Muç Xhepa – Dielli

ROSINANTI

June 7, 2023 by s p

Muç Xhepa/

Pranë shtëpisë së Çiftes, tashmë të grabitur nga “Çlirimtari”, kishte ndaluar karroca plehrambledhëse. Karrocieri përpiqej të ngrinte lart, jashtë kafazit të hekurt, lyer me jeshile të errët, koshin e teneqesë të mbushur deri në majë me mbeturina, që kundërmonin ngordhësirë. Ndalova. I moshuari e lëshoi koshin, lidhi duart prapa dhe u përpoq të drejtonte kurrizin. Ndjeu dhimbje. Filloi të lutej: “Perëndi mos më turpëro!”.

Në kampin shfarosës të Bedenit, Ibrahimi kishte ditë që punonte i zhytur në llucë. Urdhri ishte i prerë: vetëm me të brendshme! Brekë. Këmbët i ishin bërë copë nga shushunjat. La lopatën brenda në barkë dhe ndoqi të dënuarit e tjerë. Kampi ishte vendosur në faqen e një kodre, që shikonte kënetën e Bedenit në Kavajë. Në brigadë punonin njëzet e nëntë priftërinj. Të tërë me bindje të thella për Krijuesin. Njeriut të Perëndisë pranë tij i shkau këmba. Ra në pellg me llucë. Iu afrua togeri. Drurin që mbante në dorë e ngriti lart.

– Hë, derr i fëlliqur! Ngrihu!

E goditi me forcë në shpatull. Njeriu i Perëndisë nxori klithmë dhimbjeje.

– Thuaj, hë, Krishti është reaksionar!

– Jo, biri im! Krishti është mbret!

Përbindëshi ngriti shkopin. Ibrahimi i zuri dorën.

– Ore qelbësirë, ore armik, guxon dhe mbron një mashtrues!

Arriti ta shkëpusë dorën dhe e goditi me tërë forcën Ibrahimin. Ky, i fuqishëm prej natyre, e zuri nga gryka. Togerit i dolën të bardhat e syve jashtë. Ndërhynë dy priftërinj të tjerë, që e shpëtuan djallin nga vdekja.

Ibrahim Biçaku ishte kthyer nga Vjena. Kishte mbaruar dy fakultete: Akademinë Tregtare të Vjenës për Agronomi dhe atë të Shkencave Politike. I pasionuar pas gjuhëve të huaja, zotëronte gjermanishten, italishten, turqishten dhe anglishten. Djali i vetëm i Aqif Pashë Elbasanit, që më 26 nëntor 1912 kishte ngritur flamurin kombëtar në Elbasan, pas vdekjes së babait kishte filluar të merrej me administrimin e pronave të familjes. Midis tyre, fabrikën e prodhimit të cigareve në Tiranë dhe kafe-librarinë “Flora”. Miku i tij, Bahri Omari, e kishte ftuar për kafe.

– Ibrahim, vëllai i gruas është kthyer nga Franca. Sillet rrotull pa punë. Nuk ka dhënë sikur edhe një provim të vetëm në universitet. E merr me mend se çfarë shkalle inteligjence ka.

– Të kuptoj. E vendos administrator te fabrika e cigareve “Elbasani”.

– Jo, jo miku im. Të falënderoj shumë! Do t’më bëje nder të madh ta punësoje te “Flora”. Të pastronte tryezat.

Të nesërmen, te dera e “Florës”, me beretë të vënë në anë, u shfaq njeriu që do t’i bënte gjëmën një kombi të tërë. I buzëqeshi kamerieres, një vajze të bukur, nga një familje e thjeshtë tiranase. Ajo kërkoi t’i shërbejë. Ai tundi kokën e bëri përpara. Si në shtëpi të vet. Vajza e ndoqi.

– Jam shefi yt.

Ia nguli sytë te gjoksi, që kishte filluar të çelte dy gonxhe të bukura trëndafili. Vajza u skuq.

– Hë, si të dukem? – e pyeti dhe ia hodhi shikimin te këmbët e drejta dhe të mbushura. – Dëgjo, merr shkallën në qoshe dhe ngjitu lart, të vësh sipas ngjyrës së kopertinës librat e raftit të fundit.

Kamerierja u hutua. Nguroi. S’e kish bërë më parë një punë të tillë. Kujdesej dikush tjetër për librat. Priti që shefi i ri të ndërronte mendje.

– Ja, se t’i sjell unë.

Mbështeti shkallën në raftin e fundit. Ndërsa vajza ngjitej e turpëruar, ai kundronte i eksituar bukuritë që shfaqeshin pas çdo lëvizjeje.

Kalin, kockë e lëkurë, dukej se këmbët do ta linin në çdo moment. Mizat, që i ishin vërsulur, përpiqej t’i largonte me bishtin që lëkundej pa arritur tek to.

– Zoti Biçaku, më lër të të ndihmoj.

