

Dega e Federatës Vatra Worcestër MA organizoi takimin e radhës më 9 nëntor te Restoranti STOP CAFFE & GRIL, 255 Park Ave.
Takimin e hapi Z-nja Effi Qeleshi, kryetare e degës së Vatrës, e cila midis tjerash tha:
Mirëmbrëma të nderuar anetarë të degës së Vatres Worcester, ju miqtë tanë, ju falenderoj per pjesemarrjen në këtë takim që ia kushtojmë Promovimit të librit të Prof. Thanas Gjikës “SHEN PALI NE DYRRACH – KORRIGJIM I DISA SHENIMEVE DHE HARTAVE TEK DHIATA E RE”.
Takimin e organizojmë në prag të festave 28-29 Nëntori dhe për të përshëdetur Kryesinë e Federatës VATRA për vizitën tek Selia e Shenjtë, ku iu dhurua FortLumturisë sëTij Papa Franceskut monumenti në miniaturë i Shën Nënë Terezës, bijës së Kosovës, duke shqiptuar fjalët: “KOSOVA DUHET NJOHUR SHTET I PAVARUR”.
Falenderoj Zotin Hasan Dalipi, pronarin e parë të STOP CAFFE, i cili e filloi traditën e krijimit të gostive për bashkimin e shqiptarëve të të gjitha trojeve në këtë lokal. Po ashtu falenderoj dhe pronarët e rinj Zonjen Loreta dhe Zotin Vangjush Andoni, që duan ta vijojnë këtë traditë duke na dhënë rast të shpalosim vlerat tona në këtë ambjent të bukur, ku serviren ushqime te fresketa e të shijshme dhe muzikë.
Libri i Thanas Gjikës është një studim shumëvjecar ku argumentohet puna misionare e Shën Palit në trojet ilire. Aty korrigjohen shumë shënime sqaruese te “Dhiata e Re” lidhur me problemin se kur dhe ku u shkruan letrat dhe ungjijte që përmblidhen brenda këtij libri të rëndësishëm, që është ndër librat më të lexuar në botë. Po ashtu Thanasi ka argumentuar më saktë se studiuesit e tjerë se kur filluan e kur mbaruan katër udhëtimet misionare të Shën Palit. Per udhetimin e trete e te kater ai argumenton vizitat e punës së Shen Palit në qytete ilire, që nuk janë përmendur në studimet e mëparëshme dhe nuk jane shenuar në asnjë hartë të “Biblës”.
Për sqarime më të plota do të flasë vetë studiuesi Thanas Gjika. Pas tij zonja Julia Gjika do të lexojë disa nga krijimet e saj që spikatin për nivelin artistik. Eshtë e tepërt të shtoj se bashkëshortët Gjika janë ndër veprimtarët më të spikatur dhe më prodhimtarë të komunitetit tonë të Massachussets-it.
Prof. Thanas Gjika ndër të tjera tha:
Ndjehem i nderuar që në promovimin e librit tim marrin pjesë krahas anëtarëve të degës së Vatrës dhe disa miq si Zonja Margi Beqiri me Z. Agim, çift i ardhur në Amerikë nga Çamëria Martire para viteve 90-të, biznesmenë të suksesshëm që na kanë ndihmuar ne të riardhurve në shumën drejtime. Po ashtu përmend vëllezërit Delia dhe zonjat e tyre, Ilir Melkën, Alex e Viollca Bandillin, Besim e Lumtor Vrapin me bashkëshortet, Ladi e Zina Gulkën, Meri e Halim Flamuraj, miqtë e vjetër Argjir Thomollari e Andrea Këthi dhe banorët e Illyrian Gardens Kristaq e Violeta Kristani, Lejla Sadikaj dhe Rajmonda Civici e cila ka ardhur vizitore nga Korça pranë nënës së saj Lefteri Robo.
