallohej nga vinte.

-E hairit qoftë,- pëshpëriti Lam Burrguri i gërrmysur në kthinën nën themelet e mullirit. Sa herë që gjëmimi dëgjohej nga verilindja, nuk pritej mirë. Kjo ishte provuar disa herë. Ia lëshoi një sy mazerës, mbështolli fishekët me lecka çorapësh të vjetra dhe doli nga bunkeri nën rropatjet e çakalles, e cila ftonte kokrrat e misrit më radhë në mesvrimën e gurit të rrumbullakët që sillej pambarim, duke e hedhur fije mielli të bardhë në miellnik.

Çatia nga bungu me dërrasat e gjëra sipër të lyera me baltëbyku nuk dallohej nga bardhësia e paskajit. Lami nuk vinte shpesh aty, mullisi, Gurini, një burrë në moshë, kujdesej për çdo gjë natë e ditë. E donte zanatin e tij dhe ishte i respektuar nga i gjithë rrethi. Ai i njihte të gjithë drithëprurësit, bremet e thasët e tyre. I njihte edhe llojet e arnave të thasëve dhe dinte gati saktësisht sa peshonte, pa e varur në kandar. Ai e njihte mirë edhe të zotin e mullirit, e kursente atë nga shumë punë rreth vadës, ndërrimit të cyfunëve, pykave, cokatjen e gurëve sipas drithërave e shumë punë tjera që kërkonte mulliri. Nevoja për gurët e misrit ishte e madhe shpesh duhej udhëtuar gjerë në guroren e Boletinit disa ditë për t’i sjellë.

Kulla e Lam Burrgurit ishte tre çerek larg, pas Kodrës së Kalasë në rrafshnaltë, ku erërat shkundnin frutat para kohe. Rruga gjarpërore lart deri pranë kalasë nuk kalohej lehtë me qerrën e drunjtë, ngarkuar me breme drithi e rrallëherë ndonjë thes të dhintë me zastork, i cili peshonte me dhjetëra okë. Kur kjo ndodhte vendi për t’u ulur ngelte vetëm në bishtin e drunjtë zvarrës, i cili mbante drejtpeshimin sikur një bisht ketri në kërcimin e tij.

Djali i Lamit, Jaha, e kishte provuar thumbimin e gjarprit të rrasës, duke ndjekur pas qerren e rënduar, derisa kalonte Përroin e Mullirit. Pak sa nuk e kishte shuar, por gjysma e shputës e mbetur një guxhum pa gishta e përcolli si shenjë në jetën e rëndë të njeriut të gjymtuar.
Ara buzë lumit, mulliri në mes, lisat e gjatë përreth e bënin luginën e lakmuar. Mbi të gjitha pjellshmëria e saj, uji i përroit, i cili lagte të mbjellat e punuara me kujdes kur vapa digjte. Lugina e Dushkajës ishte nyje kaluese mes rrafshlartës dhe ultësirës, e cila zgjatej në pakufi deri në Fushën e Mëllenjave ku ngjarjet ndaheshin në epoka.
Gurini, i zbehur në fytyrë, u ngjit në ballin e Kodrës së Kalasë, palosi gurët njërin mbi tjetrin në gurapesh mbi të cilën vuri një postiqe të zezë. Lajmi për Komitet e Maleve ishte i ngutshëm.
-Ç’kemi Gurin, çka na polli tani, – pyeti Lami kureshtar, i cili kishte munguar disa ditë. Lufta e Çetës së Komitëve të rrafshlartës në Grykën e Përroit të Keq, ku xhandarmëria kërkonte grabitjen e tokave për kolonët serbë e malazez, kishte zgjatur këtë herë më shumë.
…Xhandarët e Kralit,- e filloi bisedën Gurini, kaluan këndej me armatim, ishin shumë dhe me qerre e kuaj. Mixha Prekë solli dy breme misër t’i bluaj, kur erdhi t’i marr me gomarin e tij ishte prishur në fytyrë, ishte bërë dhe. Kur e pyeta, u afrua afër dhe në vesh më pëshpëriti i frikësuar.

-Në besë po të tregoj dhe kjo të mbetet këtu mes nesh, përndryshe mua do më vrasin, shtëpinë do ma kallin me gjënë e gjallë.

-Fol,- i thash se nuk do ta di askush tjetër, dhe ai vazhdoi: Dje erdhën tre xhandarë në oborrin tim, ishin lagur nga shiu si pulat e nukta. Në kasollen skaj mali e ndeza një zjarr, u ngrohen dhe kërkuan raki. Pasi e paguan trefish ua solla. Qejfli filluan të flasin mbi planet e Kralit. Ai paska sjellë në Rrafshin e Kosovës kolonë serbë e malazez, që t’i vendos në tokat e shqiptarëve, kurse shqiptarët do dëbohen për Turqi.
-Kjo nuk është diçka e re Gurin, komita po lufton gjithandej vendit kundër këtyre planeve ogurzeza,- ndërhyri Lami i inatosur duke shkundur cigaren në rrasën e gurtë.

-Njëri nga ata, vazhdoi Gurini, tha se dhjetë kolonë do të vinin këto ditë të vendosen në Luginën e Dushkajës.
-Çka?,- i inatosur kërceu nga vendi Lam Burrguri. Kjo nuk do të ndodh, ose do lahet lugina me gjak.

– Ata e dinë se lugina ishte e mbrojtur, vazhdoi Gurini, por kishin përgatitur kurthe të rrezikshme për ta gllabëruar tokën bashkë me mullirin. Shputanët Leshtak do vërsulen me tapi nga Aga i Vushtrrisë që ta dëshmojnë zotërimin e arave dhe mullirit. Ata janë këtu sipër vetëm një çerek ore larg, janë shumë dhe të uritur për tokë. Si argument i tyre do të jetë kumbaria me kralin qysh nga gjyshi i tyre Gushkali.

Nga gryka lindore e luginës u dëgjua trokitje kuajsh e qerresh të shoqëruara me të qeshura e këngë që nuk kuptoheshin. Të dy burrat vrapuan nën muret e mullirit, morën pushkët dhe zunë pozicione. Zhurma e qerreve dhe troku i kuajve xhadesë së gurtë dëgjoheshin gjithnjë e më shumë, derisa u duk koka e oficerit që lëkundej në hapat e kalit. Lami mori në shënjestër, por akoma ishte shumë larg. Pas tij pasuan ushtarë me shajkat e tyre, shinjellë të gjatë deri në fund këmbëve, qerre të mbushura me burra, gra e fëmijë, kazanë, koftorë, kusia, sita, shosha, terplota, tërfurq, grabuja e vegla tjera që nuk dalloheshin, krijuan pamje të errët në kthesën e parë mbi urën e gurtë. Qerret e fundit ishin të mbushura me dhenë, dhi, derra, pula, rosa, pata e çka jo tjetër. Trupi zvarritës i kuçedrës lakohej xhadesë zigzage drejtë mureve të kalasë me flamuj në shtiza që luhateshin porsi thimthi helmues para kafshimit. Kuçedra serbe kërkonte gllabërimin e Luginës së Dushkajës, tokën pjellore të saj bashkë me mullirin ujëplotë dimër e verë.

Krisma e pushkës së Lam Burrgurit mori dhënë. Koloni mbeti varur në dorëzat e parmendës, në nisjen e brazdës së parë. Freskia e luginës mori erë baruti. “Më mirë të vdes unë e të shpëton kulla”-mendoi Lami me përvojën e tij kaçake. I vetëdijshëm se armiqtë e shumtë do ia kallnin kullën me gjithë familje, zbriti nga thepi, ia lidhi varrën, e mori në shpinë zaptuesin ta dërgoj poshtë luginës nga kishte ardhur.