U afrova. Ai shikonte i përhumbur. Fare pak njerëz e përshëndesnin. Frika ishte e madhe. Kishte bërë burg të gjatë. Burrel. Forcat komuniste, “Çlirimtarët”, e kishin arrestuar më 6 dhjetor 1944, në Shkodër. Në gjyqin special të zhvilluar tek ish-kinema “Kosova”, i drejtuar nga Koçi Xoxe dhe Bedri Spahiu, nën udhëzimet e të riut me beretë që kishte punësuar, u dënua me vdekje. E shpëtoi një peticion i nënshkruar nga populli i Elbasanit: “Rrjedh nga një familje patriotike dhe bamirëse. S’ka pasur kurrë qëllim të veprojë kundër popullit të tij…”, shkruhej në të.

E zumë koshin nga anët. Plehrat që derdheshin në karrocë të merrnin frymën. Më falënderoi. Kërkoi t’i dërgoja të fala gjyshit dhe u largua në këmbë, me trupin e kërrusur nga torturat në burg. Kali e ndiqte, ashtu çalë-çalë, sikur ta dinte që duhej ta ndihmonte dhe mbronte njeriun e mirë nga poshtërsia e “Çlirimtarëve”.

Te kryqëzimi i bulevardit më prisnin dy miqtë e mi, Arzeni dhe Iliri. E kishin ndjekur skenën.

– Xhepë, bëre mirë që e ndihmove, – tha Ilir Buzo dhe më rrahu krahët. Iliri rridhte nga një familje antikomuniste. Dajën e kishte të dënuar në burgun e tmerrshëm të Spaçit.

– Se çka diçka prej Rosinanti… Kali… – tha me zë të ulët Arzen Kashari, student i shkëlqyer i mjekësisë, por që e kishte shumë për zemër letërsinë.

A one-night stand…

September 30, 2022 by s p

Nga Muç Xhepa/

Në vilën e grabitur nga “çlirimtarët”, ushtarët e shërbimit janë ndërruar. Menjëherë vajzës së bukur i ra në sy gardisti qafëshkurtër, shpatullgjerë, syzgavërt, ujku, që i bën shenja të turpshme. Si guxon, mendoi e tronditur gjimnazistja. Pas vrasjes së numrit dy të kupolës së krimit, në pjesën fundore të bllokut, ku banon familja e saj dhe disa ushtarakë të lartë, kanë nisur internimet. Babai ka ditë që s’është kthyer, e morën me BÇ-në e drejtorisë dytë, sigurimit, tha me vete dhe trupin ia përshkoi e dridhur frike. Ujku merr detyrën. E diel. E ëma s’është kthyer nga motra e vet, që punon në Komitetin Qendror. Ka shkuar të mësojë për fatin që e pret. Ujku vë dorën mbi organ. Bën nga dera.

– Takohemi te “MC LAREN”, bar-lulishtja pranë shtëpisë tënde.

– Në cilën orë?

– Muzg, gjashtë. Le që po të marr me taksi.

– Mos u mundo. Vij në këmbë.

– Merrja mercedesin tim, por s’ka vendparkimi.

Lokali te rruga “Karadaku” është mbushur me rini. Altoparlantët e vendosur në qoshet e lulishtes sjellin muzikë italiane të viteve ’70. Më të mirat e Lucio Battisti-t. Elbasani në shtator është i një dimensioni tjetër, krahasuar me Pogradecin e lagësht e të ftohtë, ku kaluam fundjavën: është i ngrohtë, i bukur dhe njerëzia bisedojnë me njëri-tjetrin duke shijuar pije jashtë në natyrë – sa ekzotike! Ne që vijmë nga larg, na lë pa frymë. Na jep atë që asnjë qytet tjetër në botë nuk e ka: dritën mistike të vendlindjes. Ndërsa dëgjojmë zërin e Lucio-s me këngën “Il Nostro caro angelo” – njëra nga më të preferuarat e kohës.

“… La fossa del leone

È ancora realtà

Uscirne è impossibile per noi

È uno slogan, falsità

Il nostro caro angelo…”

Te tryeza afrohet një mik i vjetër. Ka vite që banon në kryeqytet.

– Edmond më surprizove. S’e kisha menduar që do t’më takoje me Muçin sot. Pas kaq vitesh.

Mbetem i befasuar. Miku i përbashkët s’ka ndryshuar fare. Jeta në fshatrat malorë, mësues, ia ka ngadalsuar moshën.

– Il nostro caro angelo…

Duke imituar Battisti-n takohemi me mall. Edmondi porosit pijen që na pëlqen të treve “Bitter analcolica” me akull. Gotat ndjekin njëra-tjetrën, biseda ndizet.

– Për mua Lucio është muzikanti më i madh italian që ka jetuar ndonjëherë.

Miku ynë mësues thotë plot pasion.

– Lucio i dritës. “La luce”.

Edmondi shton duke qeshur.

– Në retrospektivë, po ta shohësh artin e tij, është kalim nga këngët e dashurisë te ideja e dashurisë.

– Iluminim.

– Në vitet e fundit të jetës u mbyll në vetvete.

– Ashtu ndodh me të mëdhenjtë.

– Kam lexuar tregimin tënd: dashuria e Ilirit me gjimnazisten dhe jam prekur.

Mësuesi më vëshron me sy të trishtuar.

– Do të doja shumë ta shkruaj edhe… por, miratimi yt.

– Me një kusht. Pa emra.

– Përse me të vërtetë guxove.

Edmondi e ngacmon me dashamirësi.

– Marrëzia e kohës.