Gjatë historisë populli ynë është abuzuar prej qeverive të shteteve pushtuese edhe prej disa qeverive të shteteve që nuk na kënë pushtuar drejtpërdrejt. Na kanë tjetërsuar territore, na kanë asimiluar pjesën më të mëdhe të popullit, na kanë shtrembëruar historinë, na kanë mohuar shumë vlera kulturore që i kemi pasur. Prandaj ne shqiptarët e sotëm duhet të ecim në rrugën e rilindasve tanë, të punojmë me ngulm për t’i rizbuluar vlerat tona dhe për t’i vënë ato në vendin e vet.
Në një nga librat më të rëndësishëm të kulturës botërore, tek Bibla, nuk pasqyrohen në shënimet sqaruese dhe në hartat e këtij libri vizitat e Shën Palit në trojet ilire.
Këto pasaktësi e kanë dëmtuar dhe vijojnë ta dëmtojnë rëndë historinë e fillimeve të krishtërimit në plan botëror e sidomos në rajonin e Ballkanit Perëndimor, ku jetonin fiset ilire, ku sot vijojnë të jetojnë shqiptarët, pasardhësit e tyre. Këtij rajoni i është mohuar përhapja e besimit të krishterë prej Sh Palit dhe nxënësve të tij.
Para se të vija në ShBA, më 1996 me lotarinë Green Card e kisha lexuar Dhjatën e Re dhe shumë pjesë të Dhjatës së vjetër të përkthyera shqip e të botuara para Luftës së Dytë Botërore nga Shoqëria Biblike e Londrës. Kisha dëgjuar se tradita gojore e Kishës Shqiptare Ortodokse dhe Kishës Shqiptare Katolike e ka pranuar gjithnjë se Shën Pali, predukuesi më i rëndësishëm i besimit të krishter, e kishte përhapur këtë besim edhe në trojet ilire, sot të banuara nga ne pasardhësit e tyre, shqiptarët. Kjo traditë ka qenë krijuar duke u mbështetur në gojëdhëna të popullit shqiptar dhe në thëniet e vetë Shën Palit:
1. Prej Jerusalemit e përqark gjer në Ilirik kam përmbushur shpalljen e ungjillit të Krishtit. (Rom 15:19);
2. Kur të dërgoj Arteman, ose Tikikun, bëj cmos për të ardhur tek unë në Nikopoli, sepse vendosa të dimëroj atje. (Ti 3:12):
3. Titi [shkoi] në Dalmaci. (2Tim 4:10).
Këto tri fakte nuk janë interpretuar në shënimet sqaruese të tekstit biblik dhe nuk janë pasqytuar në hartat e udhëtimeve misionare të Shën Palit. Për më keq akoma prej kohësh në libra të ndryshëm shkruhet se krishtërimin tek ilirët e shpunë misionarët që shkuan prej Romës. Studimi im vërteton se në trojet ilire besimin e krishter e solli Shën Pali me nxënësit e tij, që në mes të shekullit të parë, pra se për ilirët e shqiptarët besimi i krishter ka qenë e është besim autokton po ashtu si për maqedonët, helenët e romakët e lashtë.
Përveç vërtetimit të faktit se Shën Pali krijoi kishat e para në fshatra dhe ne qytete ilire si Sarda (Shurdhahu) në Provincën e Ilirikut, në qytetin e lirë Dyrrach (Durrës), në Përmet e Nikopol të Epirit, kam korrigjuar dhe shumë gabime në shënimet sqaruese te Dhiatës së Re lidhur me problemin se kur e ku u shkruan librat e shenjtë dhe se kur filluan e kur mbaruan katër udhëtimet misionare të Sh. Palit.