Të alarmuar kolonët e gjetën të plagosurin në krahët e Lamit. Lugina u mbush me kukama e vaje të panjohura deri më tani. Sëpata, kmesa e tfurqë u drejtuan mbi gjoksin e trimit. I plagosuri mbahej akoma dhe iu drejtua djemve me frymën e fundit: Ky ma shpëtoj jetën duke me ndihmuar. Lëshojeni!

Sapo nisi Lami shtegun e Kodrës së Kalasë, Komandanti i doli para, e mori ngrykë, pas tij shokët e çetës.

-U tregove strateg, na kurseve fyshekë për komandarë- i tha Kryetrimi i Çetave Kaçake, duke qeshur.

Në gjithë vendin lufta e çetave për liri tmerroi armiqtë. Kulla e Lam Burrgurit ishte në shënjestër të djajve. Mëngjesi i ditës së premte u gdhi me hije hienash në uniforma rreth mureve të saj. Çdo qëndresë do thoshte shuarje e të gjithëve.

-Po ti si qëllove në kullë?- i tha nipit të tij Bardhit, Lam Burrguri në qelinë e burgut famëkeq brenda mureve të Manastirit ku pushtuesit kishin folenë. Ah, “i ligu as dynjanë as ahiretin” fshau Lami. Si nuk tregoi Koti të vërtetën kur e dinte se ti je mysafir nga Albaniku, ndoshta do të lironin.

-Bardhi drodhi skajet e mustaqeve të zezë dhe ia krisi këngës sa gjëmoi e gjithë lugina.
Pa ngadalë o shkau i shkinës

sa t’ia fus fyshekt martinës…
Jehona e këngës u shpërnda Luginës së Llaushës, duke hapur frenxhitë e kullave hijerënda. Zanat e malit hapën krahët në dashurinë e pritur e të mbytur në lot.

Gardianët e tmerruar vrapuan si bishat mbi trupin e trimit. Që të dy u lajmëruan nga kryexhandari se tri ditë nuk do pranojnë ushqim. “Do ngordhni si qetë në çeli”- u tha ai duke u zgërdhi.
Z… nga fshati rrëzë Bjeshkëqyqes sillte ushqim për trimat. Në hyrje të manastirit afrohej ngadalë. “O Zot, sa e rëndë hija e mureve të gurta erë myshku”- sa nuk pëshpëriti me zë. Pasi kaloi dy kthina të mbushura përplot sheshla druri, dërrasa arkëmortesh, copa drush arriti në shkallët e podrumit skajet të cilit shtriheshin sikur një oktapod nëntokës së mbushur me të burgosur shqiptarë. Dalja nga skëterra e mistershme përfundonte me kthinën e arkivoleve, të cilët bashkë me trupat pa jetë të shqiptarëve humbeshin pa shenjë pa dok.
Hija e rojës gjarpëronte fytyrave të zbehta në pritje të vdekjes. Mes krismave mbi dërrasat e arkivolit, Z.. dëgjoj pëshpëritje në shqip. “Vëlla, dua besën tënde, dje kam punuar dy arkivole”… Vëlla, dua besën tënde, dje kam punuar dy arkivole, mos sill bukë. Mos sill bukë kot”.

Me shikim nga duart që punonin lodhshëm qëlloi fuqishëm mbi gozhdën e ngulur si shprehje e revoltës së tij i burgosuri arkivolpunues në pritjen e arkivolit të fundit.

Shqiponjat mbi Bjeshkë dridhen krahët, duke lëshuar jehonën e hakmarrjes. Liria e kërkonte.

Drenicë, janar 2014

Vjena,vendqëndrimi e vendveprimi i Hasan Prishtinës

January 6, 2014 by dgreca

Shkruan: Hazir MEHMETI/Vjenë/

Pa dyshim, njëra nga figurat më të ndritura të historisë sonë kombëtare, është Hasan Prishtina. Njëkohësisht njëra nga figurat më të anatemuara, krahas At Gjergj Fishtës, si nga regjimi komunist në Shqipëri, po ashtu në territoret etnike shqiptare të pushtuara nga sllavët e grekët. Derisa pushtuesit ia kishin frikën idealeve të tij për liri e bashkim kombëtar, komunistët në Shqipëri nuk donin të dëgjonin për ide të bashkimit dhe lirisë për çka kishte punuar deri në vdekje Hasan Prishtina.

Në Kosovë, në vitet 70- ta, filloi një fazë shprehje e trimëruar pas disa ndërrimeve në aparatin e shtetit pushtues, kjo u reflektua edhe në rikujtimin e figurave patriotike shqiptare edhe pse vazhdonte gjenocidi e shtypja e egër nga regjimi sllav mbi popullin shqiptar. Filloi të shkruhej më guximshëm nga disa intelektualë të kohës, edhe pse ata shpesh e paguanin me burgime të rënda, deri në burgun mё famëkeq tё quajtur Goli-Otok, një ishull ky në det, i zotëruar vetëm nga gjarpërinjtë e nga hije figura njerëzish.

Ndërkaq, në shtetin amë, Hasan Prishtina, ideatori, luftëtari e organizatori i kryengritjes për liri e pavarësi vazhdon akoma të trajtohet nga fryma e vjetër komuniste e antishkencore. Aq më keq, tani kur do tё shënojmë 100- vjetorin e Pavarësisë, për çka Hasan Prishtina ishte njeriu më meritor. Akoma në tekstet, rrethet kulturore, shkencore, historike nuk u shkrua dhe dënua ashtu si duhet akti tradhtar i vrasjes së tij, i dënimit të tij me vdekje nga shteti amë i asaj kohe, për të cilin Hasani dha çdo gjë. Derisa shtetet: Bullgaria, Serbia e Turqia e dënuan me vdekje kolosin e lëvizjes kombëtare, shteti shqiptar e dënoi disa herë me vdekje dhe tradhtisht e vrau, pas shpine, ashtu qysh nuk vret shqiptari. Kjo tradhti kombëtare ishte tragjike për kombin ndërsa fitore e madhe e qarqeve armike sllavo-greke.

Historia e jonë e fillim shekullit të njëzet ndryshe do të dukej pa Hasan Prishtinën, trurin e lëvizjes kombëtare shqiptare të kohës. Ai ishte largpamës me veprimet e tij. Kryengritjen politike e ideore e filloi në parlamentin turk, duke u kacafytur haptas me deputetët armiq, guximshëm tregoi hapur se: ,,Do ngjitem në Drenicë dhe do mbathë opingat” e luftës deri në lirinë dhe bashkimin e trevave shqiptare. Çka edhe do të ndodhë. Nga presioni i Hasan Prishtinës, në Parlamentin Turk, si deputet që ishte, për lirinë e përdorimit të alfabetit shqip, me 2 gusht 1911 do të detyrohet Parlamenti Turk ta njoh përdorimin e alfabetit shqip në shkollat private në Shqipëri. Nga ky hap do vije hapi tjetër, po në të njëjtin vit, i deklarimit të vet qytetarëve shqiptarë, se në cilin alfabet dëshironin të mësonin. Hasan Prishtina, krahas përgatitjes për kryengritjen gjithëkombëtare për Pavarësinë e Shqipërisë mori iniciativën në Stamboll, të themelohet komisioni në Klubin Qendror për mbledhjen e kontributeve të duhura për mbajtjen e Normales së Elbasanit. Ky Tempull i Diturisë ishte më i dashuri dhe i shenjtë për Hasan Prishtinën, për mirëvajtjen e tij shkriu tërë pasurinë e vet, filloi punën tek në mars të vitit 1912.