– Kam pak raki. E kam zier vetë. E hedhim në “Bitter”. Lëng shpirti.

Qesh me zë. Rakia e bën efektin menjëherë.

– Erdhi herët. Pa filluar ora e parë e mësimit. E shoqëronte nje mësuese që kisha besim. I pata treguar edhe lidhjen me maturanten. Në fillim u trondit. Vajza kishte ardhur e internuar. E ndjekin, më këshillonte kolengia. Ju luta dhe ma solli te kabineti i kimisë. Në aneks. Sapo mbetëm vetëm e mora në krahë. U lëshua e tëra. Shtrova në çimento një përparëse të bardhë që e mbante mësuesi i kimisë, kur bënte eksperimente.

Edmondi na i mbush përsëri gotat. Edhe pse alkooli është depresiv, na i shton emocionet, reagimet.

– Po të zinin.

E pyes me pafajni.

– Do të martoheshim. I kisha marrë parasysh të tëra. E dashuroja. Kur u largua më tha duke qeshur.

– Le ta quajmë…

– Më kishte pyetur dikur për kuptimin e “A one-night stand”. Ashtu i shokur ia kisha shpjeguar, ndërsa ajo fshinte lotët.

– Seksin e imponuar në takimin e parë e kam quajtur vdekje. Ujku mori gjithçka që kërkoi nga unë dhe për dy vite radhazi kam bërë ç’mos ta harroj. Por, sot, e bëra me dëshirë dhe le ta quajmë “A one-night stand” mësues. U largua. S’u takuam më. I kishin internuar në një fshat të izolur, mes malesh.

RRAPINI

February 8, 2021 by dgreca

A hot summer. Those in the Party had settled in resort encampments. Some families which were able to find cabins or tents were at the beach. Others made more modest arrangements, the waters of the river Shkumbini. Our group, under the shade of a pine tree in front of Hotel Skampa. Drinks of boza, a corn malt, and buttermilk, as we brainstormed about finding work. We needed clothes. Our wardrobes: a shirt and a pair of pants. September was approaching, the start our third year in High School. Sixteen-year-olds. But we were looking for work.

“My father said to try tomorrow because these days the sawmill was looking for seasonal workers,” said Namik Shehu lighting a “Partizani” cigarette. He had started smoking at an early age. Of short stature, muscular, strong as iron, but with a heart soft as cotton, generous as no other in our circle of friends. It was decided.

Early the next morning we started out on foot. Not everyone was allowed past the big iron gate of the sawmill. We waited until the last of the shift workers went in. The guard was an acquaintance of Namik’s, and he showed us to the Human Resources office. We decided that Petrit Karabina should go in first. Tall, athletic, serious, he would have it easiest to convince the official to give us work without inquiring about our age. Roseni, the Chief Engineer entered as we were getting our written orders. He looked at us in amazement. He knew Namik.

“Have you come to teach us foreign languages?” He said laughing.

“No, Chief Engineer! They’ve come to work the last two months of the Summer.” Said the HR official as he handwrote the work assignments.

“They should be at the library, not here.” Laughed the Chief Engineer again slapping Namik’s shoulder.

“We only have work requests from Gatri.” The HR official didn’t understand the meaning of that statement. We cheerfully took the work permissions and left. Petrit and Namik were to work loading freight cars and I, dragging logs. It was Saturday, we would start work Monday.

Gatri, the most difficult section of the sawmill. Two types of workers were sent there: ex-convicts, sent for re-education, and political opponents, the cream of society, whom the “Sons of Stalin” called the vanquished class. In prisons too they used this sort vileness. Political prisoners were housed together with thieves and criminals. The later were not enemies of the Party and therefore not dangerous to the State. They were appointed to trusted jobs, were used for dirty work. Cell rats. Tactics learned from the Elder Brother, the Soviet Union. In Kolyma, the heart of the Gulag Archipelago, thieves and criminals were used to control the political prisoners who were in far greater numbers. So, there really was no need to employ paid guards.

I passed my first week learning how to use the Capini, the only tool used in handling the logs.

“It was invented in the Iron Age, when man first thought of tying two elements together, wood and iron. The New Society, with new technology. No kidding. The last word in science. We’re building Socialism with our own means, without the need of machinery.” Mark, with two broken front teeth, would say. He bombarded you with devastating truths. His words came out in lisps. You had to concentrate to understand the word, let alone the sentence. He was brought in for re-education. He served some years in prison, as an ordinary convict. His sentence was spent in a labor camp in the south of the country, in the village of Borshi near Saranda. He was “spoiled” because he worked alongside a political prisoner.

“They stole my youth for a simple brawl.” Chortled Mark lighting a filter, “D.S.” cigarette, a rare luxury for the time and place.

Capini was sleek and long made of well cured wood, finely planed. It had a great iron hook secured at the top with thick nails. Four modern day slaves thrust the capinis into the giant body cut in the forests of Biza. A friend of mine, a Skoda truck driver, Llambi Leka, almost lost his life descending the heights of Biza as the weight of the logs forced his truck off the road, straight into a ravine.

We dragged the logs, one worker at each end and two in the middle. With great effort the logs were dragged the length of a field until they ended up at the great saws, which turned them into boards. I met Edmond Trebicka there. He graduated high school as an electrician but could not find work in the trade, so he too worked in Gatri.