Pasi erdha në ShBA mësova anglisht në shkollë mbrëmjeje dhe bleva botimin The Nelson Study Bible, NKJV Gen. Ed. Eral D. Radmacher Th.D. THOMAS NELSON Publisher, Nashville TN. 1997. Kopjova në skeda nga ky botim shënimet që jepeshin për problemin se kur e ku ishin shkruar librat e Dhiates se Re, vola dhe disa botime të tjera dhe krijova një skedar me shumë skeda. Në shënimet sqaruese të botimeve të ndryshme të Dhiates se Re jepeshin data dhe vende të ndryshme për kohën e vendin e hartimit të letrave e librave të apostujve. Këto shënime, për mua si studiues, ishin parregullsi që e ulnin nivelin shkencor të botimeve biblike, sepse praktikisht një letër nuk mund të shkruhet në disa vende dhe kohë të ndryshme, por shkruhet në një datë e në një vend të caktuar, atje ku autorit i lind problemi/et që trajton në atë letër. Kopjova shënimet sqaruese për këto probleme nga shumë botime anglisht, italisht, spanjisht e frengjisht në disa botime Bible, Study Bible, Comentary of the Bible. Nxora shënime edhe për jetën e Sh.Palit nga biografia voluminoze e studiuesve Rev. Conybeare W. J. And Rev. Howson J.S. The Life, Times and Travels of St. Paul. Two volumes in unabridged. New York: E. B. Treat & Co. 1869. Askush nuk ishte ndalur të komentonte vargjet Rom 15:18-19, ku Pali kishte pohuar se kishte punuar deri në Ilirik (gr. mehri tu Illyricu), se kishte dimëruar apo jo në Nikopol të Epirit si kishte vendosur (Ti 3:12) dhe se kur e që ku e kishte nisur Titin për Dalmaci (2Tim 4:10).
Në disa botime gjeta se në hartën e U3M të Palit shënohej vajtja e tij nga Seleniku (Thessalonica) në bregun e detit Adriatik dhe kthim në Selenik; diku vajtja nga Seleniku në Durrës e zbritje drejt jugut deri në Korint (Corinth), diku tjetër shënohej vajtja nga Seleniku drejt veriut duke iu afruar liqenit të Shkodrës e kthim në Selenik, por pa shënuar asnjë emër qyteti (këto harta i kam riprodhuar në fund të librit).
Shkrova një artikull ku analizova letrën kanonike Romakëve. Provova se kjo letër, ashtu si kishin thënë para meje dhe disa studiues të tjerë, ishte letër e përbërë nga dy pjesë të ndryshme, dhe se pjesa e parë, që përfshinte kap 1-15 (Rom 1-15) ishte një letër e plotë e shkruar në qytetin Dyrrach gjatë punës misionare në qershor –korrik të vitit 56, kurse pjesa e dytë që përfshinte kap 16 (Rom 16), ishte shkruar në portin Kenkrea (Cenchreae) të Korinthit në mars të vitit 57 pasi i kishte ndodhur komploti i judenjve (Acts 20:3). Vajza ime, Ani, e përktheu artikullin 20 faqesh në anglisht dhe ua dhashë ta lexonin disa pedagogë të katedrës së Teologjisë dhe të Historisë në Atlantic Union College, Lancaster MA, ShBA. Këta më inkurajuan duke më thënë se tani, pasi është hapur Shqipëria mund të vijnë prej aty të dhëna të reja të panjohura më parë, të cilat do të ndikojnë për interpretime të reja të disa problemeve.
Më tej u njoha me studimet e historianëve Daniel Farlati, Michail Lequien, Faik Konica, Fan Noli, Hyacinthe Hecquard, Edwin E. Jacques, të cilët kishin shfrytëzuar dhe pranuar si fakt real se Sh. Pali kishte krijuar kishën e qytetit Dyrrach dhe se ai kishte emëruar nxënësit e tij Apolo (Apolos) dhe Cezar (Caesar), peshkopë të asaj kishe. Ky fakt dëshmohej në Menologun Grek të Sirletit. Nxora të dhëna të reja nga analizat e fragmenteve Heb 12:1-13:25; 2Cor 10:1-13:13; nga letrat kanonike Titit (Titus) dhe 2Timoteut (2Timothy), etj dhe arrita të krijoja e botoja shqip studimin Kur dhe ku u shkrua Dhiata e Re, MEDAUR Tiranë 2007, 503 f. të pajisur me një përmbledhje anglisht 33 f. Në këtë studim korrigjova shumë shënime sqaruese që ishin në botime të Biblës lidhur me kohën e vendin se kur e ku ishin shkruar librat e DhR dhe se kur kishin filluar e kur kishin përfunduar katër udhëtimet misionarë të Sh. Palit. Rezultatet e këtij studimi i mirëpriti Peshkop Joan Pelushi, Mitropolit i Korçës, i cili hartoi edhe hyrjen e studimit.