Vjena, veprimtaria e Hasan Prishtinës

Vjena, qendër jo vetëm në kuptimin gjeografik e Europës por edhe politike e ushtarake do tё jetë vendi ku Hasan Prishtina do qëndroi herë pas herë me ndërprerje, duke filluar nga prilli i vitit 1913, kur lirohet nga burgu i Kalemegdanit në Beograd. Ai e donte jetën aktive në shërbim të çështjes kombëtare, për çka territori i Austro-Hungarisë ishte më i volitshëm se sa vendlindja e pushtuar nga ushtritë armike serbe, bullgare e malazeze. Vjena ishte në atë kohë qendër e refugjatëve politik shqiptarë, të cilët kishin themeluar grupin politik në Vjenë me emrin ,,Indipendent”, me të cilët Hasan Prishtina do të takohet.

Disa nga vendarët që e njohën Hasanin, ishin të mrekulluar me virtytet e tij prej burri dhe patrioti. Ishte këmbëngulës dhe i pathyeshëm kur është në pyetje interesi i bashkimit kombëtar. Në kontaktet me Hasan Prishtinën u shqua familja e ushtarakut të lartë Modestus Urban dhe gruaja e tij Marie Urban, me të cilën kishin në pronësi ëmbëltoren në Vjenë, ku ajo punonte. Vjena është vendi ku Hasan Prishtin përjetoj shumë kundërthënie e peripeci të vazhdueshme. Jeta e tij nuk ishte aspak e lehtë. Kundërshtarët politik të tij tani ishin kundërshtarë armiq dhe me çdo kusht donin vrasjen e tij. Për këtë qëllim u dërguan në Vjenë pesë atentatorë njëri pas tjetrit. Falë fatit dhe trimërisë së Hasan Prishtinës dhe gruas së tij, Igballe Prishtina, Vjena nuk u bë varri i Hasanit nga pesë atentatorët e dërguar nga Ahmet Zogu dhe qarqet tradhtare të frymëzuara nga Esat Pashë Toptani. Për këtë do të shkruan gazeta shqiptare ,,Ora e Shqipnisë” dhe gazeta vjeneze ,,Neue Feie Presse” në vitin 1928. Atentatorët e dërguar në Vjenë: Pjetër Kallmati, Ibahim Lika- Lisi, Kruja, Hasan Sedi, Ibrahim Tabaku, si duket edhe i gjashti Hasan Kosova. Të gjithë këta brenda (nëntor 1927 deri në prill 1928) një viti.

Hasan Prishtina, apostull i shkollimin kombëtar

Largpamësia e Hasan Prishtinës u pa me qëndrimin e tij ,,Arsimi është shpirti i një kombi”.

Duke e ditur gjendjen e mjerueshme të popullit analfabet ai u angazhua me të gjitha forcat në themelimin e shkollave shqipe dhe arsimimin e shqiptarëve kudo që ndodhën. Dhe, ishte i veçantë në fushën e arsimit kombëtar. ”Kontributi i tij për zhvillimin e arsimit kombëtar është i madh dhe nuk mund të gjendet krahasim, jo vetëm në historinë e popullit shqiptar, por edhe në historinë e popujve tjerë” (M. Pirraku, historian).

Ai, me këmbëngulësinë, oratorinë dhe pastërtinë si deputet i Prishtinës në Parlamentin Turk, bëri që të aktualizohet arsimi i shqiptarëve në gjuhën shqipe. Me financimin e tij privat ai hap shumë shkolla, i ndihmoj shumë nga ato që ishin themeluar më parë. Duke e ditur se Vjena ishte qendër e kulturës, vendfillimi i albanologjisë, mbajti lidhje të vazhdueshme me intelektual që vepronin aty. Në përpjekjet e tij për hapjen e shkollave shqipe, Hasan Prishtina do shprehej: ,,arsimi është shpirti i kombit”, andaj e ndihmoi gjithkund ku ishte nevoja. Shembuj të tillë janë pjesë e përditshmërisë së tij. Pasi vetё e themeloi orkestrën frymore në Vushtrri, me mjetet e tij materiale, ai dërgoi në Vjenë për të blerë instrumentet muzikore Izet Badivukun, Latif Agë Fonden dhe Abit Novolanin.

Në vitin 1931 ai i shkroi nga Vjena sekretarit të përgjithshëm te Shoqatës së Kombeve, Enrik Drunandit në Romë, ku pika e parë i kushtohet shkollave shqipe: ”Afër një milion shqiptarë të banuar në Kosovë dhe Maqedoni nuk kanë asnjë shkollë në gjuhën amtare. Ju është ndaluar të themelojnë shkolla me mjete private”.

,,Hasan Prishtina, çështjen e arsimit të popullit e shtronte më parësoret të shtetit. Në këtë ishte shumë konkret dhe praktik, duke u nisur nga vetja. Ai ndanë 5% nga të ardhurat e tij për arsim. Kjo shumë ishte e lartë dhe e siguronte mbajtjen e dhjetë shkollave në Kosovë dhe 60 nxënës nga Kosova në Normalen e Elbasanit”.

,,Ai ishte personaliteti më kryesor dhe më me autoritet në vendosjen e alfabetit. Në Parlamentin Turk, rreth formës së alfabetit, do përgjigjet: ,,Ç’duhet bërë do ta bëjmë, sepse qëllimi ynë është vetëm për fitim të atdheut…Hasan Prishtina u printe ithtarëve për alfabetin latin. Për këtë sahanlëpirësit e kuzhinës turko- arabe, që për alfabet e merrnin atë arab, Hasanin e quanin spiun të Vjenës. Nga ana tjetër Hasan Prishtina nga rilindësit e kohës siç ishte Josif Bageri, konsiderohej shpëtimtari i çështjes shqiptare. Lufta e Hasan Prishtinës njihej edhe jashtë tokave etnike shqiptare, qё nga Amerika e largët. Ndërkaq, Hil Mosi, i cili ishte përfaqësues i qendrës kulturore shqiptare ,,Dija” në Vjenë, i fton bashkatdhetarët të merrnin ,,për shembull ndershmërinë e deputet të Prishtinës, i cili pasurinë e tij e përdor për lulëzimin e kombit, e kështu pasi që do vdesim një herë, emri i juaj do të rrojë i pa vdekur, gjersa të rroj Shqipëria”.

Hasani Prishtina në Vjenë e ndihmon materialisht botimin e revistës ,,Djalëria”. Ai kishte gjetur në Vjenë, një grup studentësh shqiptarë, të cilët kishin mbetur në gjendje të keqe materiale. U ndihmon atyre, duke ua hequr të gjitha shpenzimet dhe ishte interesuar për t’ua zgjedhur problemet e shkollimit në tersi”. Akti i tij i shkrimit të Testamentit të fundit, kur ishte i rrethuar nga tradhtarët e kombit të dërguar nga Zogu, me të cilën tërë pasurinë e tij qё disponoi, qё nga Stambolli, Selaniku, Shkupi, Prishtina, Tirana, Vushtrria, ia lёnte shkollës kombëtare, tregon se ai ishte apostull i shenjtë i shkollës kombëtare.Hasan Prishtina kudo që shkoi shndriti me punën e tij, qëndrimin e tij prej burri e patrioti. Kёshtu ngjau edhe në Vjenë.