“Here it Is, as it is,” said Edmond, “but it’s unendurable when they post you inside on the night shift.”

“Rrapini is the most challenging, but heroic.” Mark interrupted with great conviction. I didn’t fully understand what he wanted to say, so I asked him to repeat.

“Rrapini, the Great Saw, as you enter. Stalin’s gift. Standing in the center like a giant OAKTREE …like THAT poem,” laughed Mark. Mark emphasized forcefully the name Stalin. He admired Stalin. He imagined him brave, strong, invincible. He identified. Apparently, the political prisoner who “spoiled” him, corrupted him, hadn’t told him that Stalin the hero at Mark’s age had been an ordinary criminal and bank robber, codename… “KOBA”.

The second week begun just as Edmond predicted, inside the saw building. I got acquainted with the shift workers. My workplace was where boards were piled for transport out of the building. Hard physical work. There were women also. Some had worked there for years. They had children to feed. At the middle saw, where boards were cut and dressed, worked a beautiful young girl, athlete, with yellow hair down to her shoulders, knit in braids when she worked. Modest, full of light and magic, the Rose of Chameria guarded her honor. Her eyes were as blue as the Bay of Parga. Her ancestors had lived there for centuries. The hordes from the other side of the Mediterranean, who today call themselves “Hellenes” chased them from their land. Her father was imprisoned by another sort of horde, the “Sons of Stalin” they call themselves. In the center, up high by the ceiling, hung the workplace clock. That too was a gift from Stalin. There, above our heads it hung like an instrument of torture. It moved slowly and the shift never ended. We started at seven in the evening and finished at two after midnight. The great saws worked all night without rest. To one side magnificent Rrapini, the pride of Gatri, the height of science, ripped logs. The engineering staff was proud. It was constructed by brother scientists under the enlightened direction of Stalin. Left of Rrapini, two smaller saws, defective, produced later, split the wood into boards.

“…. with revisionist behavior.” Mark would say smiling. But Rrapini the great, painted forest green, had something of an aristocrat…

Second Sunday. We met at midday under the same pine tree, with news from work. Petrit and Namik’s forearms were reddened, as if cut by a knife, in the places where they rested the boards as they loaded the freight cars. Their faces were drawn and tanned by the sun.

“We look like we were at the beach too,” quipped Petrit. “We won’t feel bad when we return to school”.

Namik, reserved, pulled on the cigarette slowly, his eyes gazing afar, Shkumbini, beside the lumber yard, where members of his family worked for years.

Midnight. Swirling clouds of sawdust everywhere. Working without masks. A cry was heard. Calls for help. Running to pull the girl away from the saw. Mark got there first. Her right palm was hanging. I saw them wrap it with a shirt strip, but I didn’t see it happen. I got closer. The Rose of Chameria had fainted. They took her away.

Third week. Monday. The second shift was not being allowed to go in. Something was being urgently painted by the Rrapini. Mark couldn’t bear it, forced his way in. They were running late. Finally, the door opened. Chief Engineer Roseni came out first; looked upset. Passed without speaking. Then the State Security Agent walked out staring at us. Mark followed them; grief stricken. He came closer, looking around, the custom remained with him from prison days, when he wanted to convey something of importance.

“Someone scraped the paint! Rrapini was constructed in 1911! It was the Tsar’s…!”

Translated from the Albanian by Dita Gjuraj

Hapeni “Sirtarin” e Muç Xhepës që të ndjeni dhimbjen e shpirtit njerëzor

May 15, 2020 by dgreca

Nga Raimonda MOISIU*/

Të rrëfesh është ajo dëshira e fortë për të përmbushur përvojat shpirtërore, angazhimin dhe guximin qytetar që reciprokon ndjeshëm evoluimin jetësor, intelektual dhe artistik në artin e të shkruarit. Vetëm se krijuesi shpreh me fjalë mendimet dhe ndjenjat më të thella, u jep atyre dinjitet e madhështi, të cilat i realizon përmes letërsisë, meditimit e rrëfimit, tregimit e romanit, përmes vargjeve që shprehin pafundësinë e botës poetike, përmes esse-së, reportazhit dhe dramës, me c’rast krijimtaria, në një mënyrë ose në një tjetër ndjehet e angazhuar. Vetëm mjeti ndryshon, ai është arti! Pavarësisht gjinisë krijuese, shkrimtari posedon elementin më të qenësishëm të mendjes e shpirtit, rivlerëson dhe nxjerr në dritë përmes deklamimit të fjalës, vlerën e cdo vetie te Njeriu.

“Në sirtar” titullohet libri me rrëfime i Prozatorit dhe Diplomatit, Mustafa Xhepa alias me emrin letrar,- Muç Xhepa. Në të vërtetë, e lexova librin brenda natës, madje nuk mundesha ta lëshoja nga dora. Te përsiatjet e Muçit, “Në sirtar”-in rrëfyes, autori ka “paketuar” në dritën e gjërave të shkruara në heshtje, intensitetin e dhimbjes dhe simbolikën e një shpirti të lirë. Ai monologon, për të mos u ndjerë i vetmuar me; përjetimet shpirtërore dhe emocionale, dhembshurinë dhe pikëllimin, vetëdijen dhe mosvetëdijen, marrëdhëniet me njerëzit, të njohur e të panjohur, pranë e larg. Shkrimtari Muç Xhepa e di fare mirë se jeta është e bukur por është edhe ajo sfida e përditëshme që çmon lirinë, kujtesën përkundrejt mosharresës, për kohën e ikur dhe atë që vjen, me trishtimin e zgjënjimin, mallin e dhimbjen, absurden e dëshirën për ta mbajtur të gjallë e të paharrueshme. Kjo është metamorfoza e jetës!