Përmbledhjen anglisht e analizuan dhe e pranuan Dr. Norman Wendth, President i Atlantit Union College, Lancastër MA, ShBA dhe pedagogët e Katedrës së Teologjisë së këtij kolegji. Ata sponsorizuan botimin e librit. Ky studim u prit mirë në Shqipëri. Gjatë promovimit, që u mbajt në Tiranë te Muzeu Historik Kombëtar Tiranë e mbështetën historianët Prof. Viron Koka, Prof. Jorgo Bulo, Prof. Muharrem Dezhgiu, Prof. Seit Mancaku, etj. Po ashtu, gjatë vizitës që i bëra në shtëpi Prof. Kristo Frashërit, i cili ishte marrë para meje me këtë problem, më uroi: “Të lumtë mendja, që e realizove këtë studim”. Mirëpo studimi u la në heshtje prej institucioneve shkencore shtetërore të Shqipërisë.
Shtatë vjet pas botimit të këtij studimi, për të tërhequr vëmendjen e kryesisë së Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, hartova dhe botova në shqip biografinë Shën Pali punoi dhe në brigjet e Adriatikut, OMSCA-1 Tiranë 2014, 496 f. shoqëruar me një përmbledhje në anglisht 43 f. Këtë studim e mirëpritën midis tjerëve edhe Prof. R. Dean Davis – shef i Katedrës së Teologjisë në Atlantic Union College ShBA dhe Prof. Akad. Jorgo Bulo. Vlerësimet e tyre i botova brenda librit në shqip dhe anglisht. Botimi i këtij studimi u sponsorizua prej Ing. Gordon B. Lankton, pronar i fabrikës NYPRO, Clinton MA. ku kisha punuar dy vjet në turnin e tretë. Z. Lankton dha ndihmën e tij financiare pasi dëgjoi vlerësimet e Prof. R. Dean Davis se ky studim ishte shkencor dhe vlente të botohej shqip e anglisht.
Z. Visar Zhiti, Drejtues i Ambasadës së R. Shqipërisë pranë Selisë së Shenjtë, pasi e lexoi dhe e vlerësoi studimin tim, më 26 tetor 2015 e dorëzoi zyrtarisht një kopje të tij te Biblioteka Apostolike e Vatikanit. Kjo bibliotekë shumë e pasur, ku ruhen libra që nga shekujt e parë AD, e ka shumë të vështirë të pranojë për ruajtje libra të rinj. Rev. Msgr. Cesare Pasini, Prefekt i Bibliotekës Apostolike, pasi dëgjoi vlerësimet e V. Zhitit dhe lexoi vlerësimet anglisht të Prof. R. Dean Davis dhe të Prof. Akad. Jorgo Bulo dhe pa hartat e U3M (ang 3-rdMJ) dhe U4M (ang 4-thMJ) të Sh. Palit në fund të librit, e pranoi si vepër me vlerë dhe e depozitoi në fondet e asaj biblioteke. Ky akt u krye në prani të zonjës Asllani, Drejtoreshë e Bibliotekës Kombëtare të Tiranës, që u ndodh në atë takim. Mirëpo përsëri asnjë institucion shkencor shtetëror i Shqipërisë ose Italisë, etj, nuk tregoi interes për të popullarizuar arritjet e këtij studimi. Edhe përpjekjet e mia pranë Akademisë së Shkencave të R.Sh., për ta përkthyer në anglisht, nuk dhanë rezultat.