NDIHMA E AUSTRISË PËR KOMBIN SHQIPTAR ISHTE E DALLUAR NË ARSIM

January 3, 2014 by dgreca

Nga HAZIR MEHMETI/Vjenë/

Vjena ishte qendër e fuqishme politike e kulturore në kontinent. Përkrahja ndaj kombit shqiptar ishte me rëndësi të madhe historike, kulturore e shkencore. Vjena duke qenë vendqëndrimi i perandorëve e mbretërve që sunduan Evropën apo pjesët kryesore të saj ishte po ashtu qendër me ndikim të madh në kulturën evropiane. Këtu duhet veçuar Dinastia e Habsburgëve me një histori disa shekullore e cila mbajti një qëndrim përparimtar ndaj kulturave të kombeve të ndryshme përfshirë këtu edhe kulturën shqiptare. Qe nga kohë të lashta hasim në dokumente ku shihen lidhjet e kulturave në lëmin gjuhësor, kulturo-artistik dhe shkencor.
Dihet se shekuj më parë u krijuan lidhje mes dy popujve tanë. Qe nga koha ilire dy popujt morën njëri nga tjetri elemente nga kultura, gjuha etj. Shtrirja e elementeve ilire në territorin e sotëm austriak ishte evidente dhe e fuqishme në disa pika gjeografike të kohës. Akoma shum studimet të rreth elementeve gjuhësore e të kulturës mes dy popujve, por dihet se gjuhëtarët albanolog më të njohur vijnë nga gjermano-folësit në përgjithësi dhe austriakëve në veçanti. Prezencën ilire në territoret e sotme austriake e vërtetojnë krahas të tjerave prezenca e kështjellave ilire apo me elemente nga kultura ilire. Pas luftës së parë Austro-Turke e vjetëve 1716-1718, ku pëson ushtria turke, ndikimi i Austrisë rritet në tërë Ballkanin. Pas luftës së dytë Ruse-Austro-Turke, Austria shtrihet akoma më në jug, deri në viset e Dalmacisë. Pas rënies së Venedikut dhe Paqes së Vjenës, më 1815, zotërimet venedikase kaluan në zotërimet austriake. Kështu, Austria bëhet fqinja i parë me tokat shqiptare. Austria ishte që atëherë e interesuar për popullsinë katolike e cila nuk kishte asgjë të përbashkët as me sllavët e as me turqit.

Pas këtyre luftërave, Porta e Lartë dobësohet edhe në territoret shqiptare. Disa familje feudale shqiptare u fuqizuan dhe krijuan pashallëqet e mëdha, e të cilat kishin ndikim të fuqishëm në zonat e vendit. Pashallëku i Bushatllinjve në Shkodër dhe më vonë ai i Janinës. Ndikimi austriak duke qenë i fuqishëm tani në Evropë, pas reformave të marra nga Maria Theresa dhe Josefi II, shtriu ndikim të fuqishëm edhe në viset shqiptare. Tregtia e fuqishme shkodrane duke shfrytëzuar flotën e fuqishme ulqinake , depërton thellë në territoret e zotëruara nga austriakët deri në Trieste. Kështu trevat shqiptar tregtinë e tyre, në vend të parë e kryenin me Austrinë, kurse në vend të dytë me Italinë. Kjo solli një erë të re në lëvizje dhe ndikimet e kulturave. Austria e fitoi të drejtën e mbrojtjes së popullsisë katolike, e shoqëruar kjo me kthimin e Urdhrit Jezuit, i cili ishte prezent më 1842. Kjo mundësoi edhe lejimin e seminarit jezuit, të kolegjit Saverian. Këto rrethana krijuan mundësi të mëdha për interesimin akoma më të fuqishëm për shqiptarët dhe rreth shqiptar.

Shqiptarët në Austri dhe veprimtaritë e tyre me rëndësi në kulturën kombëtare
Shkencëtari i njohur slloven, themelues i shkencë së sllavistikës, Franc Xaver Ritter Miklosich, në veprën “Albanische Forschungen” (Kërkime shqiptare), botuar në Vjenë, më 1870, në faqen 10, shënon një fakt interesant, që tregon vendosjen e shqiptarëve intelektuale, në Austri, qysh ne fillim të shekullit XIX. Ai shkruan se “dijetari slloven Kopitar ,me 1829, boton një studim mbi marrëdhëniet midis shqipes, rumanishtes e bullgarishtes, brenda të cilit gjendet përkthimi në shqip i Shen Llukas, “Djali plëngprishës”, hartuar nga te dy veI1ezerit gjirokastrite, Anastas dhe Spiridhon Çelo,

Dr.Gergj Pekmezi themelon Katedra e Gjuhës Shqipe në Vjenë në vitin 1903

Austro-Hungaria filloi një politikë të prekshme në shërbim të arsimimit e kulturës shqiptare. Ajo financoi shoqëri kulturore, gazeta, revista, si ne Vilajetin e Shkodrës dhe më gjerë, deri ne Vjenë. Kjo u realizua përmes inteligjencës shqiptare, të cilët kishin kryer studimet në Austro-Hungari dhe që përbënin pjesën më të ngritur të intelektualëve shqiptarë. Prirja e shqiptarëve për t’u arsimuar në shkollat e Austrisë është e hershme dhe kjo prirje nuk ishte vetëm tek shqiptarët katolike të Shqipërisë Veriore, por edhe shqiptarë ortodoks të Elbasanit, Korçës , Voskopojës, Gjirokastrës, Lunxhërisë, si dhe tek shqiptaret e besimit islam. Para se gjithash, në mbresat e jashtëzakonshme që i kishte lënë tregtarëve shqiptarë të Shkodrës, Voskopojës, Beratit, Elbasanit, institucionet shtetërore austriake, ndërtimi dhe organizimi i përkryer i shtetit, disiplina, rregulli qytetar, shkollat, nxënësit, studentet, institucionet , do jenë shembulli se si duhet ndërtuar vendin e tyre. Për inteligjencën shqiptare tani shteti austriak ishte ideal evropian.
Në mësimet albanologjike, pa dyshim, njëri nga figurat madhore është Norbert Jockli, albanolog hebre, pastaj Franz Nopca, ndër të parët themeltarë të albanologjisë si shkencë, të cilën e vazhduan pastaj nxënësit e Jocklit, siç ishin Eqrem Çabej, Aleks Buda etj. Njëri nga veprimtarët pararendës të kësaj plejade studiuesish, pa dyshim ishte Dr. Gjergj Pekmezi, me iniciativën e tij në Institutin e Orientalistikës së Vjenës u hap katedra e gjuhës shqipe në vitin 1903, njëra nga të parat në Evropë dhe në botë, ku do studiohej gjuha shqipe. Ai ishte edhe nga të parët ligjërues i gjuhës shqipe në UN-e Vjenës deri në vitin 1938. Ai, një vit para Kongresit të Manastirit” botoi gramatikën e shqipes në gjermanisht, një vepër e rrallë e kohës me vlera gjuhësore.

Në historinë e hapësirave Austro-Hungareze, lanë gjurmë të pa shlyer veçan këto figura: Gjergj Basta, Karl Gega dhe Aleksander Moisiu. Duke qenë jo larg trevave shqiptare, Austria si qendër me rëndësi kulturore, u bë vend ku migruan në numër të vogël shqiptarët. Edhe pse të paktë në mesin e tyre kishte intelektual të ngritur dhe formuan shoqëritë e tyre në Vjenë dhe qendra tjera, veprimtaria patriotike e të cilave ishte me rëndësi në rrugën e formimit të shtetit shqiptarë.
Austria e ndihmoi arsimin e shqiptarëve
Qëndrimi miqësor i Austrisë ndaj shqiptarëve është i hershëm. Kjo vjen jo vetëm për shkak të rivalitetit gjeostrategjik në raport Austro-Hungari përball Rusisë, por edhe nga lidhjet e vjetra që ishin venë qysh nga kohët e hershme. Kjo përkrahje është më e theksuar në pjesë veriore të Shqipërisë veçan në krahinën e Mirditës banorët e së cilës janë të besimit katolik. Qe para vitit 1855 në Shkodër kishte shkolla private të cilat financoheshin nga qytetarët shkodran. Me 1859 Perandoria austriake hapi shkollat e para fillore në Shkodër dhe Seminarin Pontefik me 20 nxënës. Në periudhën 1855-1861 numri i nxënësve u rrit. Ata fillimisht mësonin në gjuhën italiane pasi gjuha shqipe ishte e ndaluar nga pushteti. Në shkollat e para u regjistruan vetëm djem kurse më vonë hapet shkolla për vajza ku mësueset e para ishin Tushe Mici e Terezina Berdica. Me ndihmën austriake, kleri katolik ishte pro politikës arsimore austro-hungareze kështu në vitin 1877 me urdhrin jezuit hapet në Shkodër Kolegji Saverian. Ndihma austriake jepej drejtpërdrejt nga konsulli austriak i Shkodrës. Po në vitin 1877 hapet Seminari Françeskan i cili u bë vatër e patriotizmit shqiptar. Hapja e shkollave vazhdoi në Vilajetin e Shkodrës si në: Shirokë (1873v), Toshan (1882v), Banjzë të Kastratit(1891v), Blinisht dhe Selcë të Kelmendit (1893v) në Traboinë të Hotit dhe Pdhanë(1898v).