“Tregimet në këtë libër nuk janë imagjinare. Njerëzit, vendet dhe ngjarjet janë reale, emrat janë përmendur ashtu siç janë përdorur në atë kohë” – shkruan autori Xhepa në “Parafjalë”-n e autorit, dhe nuk harron të vlerësojë mentorin e tij, – gjuhëtarin, kryemjeshtrin e përkthimit dhe antikomunistin Petro Zheji, i cili do të ishte ai që e inkurajoi të botonte kujtimet e tij. Kjo është mëse e vërtetë, autori paraqet “Në Sirtar”-in e rrëfimeve të mbushura me episode dramatike jetësore reale dhe individë realë që janë aq episodikë, për bindjet, kujtimet e brengat thellësisht origjinale të zhvillimeve shoqërore, të gjitha ngjarjet, aspektet dhe kompleksiteti i tyre ripërcaktojnë epokën e njohur të jetës e me jetën.

Muç Xhepa rrëfen këndshëm e çiltër, me mëndje të shëndoshë e të mprehtë, impulsiv i jashtëzakonshëm, herë zbavitës dhe herë interesant, melankolik e melodramatik në heshtje na jep kronikën e gjallë të ngjarjeve midis dy epokave; luftës për ekzistencë dhe stalagitet e shpërbërjes në hapësirën e boshtë të farsave sociale e politike, ç’ka prodhuan rregjimin komunist dhe hijenat që ai rregjim la pas. Pjesa më e madhe e rrëfenjave të Xhepës konsiston në marrëdhëniet mes njerëzve, lidhjen me miqtë e vjetër e të rinj, afër e larg në atdhe e mërgim, individë realë që morfermojnë nga një rrëfenjë te tjetra të cilët sikundër autorin dhe audiencën e lexuesve e bëjnë të qeshë e lotojë në këtë udhëtim të trishtë e të lumtur të jetës. Libri hapet me rrëfenjën e titulluar “Në Sirtar”, nga e ka marrë edhe vetë titullin libri.

Autori ndodhet në Washington dhe tashmë ai jeton midis dy kulturave, asaj amerikane dhe kulturës së vet autorit. Estetizmi dhe idealizmi mbërthejnë një sërë emocionesh të autorit, i cili me stilin e tij karakteristik, individualitetin e tij filozofik e artistik, i bën ato të vijnë në harmoni të plotë me stinën e pranverës, me lulet e qershisë dhe shpirtin e lirë të rilindur të autorit: “Pranverë në Washington. Magji lulesh qershie buzë Potomakut.” Autori Xhepa duke marrë në konsideratë figurat historike të njohura në të dyja kahjet e Atlantikut, shfaq dhe krijon harmoninë me vende dhe histori, karaktere e personazhe historike, ngjarje dhe pjesëza historike të stigmatizuara në skena reale mes hartash, që kanë përcaktuar fatin e Amerikës dhe fatin e Atdheut të autorit; “-rreth memorialeve të Ruzveltit, Xhefërsonit, Luther Kingut dhe Uashington Mollit, dhuratë japoneze kur u përcaktua, edhe Shqipëria londineze!

Autori Xhepa shkruan se “Poetët i këndojnë bukurisë së tyre”, – dhe ndërthurr mjeshtërisht sfondin e dhimbjes e harmonisë, evokon kujtesën, dhe poetët shqiptarë në atdhe dhe egzil, evokon historinë dhe skenën e plotë në atë realitetin gri, sepse askush nga ne nuk mund të shkëputet nga e kaluara; “I kanë kënduar edhe në Burgun e Burrelit luleve të qershizës, që nuk thahej,- e ushqente gjaku i heronjve antikomunistë. Lulet e saj metafora e jetës.” Kjo është dashuria e autorit për jetën dhe njerëzit!

Më pas autori Xhepa bën një ekspozim të përsosur të takimit me shkrimtarin e njohur antikomunist Prof. Arshi Pipa, sikundër e quan ai, miku i gjyshit të tij.

“Pa u sistemuar mirë në punën e re, telefonova mikun e gjyshit tim, profesorin Arshi Pipa.”

Xhepa kap dhe analizon detajin më të rëndësishëm dhe të dhimbshëm, fatin e dy personazheve; “gjyshit dhe profesorit”, me mjeshtëri e finesë ndërton situate paralele të marrëdhënive dhe raportet që personazhet kanë pasur brenda asaj drame tragjike, – mes jetës, vdekjes dhe mbijetesës e asaj ç’ka kishin përjetuar; “Kishin qenë bashkë në Kënetën e Vdekjes, në Maliq.” Xhepa përcjell energji emocionale të fuqishme dhe mbresëlënëse, të vuajtjes dhe dhimbjes, të guximit e të mbijetesës së dramave jetësore të Prof. Arshi Pipës dhe bashkëvuajtësit të tij, gjyshin e autorit.