Në vitin 2022 botova studimin Disa Korrigjime në shënimet sqatuese dhe hartat e Dhiatës së Re Botimet Jozef 320 f., botim që u promovua me sukses tek Kisha e Shen Gjon Pagezorit në Mërqi të Lezhës dhe pastaj te Muzeu Historik Kombëtar Tiranë. Mbështetur në të dhënën e historianit Marin Barleti, se princi Pal Dukagjini runate në shtëpinë e tij monumente prej mermeri ku ishin të dukshme gjurmët e punës së Shën Palit që predikonte në popull, e përmirësova hartën e U3M duke e shpënë vijën deri në Sardë, qytet antik që kishte qenë kryeqyteti i Dukagjinëve në kohën e Marin Barletit. Mirëpo as ky botim, ku janë argumentuar edhe më mirë rezultatet e mia, nuk pati jehonë në institucionet zyrtare të shkencës në R.SH. edhe pse e vlerësuan Prof. Dr. Dom Nikë Ukgjini, Peshkop Joan Palushi Mitropolit i Korcës, Dr. Eris Rusi, Dr. Neli Naco, studiuesi Fotaq Andrea, etj.
Heshtja e derisotme e institucioneve shkencore dhe kishtare shqiptare dhe atyre botërore ndaj rezultateve të mia, lidhur me përcaktimet e kohës e të vendit se kur e ku u shkruan librat e DhR dhe se kur filluan e kur përfunduan katër udhëtimet misionare të Sh Palit, mendoj se shkaktohet nga ideja se rezultatet e mia dëmtojnë biznesin e shitjes së miliona kopjeve të Biblës, që kanë harta e shënime sqaruese të gabuara. Por pranimi i rezultateve të mia dhe reflektimi i tyre në botimet e ardhshëm të Biblës e të Dhiates se Re, do të sjellë shumë shpejt një përmirësim të dukshëm në botimet biblike. Duke qenëse rezultatet e mia i kanë pranuar studiues amerikanë e shqiptarë, se këto shënime dhe harta janë më të sakta e të argumentuara shkencërisht, hartova dhe botova më 2023 variantin e ri që po promovojmë sot Shën Pali në Dyrrach, Korrigjim i disa shënimeve dhe hartave tek Dhiata e Re Botimet Jozef 340 f., të cilin duhet ta përkthej e botoj anglisht për të tërhequr opinionin shkencor ndërkombëtar.
Në këtë studim pasurohet në mënyrë të ndjeshme jeta dhe aktiviteti misionar i Sh Palit, Sh. Lukës, Sh. Pjetrit, etj dhe i shoqëruesve të tyre. Ky studim ka rëndësi sepse për herë të parë argumentohet karakteri autokton i krishtërimit midis popullsisë iliro-shqiptare duke treguar rolin e kishës së qytetit Dyrrach (Durrës) në fillimet e Krishtërimit. Me punën e tij si predikues, krijues kongregacionesh të krishtera e hartues letrash, që Sh Pali kreu në qytetin Dyrrach gjatë verës së vitit 56 dhe pranverës së viteve 62 e 63, pra gjatë Udhëtimit të Tretë e Udhëtimit të Katër Misionar, e ktheu këtë qytet ashtu si Efesin, Thessalonikun, Korinthin, në një qendër të rëndësishme të krishtërimit, që ai po përhapte në Provincat Romake të Mesdheut Lindor.
Rezultatet e këtij studimi vlen të diskutohen gjerësisht në sesione shkencore ku të marrin pjesë specialistë të Biblës dhe botues të saj, me qëllim që të arrihet në përcaktime sa më të saktë në shënimet e cdo shkrimi të shenjtë të Dhiatës së Re përsa i përket kohës e vendit të hartimit të tyre dhe datave se kur filluan e kur mbaruan katër udhëtimet misionare të Sh Palit, etj.
Ju faleminderit për vëmendjen.
Gjatë ngënies së darkës poetja Julia Gjika lexoi disa nga krijimet e saj. Salla u emocionua dhe e duartrokiti disa herë…