Në konkurrencë për ndikim në popullatën vendore me italianët të cilët hapnin shkolla laike, Austria e intensifikoi hapjen e shkollave. Sipas evidencës nga diplomatët austriak në Shqipërinë e pavarur numërojnë 26 shkolla të kategorive të ndryshme. Qeveria e Austro-Hungarisë politikën arsimore ndaj Shqipërisë e zbatoj edhe në dhënien e bursave për studime të rinjve në qendrat e ndryshme të perandorisë duke përfshirë këtu Vjenën, Gracin e qendra tjera. Student që u dërguan për studime në Austri mes viteve 1880- 1890 dhe vitet 1900-1905 ne drejtimet teologji dhe shkollat publike do shënojmë: Pjetër Gjura, Lazer Mjeda, Vinçenc Prenushi, Anton Harapi, Mathe Prenushi, Luigj Bumçi, mësuesit që shkëlqyem, Hilë Mosi, Kol Kodheli, Ndue Paluca, Kolë Margjini e disa të tjerë.
Shtrirja e perandorisë Austro-Hungareze në territoret shqiptare e filluar me 23 janar 1916, paraqet një fat të ri historik për çështjen e përgjithshme shqiptare. Barbaria e pushtuesve turq, serb e bullgar u zëvendësua me një pushtet civilizues dhe çlirimtar për popullin shqiptar, në veçanti për shqiptarët e Kosovës. Në Vjenë do të qëndrojnë herë pas herë, disa personalitete me pikëpamje demokratike, në mesin e të cilëve edhe Bajram Curri. Kjo kishte për qëllim themelimin e administratës dhe shkollave shqipe. Gradualisht gjuha shqipe u bë gjuha e vendit, u krijuan rrethanat e ruajtjes së traditave e zakoneve shqiptare. Në nëntorin e vitit 1916, Hasan Prishtina kërkoi bashkimin e të gjitha viseve shqiptare në një njësi shtetërore administrative nën administrimin e Vjenës. Në trevat shqiptare u lejua administrata në gjuhën shqipe, shkolla, flamuri, himni kombëtar. Vet Perandori austriak, Hasan Prishtinës i kishte garantuar se nëse fiton blloku i tij “Shqipëria do mbetej e bashkuar në kufijtë etnik”.
Për herë të parë zanafilla e shkencave shqiptare kishte për autor studiuesit gjerman të cilët botuan vepra studimore lidhur me shqiptarët. U botuan artikuj, monografi e studime nga shkencëtarët e hapësirave të ndryshme gjermano-folëse. Shumë nga këto studime janë aktuale dhe të pacenueshme edhe në kohën tonë. Duhet veçuar këtu studimet e shkencëtarëve të kohës mbi historinë e shqiptarëve, arkeologjinë shqiptare, etnografinë shqiptare, folklorit, të gjuhësisë, duke vënë kësisoj themelet e para të studimeve albanologjike me një vërtetësi të pakontestueshme. Shkencëtaret austriak vunë themelet e studimeve në shkencat natyrore si në botanikë, zoologji, arkeologji, gjeografi, në shkencat medicine etj. Pra veprimtaria studiuese e shkencëtarëve gjermanofolës është me rëndësi të gjithanshme dhe të një rëndësi historike për kombin shqiptar i cili vuante nën robërinë aziatike për pesë shekuj.

Veprimtaria kulturore, letrare e botuese në Austri

Duke qenë Austria boshti i lëvizjeve në rajon e njohur si perandoria Austro-Hungareze, shumë popuj gjetën ambientin e volitshëm për shkollim e krijimtari letrare. Aty pa dyshim do vjen veprimtaria me rëndësi kombëtare e shumë figurave nga radhët e shqiptarëve. Shumë nga studentet, intelektualët shqiptar erdhën në Austri, ku krijuan shoqëri të fuqishme gjurmët e veprimtarisë së të cilave mbetën të ndritura në historinë e formësimit kombëtar. Qe në vitet e para të fillim shekullit të njëzet do lindin shoqatat: ,,Liria” e cila më vonë u quajt ,,Dija”, ,,Djalëria Shqiptar e cila më vonë u quajt ,,Albania”.
Nga këto shoqata u botuan krijime letrare, revista, gazeta, tekste shkollore etj. Ndër më të njohurat revista ,,Djalëria” dhe gazetat ,,Ora e Shqipnisë”, “Vëllaznia”, “Minerva” ,Albanische Corespondenze”, “Bashkimi Kombëtar”, “La Fedration Balcanique”. Në to botuan shkrimet e tyre studentët shqiptarë që studionin në Universitetet e Austrisë të cilët tani njihen si figura me peshë në historinë tonë kombëtare si: Hil Mosi, Dervish Hima, Dr. Gjergj Pekmezi, Kolë Rrota, Jani Basho, Xhevat Korça, Fuad Asllani, Vasil Laboviti, Lasgush Poradeci, Sokrat Dodbiba, Irakli Buda, Nush Bushati, Gjevalin Gjadri, Kolë Mirdita (Helenau), Rrok Gera, Rrok Maloki, Rrok Kolaj, Filip Papajani, Dr.Omer Hamiti, Sokol Sopoti, Rrok Stani, Terik Bekteshi, Hasan Ceka, K. Hobdari, Gjon Temali, Krist Maliki, Kristo A. Dako, Ndoc Naraçi, Kolë Kodheli, Krist Maliki (Lepetini), Ndue Paluca, Gasper Mikeli, Kolë Margjini, Gasper Baltoja, Lec Çurçia, Ndoc Krajni. Shkrime në këto revista e gazeta botuan edhe shumë studiues nga kombe tjera, veçan nga radhët e gjermano-folësve. Nën kujdesin e shoqërisë “Dija” do të botohen në Austri disa tekste shkollore të përpiluara nga vet ajo dhe tekste të shoqërive nga Shkodra ,,Bashkimi” dhe ,,Agimi” siç janë: “Abetare” nga N. Paluces, “Këndime për shkollë të para të Shqypnisë”, kalendarin ,,Shqyptari”.
Në veçanti ishte e dalluar shoqëria ,,Dija” e cila në programin e saj kishte ndihmën e popullit shqiptar, veçanërisht të rinisë shqiptare. Si detyrë tjetër parësore kishte të ndihmonte krijimin e alfabetit shqip unik kombëtar, të ndihmonte talentet e reja, kulturën dhe krijimtarinë letrare e botuese. Për të arritur këto detyra ,,Dija” kishte përkrahjen e organeve austriake që ishin në pozita shoqërore, kishin përkrahjen e intelektualëve nga radhët e kombit shqiptar si Faik Konica, Aleks Drnova, Petro Nini Luarasi, Nikolle Ivanaj, Visar Dodani etj. dhe kolonive tjera shqiptare në qendrat botërore.