“Foli gjatë për vuajtjet në Kënetën e Vdekjes dhe më dhuroi librin e tij, “Libri i Burgut”, Thesar vuajtjesh dhe heroizmi. Dhimbjen e kishte marrë me vete me shpresën e madhe se do të ndikonte te qeveria amerikane që të ndërhynte me trupa në Shqipëri.”

Të dy së bashku, autori Xhepa e Profesor Arshi Pipa, në këtë takim të parë përfshihen nga paqja e ngrohtësia njerëzore sikur njiheshin prej vitesh. Tema për fatin e Shqipërisë komuniste dhe fatin e bashkëvuajtësve mbizotëron bisedën e tyre, gjë që i ofronte edhe me tepër me realitetin.

“Kjo është Shqipëria; nuk i ka ardhur koha të hapet. Fillo të japësh mësim në universitete tona, mësoju studentëve ç’është komunizmi, ndaj me ta eksperiencën tënde të hidhur. -Humba në mendime -vazhdoi profesori- m’u shfaqën shokët që lashë në ferr, besimi që kishin se do të çliroheshin shpejt. Do të kalonin shumë vite – psherëtiu – që komunizmi të hante kokën e vet dhe ndryshoi bisedën.” Autori Xhepa synon të zbërthejë të vërtetën filozofike me mjeshtëri artistike, në të gjithë treguesit e saj. Ai i hedh një vështrim retrospektiv të kaluarës, evidenton shkaktarët e vërtetë dhe përgjegjësit kryesorë; regjimin komunist me psikologjinë kriminale në tërë sistemin qeverisës, që përcaktonin fatin e Shqipërisë dhe fatin, persekutimin e dinjitetit, mendimin dhe shpirtin e lirë të antikumunistëve e demokratëve të vërtetë. Mjeshtërisht, autori Xhepa shkrin shqetësimet e përbashkëta, shqetësime që kapërxejnë kufirin e ngushtë e shqetësimit individual. Në tregimin “Zhan Valzhani”, autori jep “kjoskat ambulatore” ku shkojnë të hanë kalimtarë e udhëtarë të ndryshëm, na jep metamorfozën e jetës që jetonin. Autori përpiqet të rrëfejë rolin e zymtë të jetës, jetën e vështirë, vuajtjet dhe moralin e shoqërisë; “Nuk kishim marrë ende pjatat, kur te dera u shfaqën tre fëmijë; dy vajza dhe një djalë. Ishin të lagur deri në palcë. Vajza që dukej rreth dhjetë vjeç, më e rritura e tyre, iu afrua gruas dhe i kërkoi për të ngrënë. Gruaja e urdhëroi të dilte jashtë. Çezari i dha pjatën e tij, ashtu bëra edhe unë dhe u larguam.” Vetëm nga veprimi virtuoz dhe dashamirës i Çezarit dhe autorit, Xhepa arrin të krijojë një klimë ndjeshmërie dhe vendos lidhjet mes vetes e tre fëmijëve brenda kornizës së rrëfimit, – përfaqësues episodikë të shtresës së varfër sociale në një shoqëri të përciptë, spekulative dhe patetike; “Unë e kisha lënë me një mik për të marrë prej tij fjalorin gjermanisht-anglisht dhe, meqë rruga kalonte pranë konviktit të vajzave të mjekësisë, i mora fëmijët me vete. Kur u afruam te dera e konviktit e këshillova vajzën e madhe t’i lutej dezhurnit të kalonin natën atje. Prita jashtë. Pas pak fëmijët dolën duke qarë.

-Na përzuri, – tha me dënesë vajza.

Autori shtjellon realitetin rrënqethës e dramatik, i cili shfaqet në forma nga më të rafinuarat, Xhepa shfaq mjerimin e trishtimin që sëbashku me varfërinë dhe trishtimin janë ulur këmbëkryq në “kjoskat ambulatore” të farsave sociale, ata qajnë e qeshin nga halli duke shfaqur forcën dhe shpresën e mbijetesës, që e bën rrëfimin mëse tronditës në kronikën e jetës së përditëshme.

“Zhan Valzhan”-i thirra, – Fantinës ia kanë flakur Kozetën në rrugë.”

Autori Xhepa manovron nëpërmjet personazheve të romanit “Të Mjerët”, një nga veprat më të lexuar të shkrimtarit frances Viktor Hygoi, i cili e ka himnizuar mjerimin bukur e thjeshtë; – Vodhi një copë bukë për të ushqyer fëmijët dhe doli nga burgu një kafshë! Me finesë krijon analogjinë e fëmijëve të mitur, lënë në mëshirën e fatit, me Kozetën e pafajshme të Hygoit, varfërinë dhe mjerimin e tejskajshëm në tërësinë e kompleksitetit të ndjenjave njerëzore, e cila na bën të kuptojmë qartë gjendjen shpirtërore e sociale të fëmijëve. Analogji, që i shërben si një sfond njerëzor i paqëndrueshmërisë së njeriut ndaj njeriut, ku dominon forca e arsyes, humanizmit dhe forca e fjalës ideoartistike e Xhepës.