Qielli tymzi

December 31, 2013 by dgreca

Tregim nga Hazir Mehmeti/

Ai… u ngrit, mori xhaketën ngadalë, që të mos dëgjohej, largoi anash dy krahët e hapjes së çadrës së najlonit dhe doli jashtë. Çdo gjë pikonte ujë, përzier me vesën e mëngjesit të fundmajit. Lugina e rrethuar me kodra në Bjeshkqyqen e lartë ishte bërë strehë e banorëve të fshatrave që grantoheshin papushim. Gurgullima e përroit që vinte nga lart e kishte humbur zërin e tij të vërtetë. Dukej që sillte vetëm vuajtje, frikë e tmerr. Rafalët e mitralozave gjithandej, rënkimet e pleqve dhe të sëmurëve, vajet e fëmijëve, ishte përjetim i përditshëm. Tani e disa ditë nuk ishte parë bukë në luginën e lartë që nga fillimi i ofensivës së fundit. Ushtarët që furnizonin popullatën me ushqime tani ishin vu në pozicionet mbrojtëse, kundër vërsuljeve armike mbi banorët e zhvendosur. Çdo gjë ishte bërë e tepërt dhe e mërzitshme. Bombardimet e fshatrave rrëzëbjeshkore e kishte rënduar më shumë gjendjen.

Largimi i territ u zëvendësua nga hijet e zeza të ushtarëve sojzinj të armikut shekullor. Rrethi ngushtohej. Ecja e atyre hijeve drejt tyre ishte e frikshme. Fëmijët strukeshin në trupa e nënave dhe mbulimi i syve të përlotur ishte i vetmi ngushëllim i mundshëm.

Nuk vonoj dhe erdhi urdhri i tyre i prerë: Të prishen të gjitha çadrat dhe të gjithë të niseshin luginës drejt fshatrave poshtë bjeshkës ! Rruga nuk ishte e gjatë, por mundimet ishin të mëdha. Bartja e të sëmurëve, pleqve, fëmijëve ishte një mundim i madh. Të rrallë ishin ata që mund të ndihmonin dhe të shumtë ata që kërkonin ndihmë.

Në fushën mbi fshatra e ndaluan turmën. Pleqtë e plakat të dërmuar kishin drojën e mbesave e nipave dhe mallkonin fatin që kishin pasur jetë aq të gjatë

që të provonin edhe një herë luftën me një armik të lig e të pashpirt. Djegien e fshatit të tij, J…, më i vjetri në atë mes, e përjetonte për të dytën herë. I mbështetur dhe i dërmuar me pak frymë varej mbi patericat mes dy krahëve. Gjysmëkëmba i rrinte varur me gjysmëpantollonat, të cilat zgjatnin leckat e shqyera cangël në valëzimet e erës.

-O, Zot! – u dëgjua rënkimi i tij, deri kur ky pushtues do luaj me ne?!

Tanket ishin vendosur me gryka topash e mitralozash drejt tyre. Snajperët, në muret e kështjellës dhe shtëpive në kodër, vëzhgonin çdo lëvizje. Ushtaraku që drejtonte ekspeditën dha urdhër që të gjithë të qëndronin në shpatin e gjerë, nën kështjellë, prej nga si në pëllëmbë dore dukeshin fshatrat përreth. Ushtarët e maskuar ishin të gatshëm aty për aty të vrisnin secilin që nuk zbatonte urdhrat. Nga turma u nxorën burrat nga të cilët ata me plisa e pastaj me radhë.

-Si e ke emrin ti matuf? – u çirr komandanti, duke lëmuar grykën e kallashnikovit me dorën e majtë.

-Gjon Gurashi, por nuk jam matuf, jam njeri, jam në oborrin tim,- u gjegj ai gjakftohtë.

-Ah, po e kuptoj, e kuptoj, edhe majmunët nganjëherë duken sikur njerëz. Ku ke parë shqiptari të jetë njeri, të gjithë janë majmunë- ia drodhi ai me ton të ngritur, duke iu dridhur zëri nga inati që dikush guxoi ta kundërshtoi fjalën e tij.

Djersët i shkonin rrëke fytyrës, mustaqet rrinin mbi buzët e glacuara prej thinjave të bardha. Dy ushtarë e rrëmbyen plakun për të dy krahësh dhe ashtu zvarrë e tërhoqën, u dëgjuan britma grash e fëmijësh. Njëra nga gratë, aty afër, vrapoi drejt plakut, por një e goditur nga polici e la pa zë të shtrirë përdhe, kërcyen të tjera në ndihmë. Krisma e automatikut ndaloi turmën.

-Majmunë janë ata që sillen keq, nuk e respektojnë njeriun, djegun shtëpi, vrasin fëmijë, dhunojnë gra e burra, ata janë maj…

Rrëmbimi për gjoksi nga dora e kryepolicit ia ndërpreu fjalën. Zinxhiri me kryqin u shkëput përdhe. Shkëlqimi i arit nga dielli i lodhur i pasditës, ia rrëmbeu sytë kryepolicit. E shtyu plakun anash, e rrëmbeu me forcë përbindëshi zinxhirin e florinjtë.

-Ç ‘është ky, është, flori apo…E futi në xhep me shpejtësinë e hajdutit, ndërsa pjesa e kryqit të mbetur jashtë varej mbi uniformën në të cilën njolla balte krijonin një pamje të të zotit.

-Deshe të na hedhesh me kryqin, matuf, ne nuk mashtrohemi lehtë. Nga e more këtë, kujt ia ke plaçkitur matuf? – u shfryu me inat dhe ngriti dorën ta godas plakun, të cilin e mbanin për krahësh dy policë.

-Kryqin e kam nga nëna, që nga shugurimi kur isha shtatë vjeç, unë nuk jam plaçkitës e as matuf.

-Ha…ha…ha, qeshi kryepolici me fytyrë nga qielli, duke i rrjedhur jargë mjekrës së parruar e gjysmë të thinjur.

-Kush tjetër ka gjëra ari, zinxhir, vathë, rrathë, unaza le të ndahen anash, përndryshe atij që i gjendet do i pritën gishtërinjtë, duart, veshët, qafa…Dhe me një ashpërsi iu kthye plakut:

-Hë matuf, nëna, nëna, jebemti nanu i babu i sve zivo, ku e ke xhaminë që ta…

-Ja, atje matanë, tej luginës.

-Kënd e rren ti matuf, ajo është kishë serbe e jo xhami!

Nuk jam matuf, ajo është kisha ime, aty u shugurova e vura kryqin që ju ma plaçkitet. Mua më vrisni por, kryqin ma ktheni, e kam nga nëna dhe kurrë nuk e kam hequr.

Në atë moment, sikur ta kishte kurdisur dikush, kambanorja lëshoj një jehonë mbytëse…

Gjoni deshi të kthehej andej dhe të bënte kryq për të fundit herë, por duart nuk i punuan. Në zvarritje u pa vetëm xhaketa e tij gjysmë e zhveshur, derisa pas kulumrijave të dendura u dëgjua breshëri automatiku dhe fluturim i pëllumbave të frikësuar në qiellin tymzi.

-Ti matuf plak, ku e ke zinxhirin e arit dhe kryqin e plaçkitur? – i zemëruar iu drejtua plakut Amrush me shallin e bardhë e të trashë rreth kokës, ku i vezullonte vetëm maja e bardhë e plisit.

-Unë nuk kam zinxhirë ari e as kryq, ju jeni plaçkitës e vrasës të …

Një e goditur e fortë ia ndërpreu fjalën përgjysmë. Gjaku filloi t’i rridhte anash gojës dhe buzëve të çara.

-Fol matuf, fol ose shko edhe ti atje në pleh dhe bëri me dorë drejtimin e rrugës së Gjonit.

Një ringjallje nga goditja bashkë me zemërimin ia përshkuan shpirtin në trupin nëntëdhjetë e tre vjeçarit. Hapi sytë dhe pa në mjegullim mjekrën e pikur të kryepolicit nga thinjat ku shkëlqenin jargët mjekrës së larmë. Trupin ia përshkuan mornica të ftohëta, mori frymë thellë dhe kur të gjithë e pritnin fjalën e tij, ai nxori një gllomkë pështymë dhe phu… phu… ia hodhi surratit të kryepolicit.