“Qeshi me zë të brendshëm, të thellë. -Hajdeni zogj në çerdhen time, – tha pa pyetur se cilët ishin.”- si thirrje e ankthit

Në bisedë e sipër autori ndjente tensionin, nervozitetin, stresin dhe shpirtin human të mikut të tij; marrjen në mbrojtje dhe kujdesin të qënieve të mitura, të keq ushqyera e të nëpërkëmbura; “Qeshi me zë të brendshëm, të thellë. -Hajdeni zogj në çerdhen time, – tha pa pyetur se cilët ishin.”- si thirrje e ankthit të kohës mbarsur me kontrastet e mëdha, farsat sociale dhe bujarinë njerëzore.

“Sapo hymë në kuzhinë, dhoma e punës së tij, nxorri nga një dollap i vogël pesë qirinj, një për secilin nga ne, i vendosi në parvazin e dritares;”- Xhepa shpreh këndvështrimin e tij ideoartistik, shpengon dhe shpjegon dritën e thyer të pesë qirinjve ndaj errësirës në sytë e fëmijëve, mikut të tij dhe vetes, prirje këto për të menduar ndryshe. Drita e qirinjve në fund të tunelit monologon raportin e zemërgjerësisë së shpirtit intim e të lirë me optimizmin e shpresën e së ardhmes që i përket ardhmërisë dhe dashurisë njerëzore;

-Mirëseardhët engjëj të shenjtë! Vajza e vogël vrapoi drejt tij, iu hodh në qafë e me lotë gëzimi i tha: “Xhaxhi ti je si ne?”

Mbizotërimi i harmonisë dhe humanizmit evokon karakterin njerëzor, burrëror dhe të sakrificës të mikut të autorit, që është – “Petro Zheji, antikomunisti trim, pasi i ushqeu dhe u preu biletat fëmijëve “armiq”, me dashuri hyjnore i përcolli për Shkodër.”

Ky ishte i madhi Petro Zheji, që vinte në sprovë dhimbjen dhe nuk pranonte dëshpërimin, por i kthente vlerat njerëzore në grintën ngadhënjimtare të tyre, veçmas për njëriun e thjeshtë e të vërtetë.

Titulli i rrëfenjës “Hëna dhe Hekurat”, është unik dhe alegorik, me kuptimin dhe metaforën e dyfishtë të një shpirti të lirë dhe mosgjykimit të tij. Xhepa shpalos këndshëm emocione të forta e të fuqishme, bukurinë e intimitetit lirik e historisë prekëse dashurie me një të huaj, e cila robëroi zemrën e shokut të tij, Pëllumb Lloshit: “Pulum, do të të pres…dashuria ime… shqiptare…e parë! Më puthi në buzë, ndryshe, të lëngët. E putha edhe unë, fort, gjatë. Iku ngadalë. Largohej bashkë me zemrën, kishte shpërthyer kraharorin, e ndiqte si e marrë, ma kishte rrëmbyer… Buzët e saj prej zjarri e dogjën frikën. Hëna lëshoi vesë mbi trupt tanë. -Është mirë mos na shohin bashkë në mëngjes herët në Tiranë”. Por kthesa e papritur përkundrejt harmonisë së shpirtit të trazuar romantik, është një nga aspektet më intriguese të rrëfimit, që të fut drithërimën dhe sfidon Shekspirin, mjeshtrin e lotëve të trishtimit dhe lotëve të haresë.

“E merr me mend pse të kemi sjellë këtu? -Jo nuk e di! – Kemi gdhirë tërë natën kur ti… Oficeri i sigurimit që ishte ulur në vendin e parë, me trup të madh e duar si darë, me vuri hekurat forcërisht prapa. I shtrëngoi; ato filluan të dhëmbin…Më shtyu brenda. Hapi frëngjinë e saj, një birë në pjesën e sipërme. – Hekurat do të t’i heq kur të urdhërojë shefi. E mbylli me krismë therëse, bashkë me të edhe jetën time.”

I sinqertë dhe mendje hapur, Xhepa shtjellon qartë me ëndje, dhimbje dhe adhurim fatin e Pëllumbit pas takimit dhe mistifikimin e atij çasti romantik që nuk mund t’i largohet kurrë nga kujtesa. “Hëna dhe hekurat” është tronditës, jep realitetin e pushtetarëve mediokër, injorantë e besnikë të sistemit, shpesh herë brutalë, sinonim i “xhonglerëve” politikë e partiakë të moralit komunist. Në frëngjinë e përbindshave ku bashkëjetonin Hëna dhe Hekurat, metamorfoza e forcës së dashurisë dhe brenga e vetmisë në kohë e hapësirë, kundër represionit komunist e konceptit unik persekutues, përpjekjet e mikut të tij, që edhe ashtu me “hekura” ndër duar nën vështrimin e zbehtë e të trishtë të hënës, ruan me çdo kusht e në çdo rrethanë misterin eternal të dashurisë njerëzore.