I trishtuar nga poshtërimi, kimineli, u mundua të fshinte me bërrylin e majtë, kurse me të djathtë grushtoj pa mëshirë plakun. Kapeni, briti dhe me revole në dorë i përcolli dy policët që bartnin plakun e alivanosur disa hapa dhe me një rafal e qëlloj duke bërtitur:

-Svi ovako, svi qemo ubiti, govno. Ova zemla qe da bude çista od govno i majmune. (Të gjithëve, të gjithëve do ju mbysim, mu.., Kjo tokë do pastrohet nga mu… dhe majmunët…)

Shpatmali lindor, në gjirin e të cilit frymonin katër fshatrat, kurrë nuk kishte pasur njerëz më shumë, kurrë nuk kishte dëgjuar kaq shumë vaje fëmijësh e nënash, kurrë nuk kishte përjetuar një tmerr të tillë, një poshtërim të tillë.

Me hapa ushtaraku e duar papa kryepolici i inatosur bëri një marshim, duke përplasur çizmet e tij fuqishëm për barin e përzier me ferra gomari, i përcjell nga dy policë me maska dhe automatikë të gatshëm për gjuajtje pa ngurrim. Ai ngadalësoi hapin dhe filloi shikimin e secilit nga afër. Si të ngrirë qëndronin fshatarët me fytyra të mërrolura, mjekra të parruara, të kërrusur nga jeta maleve nën tendat e najlonit. Ata nuk reagonin ndaj provokuesve, të gjithë e kishin drojën e fëmijëve, caku i preferuar i gjakësorit.

-Po ti mistrec, pse nuk i ke shkurtuar pak këto mustaqe, pse i bartë kot? T’i shkurtojmë ne, e kupton!!

Plaku lëshoi një shikim mospërfillës, por nuk bëri zë. “Mua aq më bënë, por

ç’t’ju bëjë fëmijëve, ata le të shpëtojnë. O, Zot! Po shpëtuan ata do ringjallet kulla”.

I hutuar nga shikimi aq injorant, kryepolici, gati sa nuk fshiu fytyrën me mëngën e tij.

-Të gjithë tre hapa mbrapa, duart pas koke, me fytyrë nga gardhi!- urdhëroi ai tani disi më i qetësuar.

Nga turma u dëgjuan rënkime, vaje fëmijësh. Fillimmbrëmja i dha shkëlqim dritës nga flaka që kishte përfshi çatitë e shtëpive, stalla, hambarëve, gjerdheve, stoqeve të sanës e tallës dhe gjithçka që brenda ruante energji kohe e mundi. Kërcitjet nga zjarri dëgjoheshin tani gjithnjë e më të fuqishme, toka dridhej nën këmbë. Tymi i zi bashkë me erën dërmuese përdridhej furishëm, duke krijuar lart shtëllunga që përdridheshin në qiellin e asaj fillimmbrëmjeje. Flaka e unëve shkrihej në prushorën e kuçedrës gllabëruese të çdo gjëje që i del para.

Lëvizjet e dy tankeve krijuan një zhurmë, e cila tani në fillimmuzgun hijerëndë do mund të dëgjohet që larg. Ata sikur nuk guxonin t’iu largoheshin njerëzve të rrethuar para syve të cilëve zjarri gëlltiste shtëpitë e çdo gjë tjetër. Lëvizja e ushtarëve dhe makinerisë së tyre ishte bërë e varur nga turma e fshatarëve dhe çdo shkëputje nga ajo nuk ishte e sigurt se nuk do goditej nga aeroplanët e NATO-s. Sikur edhe t’u thoshe të shtinin mbi turmë, zor që do ta zbatonin një urdhër të tillë, pasi kjo do thoshte goditje e vetvetes. Dhe ku, në një luftë që nuk guxonin ta humbnin. “Kjo do ishte tradhtia më e madhe ndaj Lazarit, shpirtit të tij lart në qiell, pa të cilin nuk do mund të jetoj asnjë prej tyre, do thoshte mbarimi i turpshëm i saj. Vetëm ky kujtim të bën të çmendesh në pikë të ditës”.

Kjo porosi e kryetarit të tyre i bënte të fortë kryepolicin dhe ushtarët e tij të vazhdonin me misionin e papërfunduar shekujve. Kryeneçësia nuk lejonte të kuptonin realitetit e humbjes. Ata nuk e kishin pritur që jeta e tyre të ishte bërë e varur nga jeta e viktimës së tyre. Po vdiq njëri, vdiste edhe tjetri, apo më mirë të themi, po vdiq preja vdes edhe grabitësi, kështu ishte thjeshtësuar tani raporti i forcave të luftës. Kërcënimi nga vdekja i bënte të barabartë, pasi që të dy mund të vdisnin së bashku e këtë nuk e do asnjëherë egoja e grabitësit.

A vdiset njëkohësisht me prenë, për të cilën ishin lindur ta gjakosnin. Kështu ishin rritur me gjakun e tyre, kishin ngritur dolli me kupat e mbushura me gjak të tyre në vend të shlivovicës që nga ardhja e tyre në të djathtën e Danubit. Kafkat e presë i kishin ruajtur me kujdes si trofe të çmuara për lavde e grada. Jo rrallë ato i kishin ngulur lart në hyrje të rrethojës që të dukeshin sa më larg, ashtu e donte karakteri kanibal. Pllana, Nisusi, Toplica, Vranja, Uglari, Medvegja kështu ishin fituar. E sot të vdiset me ta, apo kushedi, para tyre, nuk do kishte as kuptim as logjikë. Kjo do ishte kundër ligjeve të natyrës zemërgjerë me adhurimin e saj ndaj gjakësorit, viktimës, lindjes e vdekjes në mënyrë absolute të barabartë. Çdo gjë është natyrë dhe ndodh sipas ligjeve të saj.

Tani nuk kishte kohë për rikujtime, as për ankime, ishte momenti i fundit i të gjithëve, por askush nuk e kishte menduar kështu kaq vandal e poshtërues. E kishin përjetuar kullat djegien disa herë vetëm ato dinin të rrëfenin mizori shekullore të shkruara në gurët e tyre sikurse në faqe libri. Dhe askush tjetër.

Shpend Gurxixa që ishte brenda turmës, i mbështetur për një cungu i kishte mbushur të nëntëdhjetat. Për të kjo ishte kallja e dytë e fshatit bashkë me kullën e tij, secila më mizore se tjetra. Asnjë shtëpi nuk i kishte shpëtuar zjarrit, vetëm zoti e di se si dhe kur u ndërtuan përsëri ato. Shumica e burrave të fshatit ishin pushkatuar, gratë e fëmijët ishin dhunuar e poshtëruar. Fshati kishte qenë afër zhdukjes dhe vetëm fati e kishte shpëtuar. Po sot, si do bëhet, do shpëton apo do vdesin të gjithë, një zot e di. “Si nuk u lodh ky zjarr duke kallur shtëpitë tona, shpresat tona. A kallen shpresat, o i panjeri? Dora jote është e shkurtër, e ligë dhe e dobët të arrijë deri atje tek çerdhja maje lisi. Ju armiq mbetët gjithmonë të rrënjosur në pakuptueshmërinë dhe fatalitetin e juaj.”

Kështu mërmërite plaku mjekërbardhë me sy të përlotur. Djersët i shkëlqenin fytyrës së zbehtë që krijonin një portret madhështor pranë trungut të vjetër. “Nga ajo që kishim na metën lëkura e gjallë dhe varret. U ringjallem nga dheu shumë herë dhe kullat i ngritëm. Kurrë nuk kemi dyshuar se nuk do t’i kallin, kurrë nuk kemi dyshuar se do t’i ngrehim prapë edhe më të forta. Përballë shpresës së ringjalljes çdo zjarr ishte vetëm një xixë në Detin Jon. Ku ka varre ka edhe ringjallje. Ruani varret! Po u zhduken varret, mbaruat! Njeriu për së vdekuri flet më shumë. Unë po nisem rrugës që flet”.

Fjalët e plakut mbetën në kujtesë nën ankthin e plumbave. A… ia mbylli sytë në heshtjen e frikshme.

Një fishkëllimë në ajër u dëgjua nga perëndimi dhe u përcoll me shikimin nga lart turmës. Shpresa se Forcat Aleate do vepronin para se të bëhej kasaphane, ashtu siç dinin gjakësorët serbë, me zjarrin dhe bajonetat e tyre, po jetësohet. Shikimi u ndal në përroin e Shpatit të Kullës i shoqëruar me një eksplodim të fuqishëm, i cili lëkundi tokën nën këmbë. Lugina u ndriçua me vetëtima verbuese nga eksplodime që pasuan me radhë bashkë me flakën e tymin që mbuloi luginën. Raketa goditi cakun saktësisht. Përroi shpatë bjeshke, në një pozitë strategjike, kishte qenë vend frike e tmerri që prej kohesh. Reflektorët e fuqishëm kujdeseshin natë e ditë për ruajtjen e tankeve e municionit luftarak që ishte vendosur aty kushedi kur.

Zverdhja e fytyrës së kryepolicit erdhi nga Përroi i Kullës nga vinin eksplodime e kërcitje të vazhdueshme. Kur dukej se pushoi dhe nuk do ketë më eksplodim, dëgjohej një tjetër më i madh i përcjellë me disa tjerë të vegjël. S’ka dyshim depoja bashkë me shokët e tij kishin pësuar fatin e zi të luftës dhe tani ishin pjesë e hirit të pavlerë. Ndërsa mendonte kështu, ai e qetësonte vetën si njeri me fat që nuk ishte bashkë në hirin e zi. I mllefosur dha urdhrin që të lidhen të gjithë burrat. Vetë zuri pozitë mbi rimorkion e ndryshkur gjysmëdisqet e rrotave të së cilës i kishte mbuluar dheu.

-Dëgjoni! Kush nga ju kupton serbisht, le të lajmërohet menjëherë? – bërtiti me të madhe kryepolici i tërbuar nga ajo çka polli pas goditjes nga raketa.

Fshatarët shikuan njëri- tjetrin të habitur. Cili do ketë guxim të dalë e të ketë punë me këtë mizerabel njeri.

-Flisni, ose ju korra automatik, keni kohë dy minuta!

Heshtje, frikë, rënkime nënash e vaje fëmijësh. Nga mesi i turmës lëvizi N … fshatari, me trup të gjatë, kapelë të leckosur me një shall rreth qafe. Të gjithë e dinin se ai kishte punuar hamall një kohë të gjatë në një qytet afër Danubit. Ngadalë iu afrua kryepolicit dhe me një gjysmë zëri tha:

-Unë kuptoj dhe flas serbisht, mund t’iu ndihmoj.

Turma sikur u lirua nga ankthi.

-Ti do të përkthesh saktësisht atë që them, a kuptove ose do mbarosh…dhe bëri me dorë kah trupi i pajetë i xha Amrushit disa metra larg.

“Dëgjoni mirë” e filloi fjalimin duke u dridhur. “Ata nga lart që godasin vendin tonë, vrasin njerëz pa faj, bombardojnë qytete, ata miqtë tuaj po ua shkaktojnë krejt këtë vuajtje. Ne jemi shpëtimtarët tuaj, ne nuk ju vrasim, ne vrasim vetëm armiqtë tanë e ata janë edhe armiqtë tuaj. Ata ju shkaktojnë gjithë këto vuajtje, ata ju vrasin”. – dhe bëri me dorë nga qielli që errësohej në çdo minutë. “Ja, shihni oborret tuaja, nga një stallë ua kemi lënë të padjegur që të mund të strehoheni aty bashkërisht çdo lagje. Aty do ta kuptoni njëri- tjetrin, do ta njihni, do ta doni ose do ta vrisni, ashtu siç dini”- bëri një hap mbrapa dhe kërceu nga rimorkio e ndryshkur.

Turma sikur filloi të merr frymë me një druajtje akoma më të madhe. Nuk ishte hera e parë kur shkau paraqitej i butë nga fjalët, por menjëherë e tregonte gjenin e egërsisë duke u derdhur me tërë arsenalin mbi njerëz.

“Ne do fitojmë, do kthehem këtu përsëri”- vazhdoi me një zë akoma më të fuqishëm. “Deri atëherë ju do na kujtoni gjithkund, në ara, oda, në festa e dhembje. Ne jemi të qiellit. Atje lart jemi ne.- dhe bëri me dorë kah qielli. Atje Lazari ynë jeton pa kokë, ne jemi fara e tij, ne jetojmë edhe pa kokë, por me zemër këtu”- dhe tregoi me dorë tokën nën këmbë.

N…i lodhur nga përkthimi i shpejtë dhe frika iu shter zëri duke iu ngatërruar fjalët deri në belbëzim. Kjo e bëri të dyshimtë në përkthimin e tij.

“Çka po belbëzon ti muti i mutit, përkthe…”!

N…, gjakftohtë vazhdoj përkthimin e fjalimit të kryepolicit para automatikëve nga të cilët sapo u vra Gjoni.

Dy policë po lëshoheshin me shpejtësi shpatit në drejtim të turmës. Kryepolicit i ngelën fjalët në grykë, bëri me dorë nga policët që e shoqëronin, duke u kthyer bashkë me ta në drejtim të tyre. Sapo u afruan, ai u nda nga shoqëruesit e tij, u përshëndet me policët me rrobat e tyre të nxira nga thëngjilli, plehu, pluhuri e pisllëqet e gjësendeve tjera dhe pak iu dallohej ngjyra e tyre e kaltër me shqiponjën me katër stilizimet e tyre të njohura për gjakësi. Pëshpëritën disa minuta dhe në fund u ndanë me një dëshpërim që dukej në fytyrat dhe ecjen e tyre.

Rrugës së Shpatit u panë dritat e dy autoblindave që lëviznin shpejt në kthesat poshtë rrugës malore, e cila lëshohej në luginën e padukshme e pastaj drejt Kodrës Rrëzëbjeshke ku kishin themelet e tyre disa fshatra. Xhamia e ndërtuar së fundi, ishte me gjysmë minare dhe përplot vrima nga gjithfarë granatash. Sapo autoblindat u drejtuan rrugës së drejtë për në fshat, dritat e tyre u reflektuan në muret dhe oxhaqet sipër të cilave rridhte tymi i hollë i unëve që akoma digjeshin.

Kryepolicit iu pre fjala në grykë sapo u ndal njëra nga autoblindat me gjethet maskuese, njohu nga larg ushtarakët, u nis drejt tyre duke ua bërë me dorë përcjellësve që ta ndjekin. Kobi i tyre po thellohej. Kjo dukej në ecjet e tyre jo të rëndomta. Dy kamionë të mbushur me burra zhurmuan poshtë rrugës pa drita edhe pse muzgu tani kishte prekur tokën. Vargut të tankeve që lëshoheshin nga shpatiet e bjeshkës shtohej me të tjerat që dilnin nga plevicat, shtëpitë e shkatërruara, shkolla e fshatit ku kishin qenë të fshehura. Kush nuk do besonte se kishte pasur kaq shumë tanke, autoblinda, kamionë rreth tyre të gatshëm për të vrarë.

A… u befasua me ditarin e saj, i dukej sikur nuk e kishte shkruar vetë. ”Do ta botoj” -mendoj dhe dy pika loti rrëshqitën faqeve, duke lagur pllakën e mermertë në rreshtin e njëqind e shtatëdhjetetre të regjistrit mortor të ditës.