Mes 30-ë rrëfenjave “Në Sirtar”-in e Xhepës, autori arrin të na befasojë nga njëra rrëfenjë te tjetra; “Doktor Nosi”, “I Treti”, “Mësuesi i Frëngjishtes”, (tronditës fati i mikut të viteve tona të shkollës Kastriot Balili, shën.im), “Zhan Matie”,”Në Bibliotekë”, “I dënuari me pushkatim”, “Kur Dita ishte Natë”, “Rrapini”, “Shigjeta e Kuqe”, “Prindi”, “Fotografia”,” A good man”, etj., deri te rrëfenja e fundit me titull “Hëna dhe Hekurat. Secila rrëfenjë alternative është historia e një beteje sublime njerëzore dhe shpirtërore midis të mundshmes e të paparishikueshmes nga ana e protagonistëve të saj, për të kuptuar të çuditshmen dhe misteriozen që fshihnin muret social-politikë në zymtësinë historike të botës reale dhe rendit të akullt shoqëror, në të cilën ai dhe protagonistët e tij kanë jetuar, atë botën e vështirë që të kuptohet, sepse kujtesa për atë ç’ka ndodhur nuk zhbëhet, por ajo rrëfehet! Autori rrëfen në mënyrë realiste, humane dhe filozofike përvojat jetësore, dramat e fatet njerëzore individuale, mënyrën e të konceptuarit të botës, shoqërisë e marrëdhënieve ndërnjerëzore. Përmes emocioneve dhe intensitetit të ngjarjeve, autori Xhepa absorbon të gjitha karakteret duke e bërë çdo gjë që ka ndodhur më të prekëshme, të sigurtë dhe të konunikueshëm, më të afërt e të besueshëm, mes vetes e lexuesit. E gjithë kjo mënyrë rrëfyese e Xhepës zhbiron radiografinë e kujtimeve të shkuara dhe sinoptikën ideoartistike dhe filozofike brenda mjedisit të realitetit shqiptar, dhe arrin t’u japë pjekurinë e duhur ndjenjave të dala spontanisht nga “sirtari”, që mbart drithërimën, dhimbjen, tronditjen e të prekëshmen, të bardhën e të zezën, ngushëlluese e të tmerrëshme, të egra e të mëshirëshme, vlera e antivlera, grotesken dhe dëshpërimin, pesimizmin dhe optimizmin, dhe u jep jetë personazheve të paharrueshme në jetën e tij. Autori përshkruan, histori e personazhe origjinalë e realë, të zakonshëm e modestë, intelektualë dhe elita e qytetarisë dhe inteligjencës shqiptarë brenda e jashtë Shqipërisë, miq të vjetër, të njohur e të panjohur, afër e larg të cilët guxonin e jetonin brenda realitetit të kufirit të ngushtë të thyerjes së brezave, kontrastit dhe përplasjes mes dy realiteve; realitetit të ashpër social-politik, i tejmbushur me kriza ekonomike sociale dhe ekzaltimit moral të shoqërisë. Karaktere të denjë e tronditës që dalin nga “muzeu historik “i kohës, personazhe të mirëvendosur me dramat e tyre jetësore e njerëzore, që konkurojnë në rrëfenjat alternative shkaqet e pasojat, karaktere të përkushtuar për të ndryshuar sistemin dhe konsolidimin e sistemit liri-demokraci.

Xhepa zhbiron anën psikollogjike dhe sociale të personazheve dhe shtresave shoqërore të kulturave të ndryshme që ai ka takuar e takon në jetën e përditëshme në Amerikë, duke përcjellë mesazhin e unitetit social e njerëzor e shpirtëror të kulturave, -se dashuria e dhimbja, paqja e ngrohtësia njerëzore nuk njeh ngjyrë e race, ajo ekziston kudo.

Vëzhgimin e ndërsjelltë e të përbashkët të tyre midis të mundshmes, të pamundshmes dhe të paparashikushmes në të kaluarën dhe shpresës drejt së ardhmes brenda atij realiteti të së përditshmes, që ndriçon realitetin e sotëm në kufijtë e atdhedashurisë dhe dashurisë njerëzore.

Postcsriptum

Takimi me Muç Xhepën ka ndodhur qysh në rininë tonë të hershme, dekada më parë, ekzaktësisht në shkollën e mesme të Gjuhëve të Huaja, shokë konvikti. Ne i përkasim një brezi të mrekullueshëm ndër ato vite me shokë e shoqe të fismë e të bukur në formë e funksion, i brezit të mësonjësve të mrekullueshëm, të mënçur dhe me kockë të fortë qytetare dhe intelektuale, vlerat humane e çdo vetie të secili prej tyre, u bënë pjesë e rëndësishme e jetës dhe e botës sonë, që na shndërruan Ne, nxënësit e tyre – në Humanë! Mustafa XHEPA ka mbaruar studimet universitare për Gjuhë Angleze. Përveç karrierës së mësuesisë, spikat edhe karriera diplomatike në Washington. “Në Sirtar” është libri i parë i Prozatorit dhe ish Diplomatit, -Mustafa XHEPA. Libri i dytë në proçes botimi del së shpejti e titullohet “Në anën tjetër, tregime Uberi”. Jeton, punon e krijon në Washington.

* Esse analizë “Në Sirtar”-in e Rrëfimeve të Muç Xhepës

Maj, 2020

Raimonda MOISIU

Author/Freelancer

Florida, USA